Жамият фалсафий таҳлил объекти сифатида - Falsafa - Referatlar

Жамият фалсафий таҳлил объекти сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Жамият фалсафий таҳлил объекти сифатида Режа: 1-§. Ижтимоий билишнинг ўзига хослиги 2-§. Жамият: турли талқинлар

Социум мураккаб , кўптомонли, сер қирра объект бўлгани учун уни фақат биргина фаннинг предмети сифатида таърифлаб бўлмайди. Унинг турли томонлари турли фанлар ёрдамида ўрганилади. Шунинг учун ҳам ижтимоий билиш тўғрисида сўз юритганимизда, унинг жамият тўғрисидаги фанларнинг мажмуи эканлигини ҳисобга оламиз. Бу мажмуа да ижтимоий қонуниятлар ва институтлар ни , ижтимоий тузилма ва стратификацияни, турли даражадаги ижтимоий тизим лар нинг ижтимоий алоқалари ва ўзаро муносабатларини ўрганувчи социология муҳим ўрин эгаллайди . Энг замонавий таъриф қуйидагича и фодаланади: « социология – жамиятнинг вужудга келиш, фаолият кўрсатиш ва ривожланишининг умумий ва ўзига хос ижтимоий хусусиятлари ҳамда қонуниятлари , уларнинг ривожланиши, одамларнинг ҳатти-ҳаракатлари да , ўзаро муносабатлари да , одамлар жамоалари да ва умуман жамият да амалга оширилиш йўллари, шакл лари ва усуллари т ў ғрисидаги ф анди р » 1 . Ижтимоий билиш мажмуасидаги муҳим фанлардан яна бири психология бўлиб, у инсоннинг ички дунёси ни , руҳият нинг шаклланиш ва фаолият кўрсатиш қонун ият ларини ўрганади. Социология ва психология фанларининг тўқнаш иш нуқтасида янги илмий фан – ижтимоий психология вужудга келиб, унинг предмети ижтимоий-психологик ҳодиса лар, ижтимоий кайфият, сезгилар, одатлар, анъаналар, хатти- ҳаракат нормалари ва бошқаларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ҳамда трансформациясининг умумий ва ўзига хос қонуниятларидан иборатдир. Ижтимоий билишда тарих фани яна бир муҳим ўринни эгаллаб, у умумий ижтимоий қонуниятларни алоҳида олинган фактлар таҳлили орқали ўрганади. Тарих фани «ижтимоий ривожланишнинг қонуниятларини аниқлаб, тарихдаги қайтарилиш лаҳзаларини ўрганиш билан бирга ҳар бир тарихий воқеанинг, ҳар бир тарихий шахснинг ўзига хослиги ва ноёблигини 1 Э.В.Тадевосян. Социология. М., 1999. 9-б. Ижтимоий билиш – жамият ҳақидаги

кўрсатиб беради» 2 . Тарих фани ижтимоий билишнинг қисми бўлиш билан бирга, унинг ўзи мажмуий фан ҳисобланиб, унинг таркибига археология, манбашунослик, санъат тарихи ва бошқалар киради. Бу мажмуада этнология (этнография) алоҳида ўринни эгаллаб, бу фан турли босқичдаги этник гуруҳларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва аҳамиятини ўрганади. Этнологик билиш кўпмиллатли, полиэтник социумларда юз берадиган жараёнларни таҳлил қилишда муҳим роль ўйнайди. Ижтимоий билиш юқорида кўрсатилган фанлардан ташқари сиёсатшунослик (сиёсий институтлар ва жараёнлар), этика (жамиятнинг аҳлоқий ривожланиши тўғрисидаги фан), иқтисодий назария, культурология(маданиятшунослик), педогогика, ҳуқуқшунослик, санъатшунослик, диншунослик ва бошқа шу каби фанларни ҳам ўз ичига олади. Ижтимоий билиш (жамият тўғрисидаги фан мажмуи)да ижтимоий фалсафа ёки жамият фалсафаси алоҳида ўрин эгаллайди. Ижтимоий фалсафа жамиятни бирбутун тизим сифатида, яъни уни ташкил қилувчи элементларнинг оддий механик йиғиндисига боғлаб бўлмайдиган, интеграл тузилма (ҳосила) сифатида тадқиқ этади. . Жамият тўғрисидаги фанларнинг ичида ижтимоий фалсафа жамиятни умумий тарзда оламнинг алоҳида бир қисми сифатида ўрганади. Шунинг учун ҳам жамият энг юқори даражада умумийлаштирилган тушунчалар – фалсафий категориялар ёрдамида талқин этилади. Ижтимоий фалсафа умумфалсафий қонунларни, яъни (табиат, жамият ва тафаккур қонунларини) ижтимоий ҳодисалар ва жараёнлар таҳлилига татбиқ этишдан иборатдир. Ижтимоий фалсафа жамият тўғрисидаги энг умумий назарий билимлар тизимидан иборат. У, жамият нима, у қандай фаолият кўрсатади ва ривожланади; бу ривожланишда инсоннинг роли қандай, деган масалаларни кўриб чиқади. 2 Б.Г.Могильницкий. Введение в методологию истории. М., 1999. 28-б. Жамиятни билишда ижтимоий фалсафанинг ўрни

