Умумбашарий ва умуминсоний қадриятлар - Falsafa - Referatlar

Умумбашарий ва умуминсоний қадриятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Умумбашарий ва умуминсоний қадриятлар Режа: 1. Умумбашарий қадрият объектлари. 2. Умумижтимоий ва умуминсоний қадриятлар, уларнинг тузилиши ва намоён бўлиши. 3. Умуминсоний қадриятлар – барча миллат, элат ва халқларнинг мақсад ва интилишларнинг ифодаси.

Таянч тушунчалар: Умумбашарий қадрият, ижтимоий қадрият, умуминсоний қадрият, умуминсонийлик, яхшилик, эркинлик, тинчлик, бахт- саодат,конун устворлиги,инсон манфатларини устворлиги,илм фан кашфиетлари. 1-масала . Умумбашарий қадриятлар тизимидаги асосий қисмлар таҳлил қилинаётганида улар боғлиқ объектларнинг маконда ва замонда зоҳир бўлишига эътибор бермоқ керак. Макон ва замонда ушбу қадрият объектлари борлиқнинг бирор шакли, жиҳати, воқеликнинг бирор қисми, оламдаги нарсалар ва атроф-муҳитнинг энг муҳим томонлари сифатида намоён бўлади. Атроф муҳит ва табиатнинг энг муҳим томонларини, оамдаги энг умумий боғланишлар ва алоқадорликнинг субъект учун ижтимоий қадри ва аҳамиятини ифодалайдиган қадриятлар умумбашарий хусусиятга эгадир. Улар инсон онгига боғлиқ бўлмаган ташқи олам ва борлиқнинг яшаши, харакати, макон ва замондаги ўзгаришлари билан боғлиқдир. Умумбашарий қадриятлар объектив асослари инсоният учун мутлоқ ҳақиқат сифатида мавжуд, уларнинг борлиги, зарурлиги, инсон ва жамият учун абадий, мавжудлиги эса инсоният қонунлари, талаб ва эҳтиёжларидан устун туради. Умумсайёра аҳамиятига молик қадрият объектлари ҳам шундай. Масалан: Ер сайёрасини атмосфера қатлами ўраб туради. Бу қатламнинг инсон учун зарурлиги, ижтимоий қадри тўғрисида баҳсҳам бўлиши мумкин эмас. унинг сайёрамиз ҳаёти учун қадри ниҳоятда катта, аммо тириклик ва инсон мавжуд бўлиши учун аҳамияти ундан ҳам каттароқ. Ҳолбуки, бу қатлам бўлмаса ҳам Ер сайёра сифатида яшаши мумкин, аммо бу қатламсиз тирикликни, ҳайвонот ва ўсимлик оламини, инсон ҳаётини тасаввур қилиш мумкин эмас. Демак, қадриятларни башарият ва унинг бир қисми Ер сайёраси табиат билан боғлиқ шакллари учун асос бўладиган объектлар: а) инсонга яшаш ва фаолият кўрсатиш имконини беради, кишиларнинг табиий эҳтиёжларини ва талабларини қондиради; б) ҳаётнинг зарурий шарти сифатида ижтимоий тараққиётнинг ҳамма даврларида мавжуд бўлади, ўз ахамиятини турли туман тарзда намоён қилади; в) бу борада қадриятлар кшини ўраб турган борлиқ ёки табиий муҳитнинг хусусияти, кўриниши, сифати билан ҳам боғлиқ ҳолда намоён бўлиши мумкин. бу ҳолда ҳар бир қадриятнинг ўрни ва аҳамияти инсон учун беқиёс бўлади. 2-масала . Жамиятнинг яшаши, одамларнинг ҳаёт кечириши учун жамиятдаги умумижтимоий ва умуминсоний қадриятлар ҳам муҳим аҳамият касб этади. жамиятнинг маънавий ҳаёти ва ижтимой онг шакллари нуқтаи назаридан олганда уларга нисбатан кўпроқ маънавий қадрияилар ибораси қўлланилади. Улар: 2

- кишиларга ҳаётнинг мазмунини чуқурроқ тууниш, жамият қонун- қоидаларидан фойдланиш, ўзларининг ҳатти-ҳаракатларини ана шу маънавий мезонлар талабига мослаштириш имконини беради; - инсон билан табиат, инсон билан инсон муносабатларини ўзида акс эттиради, жамият ривожи жараёнида такомиллашиб боради; - ўз табиатига кўра бирор бир керакли ахборот беради, кишининг маънавий оламини бойитади, яшашнинг ҳақиқий мезонларини белгилайди, одамлар интиладиган идеал, азалий орзу, эзгу-мақсад сифатида намоён бўлиши мумкин; - муайян кишилар, гуруҳлар томонидан нотўғри тушунилиши, талқин қилиниш, қобул қилинмаслиги, рад қилиниши, танқид остига олиниши, таъқиқлаб қўйилиши ҳам мумкин. аммо бу уларнинг қадри ёки аҳамиятини бутунлай йўқотиб юбора олмайди. Улар замин ва замон силсилалари орасидан ўзларига йўл очадилар ва асрлардан ўтиб инсоният учун муайян қадрларини намоён қилиб бораверадилар; - кишиларнинг маънавияти, яшаш усули, турмуш тарзи, хатти- харакатлари, ижтимоий фаолиятининг асосий мезонлари даражасига кўтарилганларида ўз аҳамиятларини тўла-тўкис намоён қилишлари учун имконият бўлади; - уларнинг қадри ва жамият учун аҳамиятини моддийлик қонуниятлари орқали изоҳлаш, баҳосини эса моддий фойдаси билан ифодалаш қийин. Бу баҳо замон ўтиши билан ўзгариши, янгича изоҳланиши ва ифодаланиши мумкин. Қадрият шакллари бирор объектга боғлиқ холда намоён бўлишини хисобга олганда, умумижтимоий қадрият шаклларининг жамият, унинг тузилиши, ижтимоий субъектлар ва ижтимоий онг шаклларига алоқадор туркумларни киритиш мумкин. Масалан, жамият тузилишига хос умумижтимоий, миллий, синфий, ирқий ва бошқалар. Ёки ижтимоий онгнинг шаклларига боғлиқ қадрият шакллари ҳам бор: сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, диний, иқтисодий, ижтимоий. Маданий, маънавий ва бошқа қадрият шакллари. Ижтимоий қадрият шакллари орасидаги фарқлар асло мутлақ эмас, балки нисбийдир. Улар орасида ўтиб бўлмас чегаралар йўқ. Қадрият объектларининг маконда намоён бўлишини моддий, умумбашарий, умумсайёравий, минтиқавий шакллари орасидаги чегараларини аниқлаш нисбатан осонроқ кечиши мумкин. Аммо бу холатда ҳам хулосаларимизда нисбийлик сақланиб қолади, бундай нисбийлик ижтимоий қадриятлар, айниқса, умуминсоний, миллий,синфий ва бошқа қадрият шаклларини, улар ўртасидаги муносабатларни тахлил қилаётганда янада яққолроқ кўзга ташланади. Биз қуйида қадриятларнинг баъзи шаклларини атрофлича тахлил қилишга харакат қиламиз. 3

