Ҳуқуқ фалсафасининг предмети ва методологияси. Ҳуқуқий-фалсафий концепциялар хусусияти - Falsafa - Referatlar

Ҳуқуқ фалсафасининг предмети ва методологияси. Ҳуқуқий-фалсафий концепциялар хусусияти

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

Ҳуқуқ фалсафасининг предмети ва методологияси. Ҳ уқуқий-фалсафий концепциялар хусусияти Режа : 1. Ҳуқуқ ва давлат категориялари фалсафий та д қиқот объектидир. Ҳуқуқ фалсафасининг предмети. 2. Ҳуқуқий – фалсафий концепциялар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Фалсафий-ҳуқуқий тадқиқотларнинг усуллари ва услублари. 4. Ижтимоий фанлар тизимида “Ҳуқуқ фалсафаси”нинг ўрни ва аҳамияти.

Таянч тушунчалари Ҳуқуқ, қонун, давлат, “Ҳуқуқ фалсафаси”, предмет,объект, усул, услуб, ҳуқуқий дунёқараш, онг. Ҳуқуқ фалсафасинннг предмети ва мет а д ологияси. Хукукий – фалсафий концепциялар хусусияти Ҳуқуқ фалсафаси ҳуқуқ тўғрисидаги ҳақиқатни, одамлар ижтимоий борлиғининг махсус шакли ва ижтимоий тартиб-га солишнинг алоҳида тури бўлган ҳуқуқ ҳақидаги ҳақиқий билимларни излаш ва аниқлаш билан шуғулланади. Ҳуқуқ объект сифатида турли фанлар томонидан тадқиқ этилада. Уларнинг ҳар бири ҳуқуқни ўзига хос тушуниши ва мазкур объектаи ўрганишнинг ўз усуллари, ўзининг махсус предмети ва методи нуқгаи назаридан қараб чиқади. Бунда фан (илмий фан) объекти деганда ҳали ўрганилиши ва ту-шуниб олинишм керак бўлган нарса, унинг предмети деган-да эса - объектнинг муайян тарзда назарий (илмий) англан-ган ҳолати, унинг бш!иш-маъновий ифодалаш шакли (об-раз, модель, тузшшши), уни тушунишнинг ва тушунчаси-нинг муайян концепцияси назарда тутилади. Ҳуқуқ фалсафасида умуман ҳуқуқ муайян универсал ях-литлик сифатидаги ҳуқуқ, бутун ҳуқуқий универсум, ҳуқуқшшг бутун олами, ҳуқуқнинг қамраб олувчи ва унинг моҳиятини ҳам, ушбу моҳиятаинг зоҳиран намоён бўлиши шакллари (ҳуқуқий ҳодисалар)ни ҳам ўз ичига олувчи барча ҳуқуқий жиҳатлар тадқиқ этилади. Ҳуқуқни ҳуқуқий моҳият-дан ва унинг намоён бўлиш шаклларидан (ҳуқуқий ҳодиса-лардан) иборат бўлган муайян яхлит нарса сифатида тушу-ниш ҳуқуқдаги моҳият ва ҳодисаларни, ҳуқуқ ва ҳуқуқий ҳодисалар моҳиятини, ботиний моҳият сифатидаги ҳуқуқни ва зоҳирий ҳодиса сифатидаги ҳуқуқьш бир-биридан фарқ-лаш, шу билан бирга уларни уйғунлаштиришнинг муайян концепциясини назарда тутади ва ўз ичига олади. Шу сабаб-ли энг умумий тарзда фан (алоҳида мустақил илмий