Ижтимоий фалсафанинг жамият ҳақидаги фанлар мажмуидаги роли ва аҳамияти шундан иборатки, у ижтимоий билишни тўлалигича ривожлантириш учун назарий ва методологик асос бўлиб хизмат қилади. Маълумки, ҳар қандай илмий қонун ва категорияларни ўрганиш учун дастлаб энг умумий қонун ва категорияларни билиш керак бўлади. Ижтимоий фалсафа эса, айнан, шундай билимларни беради, чунки унинг қонун ва категориялари керакли даражадаги умумийлик хусусиятига эгадирлар. Жамият тўғрисидаги аниқ, махсус фанлар (социология, сиёсатшунослик, маданиятшунослик ва б.) ижтимоий ҳаётнинг турли томонлари ва қирраларини таҳлил қилиш билан бирга, ижтимоий фалсафанинг тушунчалари ва предмети мазмунини бойитишга ёрдам беради. Шу тариқа, агар ижтимоий фалсафа жамият тўғрисидаги бошқа фанларга назарий- методологик асос бўлса, улар эса, ўз навбатида ижтимоий-фалсафий умумлашмалар учун эмпирик асос бўлади. Социология, айниқса, умумназарий социология назарий-методологик асосларига кўра ижтимоий фалсафага кўпроқ яқиндир. Уларнинг яқинлиги шу даражада аниқки, файласуфлар ҳам, социологлар ҳам бир-бири билан бундай яқин, ўзаро мустаҳкам боғлиқ бўлган фанларнинг алоҳида-алоҳида, мустақил равишда мавжуд бўлиши мақсадга мувофиқлигига шубҳа билдирадилар. Лекин, шуни таъкидлаш керакки, социология (ҳатто назарий бўлса ҳам) ҳар доим ижтимоий фалсафага қараганда умумийлик даражаси камроқ бўлган қонун ва категориялар билан иш кўради. Зеро, шу нарса аниқки, ижтимоий борлиқ ва ижтимоий онг муносабатлари, ижтимоий ривожланиш манбалари, ижтимоий билишнинг хусусияти, цивилизациянинг глобал муаммолари каби фалсафанинг асосий фундаментал муаммолари социологик таҳлилдан четда қолади. Шунинг учун ҳам социологияни ижтимоий фалсафага қўшиб юбориш мақсадга мувофиқ бўлмаганидек, ижтимоий фалсафани ҳам назарий социологияга тенглаштириш мумкин эмас. Ижтимоий фалсафанинг жамият ҳақидаги бошқа фанлар билан муносабати

Ижтимоий фалсафа билан яқиндан боғлиқ ва ўзаро таъсир қилиб турувчи фанларнинг яна бири тарих дир. Уларнинг талайгина умумий томонлари бор. Биринчидан, ижтимоий фалсафа ҳам, тарих ҳам социумни фақат биртомонлама ўрганиш билан чекланмасдан, уни бирбутунича, яхлит ҳолда комплекс ўрганадилар. Иккинчидан, униси ҳам, буниси ҳам ижтимоий ҳаётнинг барча шакллари ва соҳаларини ўрганадилар. Учинчидан, иккала фан ҳам ўз диққат-эътиборини аввало тарихий жараённинг субъектив, яъни фаолият томонига қаратадилар. Тўртинчидан, тарих ва фалсафа бир-бирига сингиб кетади. Чунки фалсафанинг муҳим элементи сифатида фалсафий ғоя ва таълимотларнинг тарихи ётади. Айни пайтда, фалсафа тарихи тарих фанининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Ижтимоий фалсафа билан тарих ўртасидаги тафовут қуйидаги лардан иборат. Биринчиси, типик, умумий, муҳим томонларни ўрганади. Файласуфни социум ривожланишининг энг умумий қонунлари, бу ривожланишнинг манбалари ва ҳаракатлантирувчи кучлари, тарихий жараённинг умумий мазмуни ва асосий босқичлари қизиқтиради. Бошқа ижтимоий фанларга (сиёсатшунослик, психология, иқтисодий назария, ҳуқуқшунослик ва б.) келсак, уларнинг предмети билан ижтимоий фалсафа предметининг фарқи аниқ: уларнинг ҳаммаси ҳам фалсафий умумийлик ва универсалликни даъво қилмайди, жамият ҳаётининг фақатгина конкрет, алоҳида жиҳатларини, соҳасини ўрганади. 2-§. Жамият: турли талқинлар Жамият нимадан иборат деган масала кўп асрлардан бери файласуфларни қийнаб келмоқда. Дастлаб жавоб аниқ кўриниб тургандек туюлади: жамият – бу одамларнинг мажмуаси. Бироқ бу жавоб, олимларни анчадан буён қониқтирмай қўйган. Ахир, уйни оладиган бўлсак, бу шунчаки ғиштларнинг йиғиндиси эмас-ку. Бунда нима ҳаммадан Масаланинг моҳияти