3- масала . Оламда қадрият, умуминсоний қадрият номи билан аталадига объек йўқ, ҳар бир нарсанинг ўз номи, исми, оти-атамаси бор. Умуминоний қадрият –жамият ва одамзод насли учун энг қадрли ва умумижтимоий аҳамиятга эга бўлган нарсалар, ҳодисалар, сифа, фаолият ва бошқаларнинг исми ёки номи эмас, балки уларнинг ижтимоий қадрини ифодалаш учун ишлатиладиган фалсафий –аксиологик тушунчадир. Умуминсоний қадриятлар категориясининг мазмунини ўрганиш учун, аввало, умуминсонийлик, тушунчасининг маъносини тахлил қилмоқ лозим. Бу тушунча жамиятнинг асосий жиҳатлари, турли ижтимоий сифатлар, хусусиятлар ва бошқаларнинг умуминсоний характерига эга эканлигини англатади. Умуминсонийлик тушунчаси қадриятларни тирик табиатнинг бир қисми бўлган одам зотининг ҳаёти ва камолоти ҳамда тарихий, сиёсий ва бошқа бирликлар (ижтимоий субъектлар) учун ахамияти ҳам ўз аксини топади. Шу билан бирга умуминсонийликда умумижтимоий муносабатлар , таълим тарбия ва маънавий ахлоқий жиҳатлар, ижтимоий муҳитнинг энг умумий томонлари билан боғлиқ сифатлари ҳам акс этади. бир сўз билан айтганда умуминсонийлик одамлар учун умумий бўлган мезонлар, субъектив холатлар, хусусиятлар, шарт шароитлар ва бошқаларни ўзида акс эттирадиган тушунча сифатида ишлатилади. Одамнинг яшаши, умргузаронлиги, амалий фаолияти, Она Ер сайёраси фарзандлари ҳаётининг энг умумий соҳаларига тегишли бўлган умумжамият миқиёсидаги қадриятлар бор. Умуминсоний қадриятлар тушунчаси бутун жамият аҳамиятига эга бўлган, инсониятнинг мавжудлиги, ўтмиши, бугуни ва келажаги, яшашнинг асосий йўналишлари, қонун қоидаларини талаб ва тартибларини, одамларнинг энг азалий умидлари ва идеалларини ўзига акс эттирадиган қадриятарнинг умумий шаклларини ифодалайди. Улар жамият аъзоларининг ҳаммаси учун умумий аҳамият касб этади, инсоният ҳаётида рўй бераётган ўзгаришлар, кишиларнинг амалий фаолияти, яшаш тарзи, бошқаларга муносабати ҳам ана шу мезонларга мос келиши ёки келмаслигига қараб баҳоланади. Умуминсоний қадрият тушунчасининг объектив асоси ижтимоий муносабатлар ва жараёнлар, инсониятнинг узликсиз ҳаётини ва турмуш тарзини умумлаштирадиган жамиятдир. Инсониятнинг энг умумий жамоаси бўлган жамиятгина умумийсоний қадриятларнинг яратувчиси ва сақлаб турувчисидир. Умуминсоний қадриятлар ниҳоятда кенг кўламли ва серқирра тушунча. У озодлик, эркинлик, тинчлик, бахт саодат каби ижтимоий маъно ва мазмун кашф этадиган қадриятлардагина иборат эмас. Уни фақат моддий ва маънавий бойликлар сифатида тушунишни ҳам мақсадга мувофиқ, деб бўлмайди. Шу билан бирга, муайян миллий, синфий ёки бошқа хусусий қадриятлар тизими ҳам умуминсоний қадриятлар тизимининг ўрнини боса олмайди. Умуминсоний қадриятлар ва уларнинг намоён бўлиш шаклларини 4