фан) сифатидаги ҳуқуқ фалсафасининг предмет соҳаси - бу улар-нинг фарқданиши ва нисбатидаги (мос келиши ва мос кел-маслиги) ва изланаётган бирлигидаги моҳият сифатидаги ҳуқуқ ҳамда ҳодиса сифатидага қуқуқдир, дейиш мумкин. Ҳуқуқ соҳасида мохият ва ҳодисанинг бундай фарқланши ва нисбатанинг жиддий ўзига хослиги ҳуқуқнинг илмйй жиҳатдан англанадиган моҳияги (моҳият сифатидаги ҳуқуқ) объектив тусга эгалиги, ҳодиса сифатидаги (субъектив) ҳуқуҚ эса расман-ҳукм тусига эгалиги, расман ҳокимият субъект-ларининг иродаси, хоҳипга ва, эҳтамол тутилган ўзбошим- чалигига боғлиқлиги ҳақидаги принциииал вазият туфайли келиб чиқади. Шу сабабли қонун (позитив ҳуқуқ), яъни рас-манҳукмрон (давлат) тартибида белгиланган ва бажарили-ши шарт бўлган мажбурий ҳуқуқ деб ҳисобланувчи ҳуқуқ ҳуқуқнинг моҳиятига мос келиши (яъни ҳуқуқий ҳодиса, хуқуқий қонун, ҳуқуқий моҳиятни ифодаловчи бўлиши) ҳам ушбу моҳиятга зид бўлиши (яъни ноҳуқуқий ҳодиса, ғайри-ҳуқуқий, сохта ҳуқуқий, ҳуқуқни бузувчи, қонунга зид ҳуқуқ бўлиши) ҳам мумкин. Ушбу ҳолатни ҳисобга олган ҳолда, ҳуқуқ фалсафаси пред-метини қуйидагача аниқ шаклда таърифлаш мумкин: хуқуқ фалсафасининг предмети ўзаро фарқланаднган, ўзаро нисбатда бўлган ва изланаётган бнрлик бўлган ҳуқуқ ва қонун. Бунда ҳуқуқ деганда моҳият сифатидаги ҳуқуқ, яъни қонун чиқарувчининг (давлатнинг) иродасига ёки ўзбошимчалигига боғлиқ бўлмаган, алоҳида ижтимоий ҳодиса ва ўф табиатига кўра объектив ўзига хос регулятор сифатидаги! ҳуқуққагана хос бўдтан ҳуқуқин моҳият, расман- ҳукмрон ҳоди- са сифатидаги қонун деганда эса бутун позвтив ҳуқуқ (унинғ' барча манбалари, уни ифодалашнинг барча шакллари), яъни қонун чиқарувчининг (давлатнинг) иродасига ва, эҳтимол ўзбошимчалигига боғлиқ бўлган ва, бинобарин, хуқуқнинг моҳиятига (моҳият сифатидаги ҳуқуққа) мос келиши ҳам, мос келмаслиги ҳам мумкин бўлган шарт бўлган мажбурий кўрсатмалар (қоидалар, хулқ-атвор нормалари) назарда ту-тилади. Бошқача

айтганда, қонун деганда, ҳуқуқ ва қонунни бир-биридан фарқлаш маъносида, йиғма маънодаги қонун, яъни қонуний кучга эга бўлган ва расман мажбурий барча нарса назарда тутилади. Ҳуқуқий моҳият (моҳият сифатидаги ҳуқуқ) ва ҳодиса сифатидаги ҳуқуқнинг (мажбурий шарт бўлган қонун, пози-тив ҳуқуқ сифатидаги расман-ҳукм билан белгиланган ҳуқуқий ҳодиса) нинг ҳуқуқ фалсафаси томонидан исталадиган бирлиги - бу ҳуқуқий қонун, ҳуқуқий позитив ҳуқуқдир, яъни давлат томонидан белгиланган, мажбурий шарт бўлган (юри- дик) кучга эга расман амал қилувчи хуқуқцир (позитив ҳуқуқ), у ҳуқуқий моҳиятга (моҳият сифатида хуқуққа) мос келади ва, демак, ўзида шунчаки ва фақат расман-ҳукмрон ҳодиса-нигина эмас, балки расман-ҳукмрон ҳуқуқий ҳодисани, ҳуқуқий ҳодисадаги ҳуқуқий моҳиятнинг зарур даражада ифодаланиши (зоҳирий намоён бўлиши) нинг давлат шаклини ҳам ифодалайди. Ҳуқуқ фалсафаси предметининг келтирилтан таърифини янада аниқлаштириш ҳуқуқ фалсафасининг у ёки бу аниқ концепцияси асосида ётган ҳуқуқ моҳиятини тушунишга (ва бу моҳият тушунчасига) боғлиқдир. Ҳуқуқ фалсафасининг биз томондан ишлаб чиқилган ва мазкур дарсликда ёритилаётган либертар-юридик концеп-циясига мувофиқ ҳуқуқ моҳияти - бу расман тенглик бўлиб, у мазкур концепцияда одамларнинг ижтимоий турмушидага эркинлик ва адолатаинг ялпи ва тенг ўлчови сифатида тал-қин этилади ва очиб берилади. Ҳуқуқ моҳиятини бундай тушуниш ҳуқуқ фалсафаси пред-метининг юқорида келтирилган таърифини қуйидагича аниқ-лаштириш учун асос бўлади: ҳуқуқ фалсафаси предмети - бу расман тенглик ва унннг намоён бўлиш шаклидпр. ИЖТРШОНЙ (шу жумладан ҳуқуқий) соҳадаги ҳар қандай тенглик - ай-нан расман тенглик бўлгани учун, келтирилган таърифни қисқароқ шаклда: ҳуқуқ фалсафзси предмети - бу тенглик ва унннг намоён бўлнши прннципидир, деб ифодалаш мумкин.