муҳимроқ? Тарқоқ элементларни бирбутун қилиб бирлаштирувчи боғланишлар ва ўзаро таъсирлар муҳимдир. Г.А.Сорокиннинг фикрича, «жамият мавжуд бўлиши учун ҳеч бўлмаса икки киши бўлиши ва улар бир-бирлари билан ўзаро таъсир боғланишида боғланган бўлиши керак. Бу энг оддий жамиятнинг кўринишидир...» 2 . Шуни аниқ айтиш мумкинки, ижтимоий алоқаларнинг моҳиятини аниқлаш ва тушунтириб бериш – жамият фалсафасининг асосий вазифасидир. Афлотуннинг фикрича, жамият одамларнинг эҳтиёжидан пайдо бўлади. Арасту уни «табиатнинг ҳосиласи», ўрта аср фалсафаси – Аллоҳ яратган деган фикрни олға суради. Форобий жамиятнинг пайдо бўлишини телеология олдиндан белгиланган мақсадга мувофиқ нуқтаи назардан тушунтиради – жамият одамларнинг комилликка эришиши учун зарур, деб ҳисоблайди. Янги даврда «ҳамманинг ҳаммага қарши» урушининг олдини олиш мақсадида ижтимоий шартнома назарияси ( Т.Гоббс, Ж.Локк,Б.Спиноза, Ж.- Ж.Руссо ва б.) ривожланди. Уларнинг фикрича, одамлар битим тузиб, ўзини- ўзи сақлаб қолиш учун қонунларга бўйсуна бошладилар. Янги давр мутафаккирлари кишиларнинг жамоа бўлиб бирлашишларининг асоси ҳақида сўз юритиб, шундай вариантларни илгари сурдиларки, улар жамоа тасаввурларининг умумийлиги (Э.Дюркгейм), ижтимоий таъсирлар (Вебер), меъёр ва қадриятлар умумийлиги (Т.Парсонс, Р.Мертон), ижтимоий институтлар ва ташкилотлар (Т.Боттомор; С.Липсет) ва бошқалардан иборат. Қуйида биз жамиятга оид турлича талқинлар: диний, идеалистик, материалистик, талқинларни кўриб чиқамиз Ҳар қандай диний таълимот жамият, унинг пайдо бўлиши, ривожланиши, фаолият кўрсатиши тўғрисидаги ўз талқинини беришга ҳаракат қилади. Буддавийлик ижтимоий ҳаётнинг ҳар қандай кўринишларидан воз кечишни, узлатга чекиниб, нирванага чўмишга (махсус ҳолатга киришга) 2 Цитата. Социология. М., 1995. 144-бетдан олинган.Жамиятнинг диний талқини