таҳлил қилиш, аслида бу қадриятлардан иборат таркибий қисмлари бир бири билан диалектик таррзда боғланган умумий тизимини, унинг асосий жисмлари ўртасидаги муносабатларни танқид қилишдир. Бу қадриятлар жамият тараққиётининг муайян даврида яшаётган кишилар учун умумий бўлган қадриятлар тизимини ҳосил қилади, бошқа қадриятлар билан узликсиз алоқада, зарурий боғланишда намоён бўлади. Тарихий ривожланиш жараёнида (объектив тарзда) жамитя ва кишиларнинг талаб ва эҳтиёжлари натижасида (субъектив тарзда) умуминсоний қадрият шаклларидан гоҳ бири, гох бошқаси умумий тизимнинг марказига, ҳаётнинг олдинги поғонасига чиқиб олади: юртда душманлар хукмронлик қилганида – озидлик, диктатура даврида- эрикнлик, ватан мустақиллигига хавф туғулганида – ватанпарварлик, миллий ўзликни англаш ва миллий уйғониш даврида – тарихий ва маданий меросни ўрганишга интилиш, уриш шароитида тинчлик ва барқарорликка эҳтиёж кучайиб боради. Шу тариқа ижтимоий жараёнлар ривожида умуминсоний қадриятнинг маълум бир шаклининг долзарблиги, бошқасининг зарурлигини бир қадар хиралаштиргандай, уларнинг айримлари идеал қадриятларга яқинлашгандай, бошқалари эса улардан узоқлашгандай бўлиб туюлади. Умуминсоний қадриятларнинг намоён бўлиш шакллари орасида ўз аҳамиятини, ижобийлик ҳамда фойдалилик хусусиятларини доим сақлаб қоладиганлари ҳам бор: инсон вужудининг тириклиги, унинг ижтимоийлиги, инсоннинг умри ва ҳаёти, сиҳат-саломатлиги, ижтимоий фаолияти ва муносабатлари, меҳнат, билим, муомиласи ва бошқалар. Бу қадриятлар инсон ва жамият бор экан ўзининг ижтимоий аҳамиятини сақлаб қолади, уларнинг қарама-қарши бўлган ўлим, касаллик, маъноси ҳаёт кечириш. Билимсизлик ва бошқалар ҳам тарихий жараёнларнинг доимий ҳамроҳидир. Тириклик бор экан, ўлим, борлиқ энг буюк маъно экан- йўқлик, инсон тирик жонзод экан – касаллик, ҳаёт кечиришдан мақсад мазмунли умр экан – маъносиз қўйилган баъзи қадамлар.яшашнинг зарурий шартларидан бири билиш ва англаш экан – билимсизлик, тараққиётга интилиш бор экан – таназзул ва бошқалар инсониятни доим таъқиб қилади. Юқоридаги ижобий қадриятларнинг аҳамияти ҳам уларга тескари бўлган жиҳатларга нисбатан умуминсоний талабларга тўла-тўкис жавоб берадиган, ёппасига ҳаётдан мамнун, соғ- саломат. Олий даражада билим ва қобилият эгаси бўлган, уларга ҳамма имкониятлар яратилган замонни топиш қийин. Бундай замон азал-азалдан орзу ва умумисоний мақсад бўлиб келмоқда. Умуминсоний қадриятларнинг энг олий шакллари идеал-қадриятлар сифатида қаралади. Жамият тарихининг ҳамма даврларида одамлар ана шу идеал қадриятларга интилиб, уларга эришишни орзу қилиб яшайдилар. Кундалик ҳаётда ва илмий адабиётларда энг олий идеал қадриятларга нисбатан бир қатор ибора ва тушунчалар кенг қўлланилади: маънавий ва ахлоқий покликнинг умумий белгиси яхшилик; нафосат белгиси гўзаллик; 5

билимларимиз ва фан ютуқларининг амалиётга мослиги – ҳақиқат, инсон ҳуқуқларининг олий ифодалари – эркинлик ва тенглик; сиёсатнинг тўғрилиги – адолот, одамлар ўртасидаги ижодий муносабатлар – дўстлик; энг хокисор ва беғараз туйғулар асосидаги қалбларнинг боғланганлиги – муҳаббат, орзу умидларга эришганлик-бахт саодат, ўз юртини севмоқлик ва ардоқлаш- ватанпаварлик ва ҳоказо. Ушбу идеал қадриятлар ва уларга нисбатан тескари маънони англатадиган ёмонлик, хунуклик, ёлғон эрксизлик, тенгсизлик, адолатсизлик, душманлик, нафрат хиёнат, ва бошқалар ҳаётда муайян тарзда намоён бўлади. Умуминсоний қадриятлар жамиятнинг ижтимоий тузилиши,унга мансуб турмуш, оила, уруғ, қабила, элат, миллат, халқ, давлат ва бошқаларнинг ижтимоий ҳолати, маънавий ҳаёти, ахлоқ, ҳуқуқ, дин, маданият, нафосат, санъат, илм-фан соҳалари билан боғлиқликда ҳам намоён бўлади. Бу борада улар ўз табиатига кўра амалий фаолиятнинг ҳақиқий мақсадларини ифодалайди, муайян аҳамиятга эга бўлади, керакли ахборот беради, жамият қоидаларидан ижодий фойдаланиш, кундалик хатти- харакатларнинг маънавий асосларини тўғри белгилаш имконини яратди. Ахлоқда яхшилик, бурч, виждон, ҳаётнинг маъноси; сиёсат, ҳуқуқ ва мафкурада тенглик, одиллик, мустақиллик, демократия, эркинлик; нафосатда гўзалик, улуғворлик: маданиятда, санъат ва фанда жамият аҳамиятига молик бўлган ютуқлар, кашфиёт, қонун қоидалар ва бошқалар ҳам кундалик ҳаётда қадриятар даражасига кўтарилган. Бундан ташқари жамият аъзолари учун умумий бўлган талаблар: ўз қавми бўлган одамзод жонига қасд қилмаслик, танини соғ-саломат сақлаш, хушхулқлик ва бошқа ўнлаб инсоний жиҳат ва хусусиятлар ҳам умуминсониятга хос бўлган маънавийликнинг асосий буғинларидир. Умуминсоний қадриятлар сиёсат ва ҳуқуқ билан боғлиқ соҳада ўзига хос жиҳатларда намоён бўлади, бунда мустақиллик, адолат, одиллик, тенглик каби идеал қадриятлар, уларга эришиш борасидаги жараёнлар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу жараёнларда умуминсонийликка мос келмайдиган йўллардан боришни нотўғри эканлигини ижтимоий тажриба азал азалдан исботламоқда. Ижтимоий тараққиёт жараёнида умуминсонийликнинг устиворлиги талаблари ҳар бир тарихий бирликнинг тарихий ривожланиш махсули, эканлигини, бунда тирик инсонларнинг тақдири, орзу умидлари борлигини хисобга олишни тақозо қилади. Бу талабларга кўра ҳар бир киши соғ омон яшаш, умр кечириш, ўз вужудини омон сақлаш каби ҳуқуқлари билан бирга дунёга келади, бу ҳуқуқларни унга табиат ато этган, бирор мақсадлардан келиб чиқиб инсоннинг бирор ҳуқуқларидан маҳрум қилиш мумкин эмас. қандай синф, табақа, қатлам вакили бўлмасин, унинг бошқалар каби яшаш ҳуқуқи борлиги мутлақ ҳақиқат, одам зоти эса бу ҳуқуқ нақтаи назаридан 6