даъват қилади. Лекин бундай хулоса фақат будда матнлари таҳлил этилганда чиқади. Буддизм билан яқиндан танишиш шуни кўрсатадики, буддизм тарафдорлари учун нирванага интилиш «бойлик, юқори мартаба ва ижтимоий келишув истаги билан » 3 муваффақиятли тарзда уйғунлашиб кетади. Конфуцийлик тарафдорларининг фикрича, ердаги дунё осмон образи ва унга ўхшатиб яратилган бўлиб, унга ҳеч қандай қўшимча ва ўзгаришлар киритилиши керак эмас. Ижтимоий ҳаётнинг асосий принциплари (Конфуций фикри бўйича): а) давлат бошлиғига содиқлик; б) юқоридагиларга ҳурмат; в) бурчга содиқлик ва бошқалар. Конфуцийлик, бир томондан инсон ва жамиятни турли тўқнашувлардан ҳимоя қилишга, иккинчи томондан, инсонни аниқ, конкрет ижтимоий идеалларга эришишга йулловчи анъаналар, урф-одатларни сақлаб қолишни ташвиқот қилади. Конфуцийликнинг ижтимоий ривожланишдаги асосий қоида (постулат)ларидан бири – зўравонлик қилмаслик бўлиб, бунда қадимги Хитой маданиятининг ва буддавийликнинг мафкуравий таъсири кўриниб туради. Ҳиндувийлик ижтимоий тасаввурларида ўрнатилган тартибнинг иерархияга асосланганлиги ва мустаҳкамлиги ғояси устун туради: жамиятнинг ҳаммаси касталарга бўлинганлиги, улар ўртасидаги чегаралар қаттиқ сақланиши даркор. Амалда бу нарса касталар ўртасидаги зиддиятлар ва душманликларга, «паст» касталарнинг камситилишига, қадимий ижтимоий воқеликларнинг сақланиб қолишига олиб келади. Ҳиндувийлик ижтимоий ва шахсий ҳаёт соҳасидаги таъқиқлар ва чеклашларнинг бузилишига қарши туради. Унинг учун тараққиёт ғояси ётдир. Ҳиндистоннинг кўпгина кўзга кўринган мутафаккирлари (айниқса М. Ганди, Р.Тагор) энг аввало ҳиндувийликни унинг инсон ва жамият тўғрисидаги тасаввурларини ислоҳ қилиш мақсадида кўп куч сарфладилар. Иудаизм даги ижтимоий муаммонинг ўзига хослиги яҳудийларга кўп асрлар давомида бошқа социум жамоаларидан алоҳида ажратилган ҳолатда 3 Р.Ч.Лестер. Буддизм.//Религиозные традиции мира. Б., 1997. 147-б.

яшашга тўғри келганлиги билан белгиланади. Шунинг учун ҳам иудаизмнинг ижтимоий муаммоси оила ва жамоа доираси билан чегаралангандир. Бироқ, вақт ўтиши билан кўплаб ижтимоий қадриятлар ўзгариб кетади. Масалан, камбағалларга ёрдам бериш (филантропик) аҳамиятга эга бўлиб, жамоанинг гуллаб-яшнаши учун хизмат қилиш эса кенг ижтимоий фаолият сифатида қўллаб-қувватланади. Иудейлар атрофдаги оламни, бутун жамиятни душман деб қабул қилишдан воз кечишди. «Ё бор урф-одатлар кучига қарши туриш ва ўзи учун янги, янада кенгроқ дунёни кашф қилиш, ёки анъанавий, традицион ҳақиқат ва одатларга хавф солувчи омил деб қараладиган замонавий янги ғояларга қарши туриш керак» 4 ,- деган муаммо юзага келганда кўпчилик яҳудийлар келишиш йўлини афзал кўра бошладилар. Зардуштийлик динида жамиятга оид қарашлар етарли даражада қизиқарли ифодаланган. Таниқли олимлардан М.М. Хайруллаев ва М.А.Усмонов таъкидлашича, «Зардуштийлик фақатгина дин бўлмай, ҳукмрон мафкурадир. Унда жамиятнинг нафақат ижтимоий-сиёсий тузуми, балки жамиятнинг урф-одатлари ва ахлоқи ҳам, халқ оғзаки ижоди ҳам, адабий ижоди ҳам» 5 акс этгандир. Зардўшт таълимоти марказий осиёлик ҳукмронларга давлат қуроли бўлиб хизмат қилдики, бунда нафақат сиёсий- ҳуқуқий тамойиллар, балки диний-ахлоқий тамойиллар ва меъёрлар ҳам асосий тартибга солувчи восита бўлиши керак эди. Зардўштийликка асосланган идеал жамият конфуцийлик буддавийлик, иудаизм, платонизм ва бошқаларнинг белгиларини ўз ичига олди» 6 . Ижтимоий муаммоларга исломий қарашларда эса илоҳий таълимотларга асосланилади. Исломда тақдирга бўйсуниш, сабр-тоқатли бўлишга даъват этилди. Исломнинг географик жиҳатдан кенг тарқалиши унинг ҳудудларга хос бўлган кўринишлари пайдо бўлишига олиб келиб, бу ҳудудларда ижтимоий масалалар у ёки бу ҳолатларга боғлиқ ҳолда талқин этилди. Ислом фақат ўзига хос турмуш тарзи, «инсон борлиғининг ҳамма томонларига 4 М. Фишбейн. Религиозные традиции Иудаизма//Религиозные традиции мира. 253-б. 5 Очерки истории общественно-философской мысли в Узбекистане. Т., 1977. 12-б. 6 Е.В. Абдуллаев. Очерки культуры доисламской Центральной Азии: религия, философия, право. Т., 1998. 107-108-б.

чуқур таъсир қилувчи» 7 дин сифатида майдонга чиқади. Ислом таълимотида мусулмоннинг ижтимоий ва шахсий ҳаётининг ҳамма томонлари аниқ кўрсатиб берилган. Шунинг учун ҳам анъанавий ислом билан замонийлашган ислом ўртасида зиддиятлар мавжуд. Бу муаммолар ҳамма бошқа динларда ҳам мавжуд бўлиб, исломда эса, кескин тус олган. Христианлик да ҳам ижтимоий-фалсафий муаммоларнинг ривожланиши жиддий тус олган. Бунга Авлиё Августиннинг «Илоҳий шаҳар ҳақида» деб номланган асари сабаб бўлиб, унда у кишилик жамиятининг ривожланиши тўғрисида ўз концепциясини шакллантирди ва ривожлантирди. Бу асарда у гуноҳкорликка, бойликка асосланган жамиятни диний софликка асосланган жамиятни қарама-қарши қўяди, худди шу жамиятни «илоҳий шаҳар» - Божъий град, деб атайди. Тарихда христианликнинг католицизм, православ, протестантизм каби оқимлари мавжуддир. Уларнинг ҳар бири ўзининг конфессионал хусусиятларидан ташқари, махсус фалсафий томонларига эга бўлиб, жамиятнинг ривожланишини турлича ифода этади. Католик дини ўзини бирқанча босқичларга эга бўлган, жамиятдан юқори турувчи, уни бошқарувчи ва ўз ҳуқмини ҳамма одамларга ўтказувчи ташкилот деб ҳисоблайди. Православ дини эса, ўзини одамларнинг одатий, маиший ишлари билан боғлиқ, деб ҳисоблайди. Уларда ҳеч қачон ягона марказ нинг б ў лмаган лиги ҳам шунга олиб келган . Католикларга Рим ва Папа эга бўл ган ҳолда, б арча православ черковлари мустақил бўлганлар. Ҳатто, Константинополь патриархи ҳам тенгларнинг ичида биринчилардан бўлган. Протестантизмга келсак, у католикли цизм нинг ҳамма ишларга ҳаддан ташқари аралашувига жавоб сифатида вужудга келди. Протестантизм кўпроқ оддий ҳаёт тарзи билан боғлиқ . Ҳозирги даврда ижтимоий-фалсафий масалалар неотомизм таълимотида ўз ифодасини топиб, у католицизмнинг расмий доктринаси ҳисобланади. Бу таълимотнинг моҳияти шундаки, унда жамият илоҳий талқин этилади: 7 Ф.М.Денни. Ислам и мусульманская община//Религиозные традиции мира. 144-б.

кишилар ўртасидаги боғланишлар, муносабатлари аниқ мақсадни амалга оширишга қаратилган бўлиши керак. Неотомистларнинг фикрича, инсон реал ижтимоий муносабатлар, Худо билан яқинлашиш жараёнида ўз моҳиятини намоён қилади. Неотомизм жамиятнинг ривожланишини, анъанавий диний қарашларни замонавий муаммолар билан бирлаштиришга ҳаракат қилади. Жамият ривожланишини идеализм нуқтаи назаридан тушунтириб бериш антик даврга – Фукидид ва Герадот яшаган давр (мил. авв. V аср) га тўғри келади. Афлотун («Давлат», «Қонунлар» ва бошқа асарларида) жамият тўғрисидаги идеалистик таълимотни кенг ривожлантирган. Этатик анъана ундан бошланиб, унга асосан жамият билан давлатни айнан бир деб тушунтиришга ҳаракат қилинган. Афлотун ўзининг уч ижтимоий синфдан иборат идеал давлатнинг моделини ишлаб чиққан: «файласуфлар» («донишмандлар») давлатни бошқарадилар; «лашкарлар» («қўриқчилар») қўриқлайдилар, озод меҳнаткашлар (деҳқонлар, ҳунармандлар), шунинг-дек қуллар (улар жамият ва унинг тизимдан ташқаридалар) меҳнат қиладилар. Афлотун ижтимоий тараққиётнинг антик идеалистик талқинига асос солди. Унинг фикрича, ижтимоий тараққиёт жамият «ғоясини»нинг кенгайуви бўлиб, жамият тўғрисидаги фикрлар у пайдо бўлмасдан аввалроқ мавжуд бўлган. Афлотун «издошлари» ҳам давлат ва жамият тушунчаларини бир-биридан фарқ қилмайдилар. Афлотуннинг фикрича, давлатнинг тузилиши алоҳида олинган индивид руҳининг тузилиши билан бир хилдир. Жамият ривожланишининг идеалистик талқини кейинчалик Арасту асарларида ўз аксини топди («Сиёсат», «Этика» ва б.). У ижтимоий тузумнинг уч босқичини кўрсатиб берди: а) оила; б) жамоа ; в) давлат. Уларнинг ҳаммаси бир-бири билан иерархик муносабатдадир. Жамоа – оилалар мажмуаси; давлат эса жамоалар йиғиндисидан иборатдир. Шахс жамият қонунлари га (оила, жамоа , давлатга ) буйсуниши , ўз-ўзини тарбиялаш и ва яхшилик қилиши жамиятнинг қарор топиб ривожланишига хизмат қилиши керак. Давлатга ( умуман жамиятга ҳам) антик идеалистикЖамиятнинг идеалистик та лқин и