тенгдир. Умуминсонийликнинг бу борадаги талаблари, яъни инсонинг табиий-тарихий ҳақ-ҳуқуқлари, унинг яшаш ва умр кечириш ҳуқуқининг табиийлиги ва ҳатто муқаддаслигини тўла-тўкис эътироф қилишдир. Халқ оғзаки ижодида ҳам, қадимги замонавий динларда ҳам, давлатларнинг конституцияларида ва бошқа хужжатларда ҳм буни яққол кузатиш мумкин. буюк француз революцияси (1789 йилда) қабул қилинган «Инсон ва гражданлар ҳуқуқлари деклорацияси” да ҳам, 1948 йилнинг 10 декабрда БМТ бош ассамблеяси тасдиқлаган “Инсон ҳуқуқларининг энг умумий деклорацияси”да кишиларнинг табиий тарихий ҳақ ҳуқуқлари жамиятдаги асосий умуминсоний қадриятлар эканлиги алоҳида таъкидланганлиги бежиз эмас. Оламдаги инсонларнинг яшаш жойлари, ўтмиш авлодларининг ҳоки яширинган замин, ўзи туғулган юрти билан боғлиқ умуминсониятга хос бокира туйғулари бор. Бу туйғулар туғулган уйдан, маҳалла, қишлоқ, шаҳар кўчасидан тарбиялана бошлайди, киши мансуб бўлган тарихий бирлик, унинг ўтмиши билан боғланган ижтимоий худудга нисбатан муносабатда намоён бўлади. киши Ер сайёрасининг фарзанди эканини, ўзи учун суюкли худуд сайёранинг таркибий қисми бўлган ватан эканлигини англаганида, ундаги бу туйғу умуминсонийликнинг талабига мос келадиган даражага кўтарилади. Сайёрамиз кишилар учун ундаги тирикликнинг вужудга келиши, ривожланиши, одам эотининг онгли фаолияти, меҳнати, маданий ва маънавий камолотга эришиш босқичлари, табиат ва жамиятда амалга ошиоган ишлари билан боғлиқ жараёнларни ифодалайдиган тарих ҳам ўз аҳамияти ва қадрига эга. Тарих – одам зотининг илк вужудга келган давридан, бизнинг кунларимизгача яратган моддий бойликларини, инсонният ҳаётида рўй берган ўзгаришларни келажакка етказиб берадиган «қадриятлар сандиғи” дир. Тарих – замин вужудларини яшириб турган авлодлар руҳи олдидаги қарздорлик туйғусини қўзғаган. Ўтимишдаги воқеаларни ўрганиш зарурияти туғулган ва келажакнинг режаларини тузиш жараёнида ривожланишнинг аниқ йўл ва усуллари танлаб олинган даврларда қадриятга айланади. Умуминсоний кадриятлар билан боглик, муаммолар хозирги даврга келиб файласуфлар ва тадкикотчиларнинг диккатини жалб зтаётган асосий мавзулардан бирига айланмокда. Бу ибора хозир куп ишлатилаётгани билан, унинг мазмуни, тузилиши, асосий шакллари, намоён булиш хусусиятлари ва умуминсоний кадриятлар тизими, бу тизимдаги асосий кадрият шаклларининг урни ва ахамиятини илмий тахлил килиш билан боглик масалаларга эътибор кам. Кадрият каби умуминсоний кадриятлар тушунчасига хам хос булган кундалик мулокатлардаги мазмун билан, фалсафий-аксиологик маъно уртасидаги фаркка эътибор бериш лозим. Кундалик хаётда инсоният 7

ахамиятига молик бойликлар, кашфиётлар, хусусиятлар жихатлар, жараёнларнинг узини умуминсоний кадрият сифатида тушунадилар. Кадриятларга бундай таъриф берилганида, оламдаги умуминсоний ахамиятига молик сон-саноксиз нарсалар, жихатлар ва хоказоларни истаганча санаш мумкин. Айнан ана шундай услубий чалкашликка йул куймаслик учун куйидагиларни таъкидлаш лозим: оламда кадрият, умуминсоний кадрият номи билан аталадиган объект йук, хар бир нарсанинг уз номи, исми, оти- атамаси бор. Умуминсоний кадрият - жамият ва одамзод насли учун энг кадрли ва умумижтимоий ахамиятига эга булган нарсалар, ходисалар, сифат, фаолият ва бошкаларнинг исми ёки номини эмас, балки уларнинг ижтимоий кадрини ифодалаш учун ишлатиладиган фалсафий-аксиологик тушунчадир. Бизнинг давримизга келиб умуминсоний кадриятлар жамиятдаги хар кандай умумий кадряитлар тизимининг марказий ва асосий бугинларидан бири булиб колганлигининг сабаблари куйидагилардир: — Ер сайёрасининг оламдаги хамма кишшшр учун, уларнинг иркц, миллати, эътикоди, тоифаси ва бошка табиий-тарихий хамда ижтимоий белгиларидан катъий назар, энг умумий макон вашу би лан бирга чексиз коинотдаги муъжазгина юлдуз эканлигини тобора якколрок хис этила бошланганлиги; — оламдаги ижтимоий хилма-хиллик, сиёсий ва мафкуравий ранг-баранглик, турли хил эхтиёж, кизикиш, максад, интилиш, хатти-харакат, фаолиятларини тараккиёт талабларига мос келадиган энг умумий маънавий мезонларга мухтожлик сезила бошланганлиги; — дахшатли куроллар, ядоро уруши, экологик, бухрон ва маънавий таназзул каби хавфлар билан юзма-юз келиш натижасида инсониятнинг келажаги 8