ёнд а ш ув нинг моҳияти шундаки, у алоҳида индивидга нисбатан бирламчи қаралади . Жамиятнинг бундай анъанавий талқинига Шарқ мутафаккирлари ҳам ўз ҳиссаларини қўшганлар. Бунга Форобий нинг «Фозил одамлар шаҳри», Беруний нинг «Ўтмиш халқлардан қолган ёдгорликлар», Юсуф Хос Хожиб нинг «Қутадғу билиг», Навоий нинг «Пайғамбарлар ва донишмандлар тарихи», Амир Темурнинг «Тузуклари», А.Жомий нинг «Искандарнинг донишмандлик китоби» ва бошқа асарларни мисол қилиб келтиришнинг ўзи кифоя қилади. Бундан шарқ мутафаккирларининг антик давр фалсафаси ворислари эканликлари кўриниб турибди. Масалан, Ибн Синонинг фикрича, жамият уч синфга бўлиниши керак: бошқарувчилар, лашкар (ҳарбий), ишлаб чиқарувчилар. Бу эса, Афлотуннинг қарашларини тасдиқлайди. Ўз навбатида Форобийнинг жамиятга оид қарашлари, ғоялари Арастунинг фикри билан боғланиб, Шарқдаги ўша даврнинг ижтимоий-сиёсий шароитига мослаштирилгани, ривожлантирилгани кўриниб турибди. Шарқ мутафаккирларидан Ал-Бухорий («Шоҳ учун фойдали хабарлар тўғрисида китоб»), Бедил («Билиш»), Машраб («Девони Машраб»), Аҳмад Дониш («Камёб ҳодисалар») ҳам ўз асарларида жамият, давлат, уларни бошқариш ва шахснинг ўрни тўғрисида ўз фикрларини ёзиб қолдирганлар 8 . Жамият ҳақидаги идеалистик талқин ривожига Т.Гоббс ва Ж.Локк (ижтимоий келишув шартномаси назарияси), Ж.Вико («миллат ҳаракати тўғрисида»ги таълимот), Вольтер (ҳамма инсонларнинг бошданоқ сиёсий тенглиги тўғрисидаги ғоя), И.Кант («абадий дунё» тўғрисидаги таълимот) ўз ҳиссаларини қўшдилар. Жамиятнинг тугалланган идеалистик талқинини Хегел фалсафасида ўзининг тўлиқ аксини топди. Унинг «Ҳуқуқ фалсафаси», «Тарих фалсафасидан маърузалар», «Эстетикадан маърузалар», «Фалсафа тарихидан маърузалар» асарлари деярли тўлалиигича ижтимоий муаммоларга бағишланган. Хегел уларда «жамият» тушунчасининг «давлат» тушунчасидан кенглигини аниқ ва тушунарли шаклда баён этиб берди. 8 Очерки истории общественно-философской мысли в Узбекистане. Т., 1977. 80-81 - б.