, Ер сайёраси ахолиси умумий генофондининг такдири хавф остида колганлиги, Ерда инсониятнинг хозирги авлоди мансуб булган цивилизацияни саклаб колиш эхтиёжлари борлиги; — кишиларнинг турли ижтимоий тузумлар ва давлатларда яшашидан катъий назар, хамма жойда энг асосий максад инсон, унинг тириклиги ва мазмунли хаёти эканлиги, бундай хаётни таъминлашда бутун жахон ахамиятига молик универсал технологиялар, илм-фан ютуклари, уларни хамма мамлакатларда куллаш имкониятлариннинг умумийлиги, бу имкониятларни умумжахон вокелигига айлантириш учун умумсайёравий хамкорик зарурлиги тобора купрок англаб олинаётганлиги. Умуминсоний кадриятлар категорясининг мазмунини урганиш учун аввало, «умуминсонийлик» тушунчасининг маъносини тахлил килмок лозим. Бу тушинча жамиятнинг асосий жихатлари, турли ижтимоий сифатлар, хусусиятлар ва бошкаларнинг умуминсоний характерга эга эканлигини англатади. «Умуминсонийлик» тушунчасида кадриятларни тирик табиатнинг бир кисми булган одам зотининг хаёти ва камолоти хамда тарихий, сиёсий ва бошка бирликлар (ижтимоий субъектлар) учун ахамияти хам уз аксини топади. Бу билан бирга умуминсонийликда умумйжтимоий муносабталар, таълим-тарбия ва маънавий-ахлокий жихатлар, ижтимоий мухитнинг энг умумий томонлари билан боклик сифатлар хам акс этади. бир суз билан айтганда умуминсонийлик одамлар учун умумий булган мезонлар, объектив холатлар. Хусусиятлар, шарт-шароитлар ва бошкаларни узида акс эттирадиган тушунча сифатида ишлатилади. Одамзоднииг яшаши, умргузаронлиги, амалий фаолияти, Она-Ер сайраси фарзандлари хаётининг энг умумий сохаларига тегишли булган умумжамият микёсидаги кадриятлар бор. Умуминсоний кадриятлар тушунчаси бутун жамият ахамиятига эга булган, инсониятнинг мавжудлиги, утмиши, бугуни ва келажагини, яшашнинг асосии йуналишлари, конун- коидаларини, талаб ва тартибларини, одамларнинг энг азалий орзу-умидлари ва идеалларини узида акс эттирадиган кадриятларнинг умумий шаклларини ифодалайди. Улар жамият аъзоларининг хаммаси учун умумий ахамият касб этади, инсоният хаётида руй бераётган узгаришлар, кишиларнинг амалий фаолияти яшаш тарзи, бошкаларга муносабати хам ана шу мезонларга мос келиши ёки мос келмаслигига караб бахоланади. Умуминсоний кадрият тушунчасининг объектив асоси ижтимоий муносабатлар ва жараёнлар, инсо ниятнинг узлуксиз хаётини ва турмуш тарзини умумлаштирадиган жамиятдир. Инсониятнинг энг умумий жамоаси булган жамиятгина умуминсоний кадриятларнинг яратувчиси ва саклаб турувчисидир. Умуминсоний кадриятлар нихоятда кенг куламли ва серкирра тушунча. У оздлик, эркинлик, тинчлик, бахт-саодат каби умумий жтимоий маъно ва мазмун кашф этадиган кадриятлардангина иборат эмас. Уни факат моддий ва маънавий бойликлар сифатида тушунишни хам максадга мувофик,

деб булмайди. Шу билан бирга, муайян миллий, синфий ёки бошка хусусий кадриятлар тизими хам, умуминсоний кадриятлар тизимининг урнини боса олмайди. Умуминсоний кадриятлар ва уларнинг намоён булиш шаклларини тахлил килиш, аслида, бу кадриятлардан иборат таркибий кисмлари бир-бири билан диалектик тарзда богланган умумий тизимини, унинг асосий кисмлари уртасидаги муносабатларни тадкик килишдир. Бу кадриятлар, жа мият тараккиётининг муайян даврида яшаётган кишилар учун умумий булган кадриятлар тизимини хосил килади, бошка кадриятлар билан узлуксиз алокада, зарурий богланишда намоён булади. Умуминсоний кадриятларнинг намоён булиш шакллари нисбий хусусиятга эга, аммо бу нисбийлик доимо хам кузга ташланавермайди. Бизнингча, умуминсоний кадриятларнинг намоён булиш шаклларини урганишда куйидагиларга эътибор бериш лозим: — бутун инсониятга хос булган табиий-тарихий жихатлар, яъни инсон вужудининг тириклиги, сихат-саломатлиги, ижтимоий фаолиятга кобиллиги, онги, билим, муомала воситаси; — маданият, маънавият, фан, дин, хукук, сиёсат, мафкура ва ижтимоий онгнинг бошка шакллари билан боглик ютуклар, кашфиётлар. Яратилган бойликлар, таълим-тарбия ва маъанвий камолотнинг йуналишлари, усуллари, воситалари; — инсоният ривожининг уозирги даври билан боглик минтакалар, ижтимоий тузумлар, давлатлар олдида турган ва бутун жахон ахамиятига молик энг умумий оламшумул муаммолар, долзарб вазифалар, келажакнинг истикболлари; — сайёрамиз худудлари, давлатлари ва ижти моий тузумларидан катъий назар, хамма учун умумий фойдаланиш имконини берадиган универсал технологиялар, ишлаб чикариш, бошкаришни ташкил килиш, космонавтика, ЭХМ, кибернетика ва бошка йуналишлардаги умумжахон ахамиятига эга булган жараёнлар. Тарихий ривожланиш жараёнида (объектив тарзда), жамият ва кишиларнинг талаб ва эхтиёжлари натижасида (субъектив тарзда) умумин соний кадрият шаклларидан гох, бири, гох, бошкаси умумий тизимнинг марказига, хаётнинг олдинги погонасиа чикиб олади: юртда душманлар хукмронлик кллганида - озодлик, диктатура даври да - эркинлик, Ватан мустакиллигига хавф тугилганида - ватаниарварлик, миллий узликни англаш ва миллий уйгониш даврида - тарихий ва маданий меросни урганишга интилиш, уруш шароитида тинчлик ва баркарорликка эхтиёж кучайиб боради. Шу тарика ижтимоий жараёнлар ривожида умуминсоний кадриятнинг маълум бир шаклининг долзарблиги, бошкасининг зарурлигини бир кадар хиралаштиргандай, уларнинг айримлари идеал кадриятларга якинлашгандай, бошкалари эса улардан узоклашгандай булиб туюлади.