Фуқаролик жамияти , яъни бевосита давлат бошқармайдиган социум тўғрисидаги ғоя айнан Хегел томонидан илгари сурилган. Ижтимоий ривожланишнинг моҳияти, Хегел фикрича, бутун оламни, шу жумладан, жамиятни ҳам ўз ичига олувчи «мутлоқ ғоя»нинг ўз-ўзидан ёйилишидир. Унинг фикрича, «мутлоқ ғоя» мантиқ (ёки соф тафаккур) доирасида, кейинроқ эса табиат сифатида ривожланади. Лекин бунда табиат моҳиятан эмас, балки фақат ташқи ҳодиса сифатида юзага чиқади. «Мутлоқ руҳ»нинг учинчи юқори ривожланиш босқичи тарих яъни инсон фаоллигининг ҳамма турларидан (онг, фаолият ва б.) иборат. Хегел ижтимоий ривожланиш қонунларини тафаккур (мантиқ) қонунлари билан айнан бир деб билади. Бу эса жамиятни тушунтиришдаги мутлоқ идеализмнинг намоён бўлишидир. ХХ асрга келиб неохегелчилар (Р.Коллингвуд, Б.Кроче, Г.Глокнер ва б.) Хегел фалсафасини янги замонавий ижтимоий жараёнларга мослаштириб қўллашга ҳаракат қилдилар. Масалан, инглиз неохегелчи Б.Бозанкет Хегелнинг «мутлоқ руҳ» тўғрисидаги ғояси ҳамма ижтимоий институтларнинг (давлат, дин, ҳуқуқ, ахлоқ ва б.) энг юқори индивидуаллашган шаклининг намоён бўлишидан бошқа нарса эмас, деб эътироф этади. Жамиятга неохегелча ёндашишнинг характерли хусусияти ижтимоий борлиқ ва тафаккурни айнан, деб тан олишдан иборатдир. Жамият идеалистик талқини ривожига экзистенциализм, «ҳаёт фалсафаси», неокантчилик, неопозитивизм, неофрейдизм ва бошқа оқимлар ҳам ўз ҳиссаларини қўшдилар. XIX асргача бўлган даврда жамиятга оид қарашларда диний ва идеалистик қарашлар чамбарчас ҳолда ҳукмрон бўлишига қарамасдан, Левкипп ва Демокритдан тортиб то Л. Фейербах ва Н.Г.Чернишевскийгача бўлган, йирик мутафаккирлари қарашларида айрим материалистик ғоялар мавжуд эди. Масалан, Демокрит таъкидлашича, инсоннинг «қўли, ақли ва идроки» инсоннинг эҳтиёжлари таъсири остида ижтимоий қадриятларни яратди. Жамиятнинг материалистик талқини

Лукреций Кар жамият ҳам табиат ҳам худоларнинг иродаси билан пайдо бўлмайди ва улар орқали бошқарилмайди деган фикрни маъқуллайди. Шарқ мутафаккирларининг қарашларида ҳам жамият ни материалистик талқин этишнинг айрим элементлари бор . Масалан, Форобий жамият пайдо бўлишининг табиий сабабларини топиш га интилади. У «моддий эҳтиёжларни биринчи даражага олиб чиқади ва бу билан жамиятнинг пайдо бўлиши муаммосини кўтаради » 9 . Янги даврда табиий фанларнинг ва механик-материалистик ғояларнинг ривожланиши ҳам ижтимоий тараққиётни материалистик асосда тушунтириш тўғрисидаги билимларнинг шаклланишига ўз таъсирини кўрсатди. Бу жараёнга XVIII аср француз материалистлари катта ҳисса қўшдилар. Бу эса, а) жамиятни идеалистик-теологик тушунишни инкор қилиш; б) детерминизм концепциясини (ижтимоий ҳодисаларнинг пайдо бўлишининг сабабийлигини) белгилаш; в) жамиятнинг инсонларнинг ўзаро муносабатлари ва ўзаро таъсирлари асосида қурилиши; г) ривожланишнинг асоси деб амалий тажриба ва қарашларга аҳамият бериш кераклигини таъкидлаш. Масалан, Л.Фейербах ўзининг натуралистик концепциясини жамиятни диний ва идеалистик талқин этишга қарши қўяди. Унинг асосида ижтимоий ривожланишнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи сифатида инсон сезгилари эканлиги таъкидланади. Умуман олганда, Л.Фейербах материализми антропологик характерга эга. Ижтимоий ривожланишнинг материалистик талқини К.Маркс ва Ф.Энгелс ларнинг «Капитал», «Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши», «Немис мафкураси», «Фалсафа қашшоқлиги», «Муқаддас оила» асарларида кенг ёритилган. Улар «ижтимоий борлиқ», «ижтимоий онг» каби фалсафий тушунчаларини асослаб бериб, биринчисини иккинчисига нисбатан бирламчи эканлигини таъкидладилар. Ижтимоий ривожланишнинг асосини ижтимоий ишлаб чиқариш ташкил қилиши тушунтириб берилди. Жамият ривожланишининг тарихий босқичларида маълум бир моддий ишлаб 9 « Очерки истории об щ ественно-философской м ы сли в Узбекистане » . Т., 1977. 80-81-б.