Умуминсоний кадриятларнинг намоён булиш шакллари орасида уз ахамиятини, ижобийлик хамда фойдалилик хусусиятларини доимо саклаб коладиганлари хам бор: инсон вужудининг тириклиги, унинг ижтимоийлиги, инсоннинг умри ва хаёти, сихат-саломатлиги, ижтимоий фаолияти ва муносабатлари, мехнати, билим, муомаласи ва бошкалар. Бу кадриятлар инсон ва жамият бор экан узининг ижтимоий ахамиятини саклаб колади, уларнинг карама-каршиси булган улим, касаллик, маьносиз хаёт кечириш. Билимсизлик ва бошкалар хам тарихий жараёнларнинг доимий хамрохидир. Тириклик бор экан улим, борлик, энг буюк маъно экан йуклик, инсон тирик жонзод экан - касал лик, хаёт кечиришдан максад мазмунли умр экан - маъносиз куйилган баъзи кадамлар. Яшашнинг зарурий шартларидан бири билиш ва англаш экан - билимсизлик, тараккиётга интилиш бор экан - таназзул ва бошкалар инсониятни доимо таъкиб килади. Юкоридага ижобий кадриятларнинг ахамияти хам уларга тескари булган жихатларга нисбтан умуминсоний талабларга тула-тукис жавоб берадиган, ёппасига хаётидан мамнун, сог-саломаг. Олий даражадаги билим ва кобилият эгаси булган, уларга хамма имкониятлар яратилган замонни топиш кийин. Бундай замон азал-азалдан орзу ва умуминсоний максад булиб колмокда. Умуминсоний кадриятларнинг энг олий шакллари идеал-кадриятлар сифатида каралади. Жамият тарихининг хамма даврларида одамлар ана шу идеал-кадриятларга интилиб, уларга эришишни орзу килиб яшайдилар. Кундалик хаётда ва илмий адабиётларда энг олий идеал-кадриятларга нисбатан бир катор ибора ва тушунчалар кенг кулланади: маънавий ва ахлокий покликнинг умумий белгиси - яхшилик; нафосат белгиси - гузаллик; билимларимиз ва фан ютукларининг амалиётга мослиги -хакикат, инсон хукукларининг олий ифодалари - эркинлик ва тенглик; сиёсатнинг тугрилиги - адолат, одамлар уртасидаги ижобий муносабатлар - дустлик; энг хокисор ва бегараз туйгулар асосидаги калбларнинг богланганлиги - мухаббат, орзу- умидларга эришганлик - бахт-саодат, уз юртини севмоклик ва ардоклаш - ватанпарварлик ва хоказо. Ушбу идеал-кадриятлар ва уларга нисбатан тескари маънони англатадиган ёмонлик, хунуклик, ёлгон, эрксизлик, тенгсизлик, адолатсизлик, душманслик, нафрат, хиёнат ва бошкалар хаётда муайян тарзда намоён булади. Кундалик хаётда ва тарихий тараккиётда уму минсоний кадриятларни баркаоро килиш йуллари. Усуллари ва манфаатларини бу борадаги максадлар билан айнийлаштириш холлари хам учрайди. Ушбу холат сиёсатда ва ижтмоий-сиёсий узгаришларни амалга ошириш даврида нихоятда катта ахамиятга эга. Бунда уч асосий жихатга эътибор бериш лозим: 1 . Кишиларнинг умуминсоний кадриятлар тугрисидаги карашларида ва уларга эришиш йуллари хакидаги хулосаларида утмиш авлодлардан мерос колган орзу-умидлар, тасаввурлар хам катта жамият касб этади. Хар бир авлод уму минсоний кадриятларни баркарор килиш ва идеал-максадларга

етиш тугрисидаги утмиш авлодларнинг тасаввурлари ва хулосаларини мерос килиб олади, уз фаолияти, замонасидаги узгариш ва жараёнларга хам ана шу нуктаи назардан ёндошади. 2. Хар бир авлоднинг утмишдошларидан мерос килиб олган умуминсоний кадриятлар тугрисидаги тасаввурлари ва орзу-умидлардан ташкари, узлари туплаган тажрибалари, ана шу тажриба асосида вужудга келган мулохазалари ва хулосалари хам бор. Кишилар умуминсоний кадриятларни баркарор килиш, умрлари давомида уларга етиш учун интилишлари, фаолият ва муносабатларида, бир томондан меросий тасаввурларга. Иккинчи томондан эса узларининг амалий хулосаларига амал киладилар. Бу борадаги турли жараёнлар, режа ва дастурларга хам юкоридаги икки хил жихатга асосланган холда муносабатда буладилар. Демак, хар кандай даврда идеал-кадриятларга етитиш йулида харакатлар бошланганида, уларни амалга оширишнинг режа ва дастурлари тузилаётганда кишиларнинг рухий-маънавий тайёргарлигини, бу борадаги максад, кизики, эхтиёж ва талабларини хисобга олиш зарур. 3. Умуминсонип кадриятларга эриши тугрисидаги тасаввурлар, эхтиёжлар ва интилилар асосида вужудга келган турли режа ва дастурларда, купрок бу борадаги фаолиятнинг назарий томонларига ва умумий жихатларига эътибор берилади. Бу хол, айникса, жамият тараккиётнинг туб бурилиш ва чукур узгаришлар юз бераётган даврларда яккол намоён булади. Аммо бу борадаги режалардан амалиётга утилганида, тажрибада максадларга эришиши учун бевосита харакат бошланганида, кутилмаган холатлар намоён була бошланди. Булар эса уз навбатида бош максадга эришиш (стратегия) борасидаги кундалик фаолиятда турли хил йуллардан, усулардан (тактика) фойдаланишни талаб килади. Умуминсоний кадриятларнинг баъзи шакллари билан боглик яна бир масала бор: уларни хаётда баркарор килиш тусиклар ва кийинчиликлар оркали боради. Пировард натижада, идеал мутлак, холатда тула-тукис амалга ошмайди, унинг баъзи бир жихатлари хаётга тадбик килинади, бошкалари эса келажак авлодларга мерос булиб колади. Одамзод эса идеалсиз. Унга интилмасдан, келажакка умид кзларини тикмасдан яшай олмайди. Аммо инсон хаётда факат идеаллар, уларга етиш тугрисидаги орзулар билан каноатланиб колмайди. У уз идеалларига эришиш, уларни баркарор килиш йулида бошка эхтиёжларини, талабларини ва кизикишларини кондириши, узга кишилар билан муносабатда булиши, жамият талабларини бажариш, уз бурчини адо этиши ва бошка сохаларда фаолият юритиши лозим булади. Шу маънода. Кишилар доимо идеалга интилиб, реал хаётдаги вазифаларни бажариб, орзу-умидлар билан реал вокелик орасида умр утказадилар. Идеалларга интилиш орзуси билан, реал хаётда умр утказиш зарурияти уртасидаги муайян зиддият эса, одамзотни яшашга ундайдиган, умрининг энг кийин, таназзул даврларида хам умид учкунлари сакланиб колиши учун асос

буладиган умргузаронликнинг асосий тамал тошидир, инсон хаётининг мазмуни, маъноси в кадрини белгилайдиган объектив жараёндир. Умуминсоний кадриятлар (айникса, уларнинг идеал шакллари) омилкор фаолиятга чорловчи оптимистик гоялар, шиорлар ролини уйнаши хам мумкин. Бундай холда улар кишини амалий ишлар килишга ундайдиган, унинг фаолиятига маъно ва мазмун багишлайдиган, максадини аниклаш имконини берадиган, бирор жараёнга, жамиятда амалга оширилаётган вазифаларга нисбатан шахс ёки ижтимоий субъектларнинг кандай муносабат булаётганини аниклаш имконини берадиган мънавий мезонга айланади. Одамлар узлари ва атрофдагиларнинг амалий фаолиятини, бирор сохадаги хатти-харакатларини ана шу мезонлар билан солиштириб куриб мулохаза юритадилар, хулоса чикарадилар, уларга бахо берадилар. Баъзан айрим киши ёки бирор гурухнинг у ёки бу кадриятни баркарор килиш максадида олиб бораётган фаолияти умуминсонийлик мезонига тугри келмаслиги хам мумкин. Масалан, хамма араб халклари, славянлар, туркийзабон халклар ва бошка куп миллатли халклар бир-бири билан умуммаданий кадриятлардан бири, дустликнинг оддий кушничилик доирасига сигмаслиги, унинг кенг камровли умуммиллий жихатлари борлигини инкор этиш кийин. «Араб дунёси»нинг («турк дукгси», «славянлар дунёси» ва х.к.) мустахкам иттифокчилик ва хокисор кушничилик муносабатларини урнатиш асосида умумиллий дустликнинг жахон хамжамияти манфаатларига тугри келадиган жихатларини, ижобий кирраларини намоён килиш борасидаги уринишлари умуминсонийлик мезонларига мос келиши лозим эди. Гуёки айнан ана шу максадга каратилган араблар дунёсиниб ирлаштириш тугрисидаги хулосани нотугри талкин килиш, окибатда Ирок, томонидан Кувайтнинг босиб олинишига сабаб булди (1990 йил). Бир карашда жуда хокисор булиб куринган юкоридаги гояга асосланган амалий харакат ва усул бахсли булиб чикди. Бу ерда маданий бирлик ва дустлик туйгуси билан боглик, кадриятларни баркарор килишга каратилган аник, фаолият ва хатти-харакатни умуминсонийлик талабларига мос келтириш тугрисидаги умумий коида бузилди: гуё яхшилик байроги остида олиб борилган аник харакат усули (яъни уруш) умуминсоний кадрият булган тинчлик ва миллий озодлик талабларига мос келмай колди. Аслида кардош халкларнинг бир-бири билан маънавий якинлиги асосида, улар уртасидаги умуммиллий биродарлик занжирларининг мустахкамланиб бориши, тарихий жараёнлар натижасида ажралиб яшаётган миллатнинг кушилиши умуминсоний кадриятлар ва уларнни баркарор килиш амалиёти талабларига мос келиши лозим. Шу маънода, бир неча ун йиллар иккига булиниб яшаган Вьетнам халки бирлашганлиги, икки герман давлатлари ва немис халки кушилганлиги, корейс халклари сафларида бирлашиш гоялари кучайиши, туркийзабон халклар умумиллий алокаларининг яни боскичга кутарилиши, кадимги Рим империяси урнида