чиқариш усули ётиши, бу эса ижтимоий-иқтисодий формация сифатида ифодаланиб, инсоният жамияти тарихи эса формацияларнинг кетма-кет алмашинувидан иборатдир. Ижтимоий ривожланишни тушунтиришга оид ҳозирги замонавий материалистик талқинлар етарли даражада кўп ва ранг-барангдир. Энг аввало, « диалектик-гуманистик » оқим нуқтаи назаридан жамиятни кўпроқ «инсон ий лаштириш», гуманизация лаштириш керак. Шу мақсадда фалсафанинг қуйидаги турли мактаблари ва йўналишлар и нинг ғоя ларини материалистик ғоялар билан бирлаштириш га ҳаракат қилин а ди: неохегелчилик (Франкфурт мактаби – Т. Адорно, Т. Марузе, Ю. Хабермас ва б.); фрейдизм (фрейдомарксизм – В.Райх, Э.Фромм ва б.; экзистенциализм ( Ж.-П. Сартр, А. Лефевр, М. Мерло-Понти ва б.); феноменология ( Э. Пачи, П.Пиконе ва б.), « Ҳаёт фалсафаси » ( Э.Блох ) ва б ошқалар . Масалан, Ж.- П.Сартр тўғридан-тўғри « ижтимоий материя»нинг мавжудлиги тўғрисида гапирса, «франкфуртчилар» эса жамиятнинг иқтисодий тузилмаси таҳлилига ўз эътиборларини қарат а дилар. ХХ аср ижтимоий фалсафасининг ривожига венгер файласуфи Дьердь Лукач (1886-1971), жиддий таъсир кўрсатди. Унинг ғоялари нафақат Венгрияда ( А.Хеллер. Ф.Фехер, А.Хегедуш ), балки бошқа давлатларда – Югославия ( Г.Петрович, М.Маркович, С.Стоянович ), Франция да ( Л.Гольдман ) ҳам кўпгина мутафаккирларнинг фалсафий қарашлари шаклланишига асос бўлиб хизмат қилди. Лукач ва унинг издошлари фалсафа б ус- бутунича жамиятга йўналтирилган, табиат эса инсоннинг унга нисбатан ақлий-амалий муносабати оркали қаралиши керак, деб тахмин қиладилар . Жамият ривожланиши тўғрисидаги замонавий қарашлар ривожининг яна бир йўналиши « сциентизм » йўналишидир. Улар материализмни «тарихдан», «эмпиризмдан», «мафкурадан» тозалаш йўли билан «илмийлаштириш», «яхшилаш» орқали такомиллаштириш керак, деб уқтирадилар. Бу оқимнинг намоёндаларидан бири француз файласуфи Луи Альтюссер дир. Айнан у назарияни эмпирик, идеологик, субъектив

қатламлардан «тозалаб», илмий ижтимоий фалсафани яратиш вазифасини илгари сурди. Альтюссернинг фикрича, фалсафадаги асосий тушунча «амалиёт»дир. Амалиётни иқтисодий жиҳатдан тор маънода тушунишни бартараф этиш учун Альтюссер амалиётнинг уч хил турига ( иқтисодий, сиёсий, мафкуравий) оид тушунчани киритади. Файласуфнинг фикрича, «улар бир-бирлари билан ўзаро таъсирда бўлган ҳолда шаклланиш ва ривожланишнинг ўз мантиғига эга, шу сабабли иқтисодиёт сиёсат ва мафкурага таъсир кўрсатади ва ўз навбатида улар ҳам иқтисодиётга таъсир ўтказиши мумкин». Альтюссернинг қарашлари Францияда ( Э. Балибар, Д.Лекур, П.Реймон, Н. Пулантцас ), Буюк Британияда ( Б.Хиндесс, П.Херст ), Италияда ( Г.Делла Вольпе ва б.), АҚШ да (Дж. Элетер, Дж. Ремер и б.) кенг тарқалган.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Инсон фалсафий таҳлил объекти сифатида

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида

Билиш назариясининг ўзига хос хусусиятлари. Билиш назарияси фалсафий фан сифатида

Жамият фалсафаси

Социологиянинг предмети ва объекти