вокеликка айланган «Европа мамлакатлари иктисодий хамкорлиги» (Маастрихт шартномаси, 1993 йил) тобора усаётганлиги миллийлик бораси - даги умуминсоний кадриятларни баркарор килишнинг замонамизда юзага келаётган аник, шакллари сифатида талкин килиниши мумкин. Умуминсоний кадриятлар жамиятнинг ижтимоий тузилиши, унга мансуб турмуш, оила, уруг, кабила, элат, миллат, халк, давлат ва бо- шкаларнинг ижтимоий холати, маънавий хаёти, ахлок, хукук, дин, маданият, нафосат, санъат, илм-фан сохалари билан богликликда хам намоён булади. Бу борада улар уз табиатига курамалий фаолиятнинг хакикий максадларини ифодалайди, муайян ахамиятга эга булади, керакли ахборот беради, жамият коидаларидан ижодий фойдаланиш, кундалик хатти- харакатларнинг маънавий асосларини тугри белгилаш имконини яратди. Ахлокда яхшилик, бурч, виждон, хаётнинг маъноси; сиёсат, хукук ва мафкурада тенглик, одиллик. Мустакиллик, демократия, эркинлик; нафосатда гузаллик, улугворлик: маданият, санъат ва фанда жамият ахамиятига молик булган ютуклар, кашфиёт, конун-коидалар ва бошкалар хам кундалик хаётда кадриятлар даражасига кутарилган. Бундан ташкари жамият аъзолари учун умумий булган талаблар: уз кавми булган одамзод жонига касд килмаслик, танини сог-саломат саклаш, хушхулклик ва бошка унлаб инсоний жихат ва хусусиятлар хам умуминсониятга хос булган маънавийликнинг асосий бугинларидир. Умуминсоний кадриятлар сиёсат ва хукук, билан боглик, сохаларда узига хос жихатларда намоён булади, бунда мустакиллик, адолат, одиллик, тенглик каби идеал-кадриятлар, уларга эришиш борасидаги жараёнлар хам мухим ахамиятга эга. Бу жараёнларда умуминсонийликка мос келмайдиган йуллардан боришнинг нотугри эканлигини ижтимоий тажриба азал-азалдан исботламокда. Ижтимоий тараккиёт жараёнида умуминсонийликнинг устуворлиги талаблари хар бир тарихий бирликнинг тарихий ривожланиш махсули, эканли гини, бунда тирик инсонларнинг такдири, орзу-умидлари борлигини хисобга олишни такозо килади. Бу талабларга кура хар бир киши сог-омон яшаш, умр кечириш, уз вужудини омон саклаш каби хукуклари билан бирга дунёга келади, бу хукукларни унга табиат это этган, бирор максадлардан келиб чикиб инсонни бу хукуклардан махрум килиш мумкин эмас. Кандай синф, табака, катлам вакили булсмасин, унинг бошкалар каби яшаш хукуки борлиги мутлак хакикат, одам зоти эса бу хукук, нуктаи назаридан тентдир. Умуминсонийликнинг бу борадаги талаблари, яъни инсоннинг табиий тарихий хак-хукуклари, унинг яшаш ва умр кечириш хукукининг табиийлиги ва хатто, мукаддаслигини тула-тукис эътироф килишдир. Халк, огзаки ижодида хам, кадимги ва замонавий динларда хам, давлатларнинг конституцияларида ва бошка хужжатларда хам буни яккол кузатиш мум кин. Буюк француз революцияси (1789 йилда) кабул килган «Инсон ва

гражданлар хукуклари Декларацияси»да хам, 1948 йилнипг 10 декабрида БМТ Бош Ассамблеяси тасдиклаган «Инсон хукукларининг энг умумий Декларацияси»да кишиларнинг табиий-тарихий хак-хукуклари жамиятдаги асосий умуминсоний кадриятлар эканлиги алохида таъкидланганлиги бежиз эмас. Оламдаги инсонларнинг яшаш жойлари, утмиш авлодларининг хоки яширинган замин, узи тугалган юрти билан боглик; умуминсониятга хос бокира туйгулари бор. Бу туйгулар тугалган уйдан, махалла, кишлок, шахар кучасидан тарбиялана бошлайди, киши мансуб булган тарихий бирлик, унинг утмиши билан богланган ижтимоий худудга нисбатак муносабатда намоён булади. киши Ер сайёрасиннинг фарзанди эканини, уз учун суюкли худуд сайёранинг таркибий кисми булган ватан эканлигини англаганида, ундаги бу туйгу умуминсонийликнинг талабига мос келадиган даражага кутарилади. Сайёрамиз кишилари учун ундаги тирикликнинг вужудга келиши, ривожланиши, одам зотининг онгли фаолити, мехнати, маданий ва маънавий камолотга эришиш боскичлари, табиат ва жамиятда амалга оширган ишлари билан боглик, жараёнларни ифодалайдиган тарих хам уз ахамияти ва кадрига эга. Тарих - одам зотининг илк вужудга келган давридан, бизнинг кунларимизгача яратган моддий бойликларини, инсоният хаётида руй бер- ган узгаришларни келажакка етказиб берадиган «кадриятлар сандиги»дир. Тарих - замин вужудларини яшириб турган авлодлар рухи олдидаги карздолик туйгусини зузгаган. Утмишдаги вокеаларни урганиш зарурияти тугалган ва келажакнинг режаларини тузиш жараёнида ривожланишнинг аник йул ва усуллари танлаб олинаётган даврларда кадриятга айланади. Умуминсоний кадриятлар ва уларнинг асосий шакллари хилма-хил тарзда, ранг-баранг холат ва турли даражаларда намоён буладиган гоят мураккаб, мазмунан нихоятда бой ва серкирра ижтимоий тушунчалардир. Шу сабабга кура, уларнинг мохияти, мазмуни, намоён булиш хусусиятлари тугрисидаги киска тахлилда бу борадаги масалаларнинг хамма жихатларини камраб олиш кийин.

Адабиётлар: 1. Ж. Туленов. Қадриятлар фалсафаси Т.: 1998. 2. О,П,Умурзоқов. Умуминсоний қадриятлар: миллий анъана ва урф-одатлар такомиллашмоқда. // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар, 1992 №2. 3. Ф. Темиров, С.Назаров. Жамият ва қадриятлар. Т.: 1992. 4. Э.Ю.Юсупов. Кадриятлар ва уларнинг жамият ҳаётидаги аҳамияти. Т.: 1994. 5. Х.О.Шайхова, Қ.Назаров. Умуминсоний қадриятлар ва маънавий камолот. Т.: 1994

O'xshashlar

Маданият ва қадриятлар

Миллий ва минтиқавий қадриятлар

Ахлоқий маданият ва қадриятлар

Глобаллашув ва умумбашарий муаммоларнинг фалсафий жиҳатлари

Қадриятлар тизими ва намоён бўлиши