Эмпирик воқелиқда расман тенглиишнг зоҳирий намоён бўлиши ва амалда рўебга чиқаршпшш - ўзида зоҳирий ифода-лаюшгаинг ва фарқланувчи айни бир хил ҳуқуқий асоснинг, расман тенгликнинг умумҳуқуқий принципининг ятона ҳуқуқий мохиятини аниқ^аштиришнинг ҳар хил шаклларидан иборат бўлган норматив-регулятив, инстрпушонал- ҳукмрон ва хулқ-атвор тусидаги барча реал ҳуқуқий ҳодисалардир. Шундай қилиб, ҳуқуқий ҳодисаларга расман тенглик принципига мувофиқ келувчи, мазкур принцип талаблари-нинг зохирий ифодаси ва амалга оширилиши шаклларидан иборат бўлган барча реал ҳодисалар (расман ўрнатилган қонун, амадда мавжуд бўлган давлат, ижтимоий турмуш- нинг турли субъектлари хулқ-атвори, уларнинг ўзаро муносабати ва ҳоказолар) тегишлидир. Бу ҳодисаларнинг бар-часи ҳуқуқ фалсафаси предметига эмпирик объектлар кўри-нишида эмас, балки ҳуқуқий ҳодисалар, расман тенгликни ифодалашнинг аниқлаштирилган шакллари сифатидагина, яъни уларнинг ҳуқуқий ўлчовлари ва хоссаларига кўра, қонун, давлат, хулқ- атвор, муносабатлар ва ҳоказоларнинг (моҳияти ва хусусиятига кўра) ҳуқуқий шаклларида кира-ди. Бинобарин, ҳуқуқ фалсафаси предметига, бошқа ҳуқуқий ҳодисалар билан бирга, давлат ҳам алоҳида ҳуқуқий ҳодиса сифатида, айнан эса ялпи ва ягона ҳуқуқий моҳиятнинг (рас-ман тенглик принципи, унинг хоссалари ва талабларининг) намоён бўлиши,'ифодаланиши ва амал қилишининг инсти- туционал-ҳукмрон шакли сифатида киради. Ҳуқуқ фалсафаси предметини (ҳуқуқий моҳият ва ҳуқуқий ҳодисаларни, уларнинг фарқпаниши ва нисбатини, улар-нинг бирлиги шаклларини ва бошқаларни) ёритиш жараё-нида ҳуқуқнинг тегашли зидлари, ҳуқуқнинг ҳам мохият, ҳам ҳодиса сифатидаги мазмуни, ўзига хослиги ва қадрият-ларини инкор қилиш, рад этиш ёки бузишнинг ўтмишдаги ва ҳозирги ҳар хил назарии ва амалий шакллари, ҳуқуқнинг ўзбошимчалик, ҳуқуқий нормалар ва оммавий-ҳокимият ин^ ститутларининг расман ҳокимиятни ташкил этишнинг ак| силҳуқуқий шахллари ва унинг ихтиёрий

буйруқбозлик қоида-лари билан, ҳаётнинг ҳуқуқий шакллари ва эркин индивид-ларнинг ўзаро муносабатлари одамларга юқоридан зўрлаб, мажбур қилиб сингдирилган хулқ-атвор андозалари билан алмаштирилиши предметли-ҳуқуқий нуқтаи назардан тан-кддий тахлил этилади. Шу маънода ҳар қандай ҳуқуқ фалсафаси - бу ҳуқуқни фалсафий англаш ва асослашгина эмас, балки айни вақтда аксилҳуқуқни (ўзбошимчаликни) унинг барча назармй ва амалий кўринишларида - аксилҳуқуқий қонун, аксилҳуқу-қий ҳокимият, муносабатларнинг аксилҳуқуқий шакллари ва ҳоказолар сифатидаги кўринишларини фалсафий фош этиш, танқид қилиш ва инкор қилишдир. Ҳуқуқ фалсафаси қанчалик теран, аниқ ва монанд аниқлаб олинса ҳамда бел-гиланса, унинг назарий ва амалий аҳамияти шунчалик юқори, бой, катга бўлади. Бу ҳуқуқнинг қарор топиши ва ҳукмрон-лик қилишига, аксилҳуқуқнинг (ўзбошимчаликнинг) барча шакллари ва кўринишлари фош эталиши, инкор қшшниши ва бартараф этилишига ҳам тегишлидир. Биз томондан ривожлантирилаётган ҳуқуқ фалсафаси концепцияси предметининг мазкур қисқача таърифлари (дефиницияси)да ушбу предметнинг энг муҳим ва аҳамиятли тавсифлари берилган, холос. Бу масала ушбу предметни ти-зимли кўриб чиқиш ва очиб бериш шакли бўлган бутун кон-цепцияда тўлиқ ёритилади. Ушбу дарсликда ҳуқуқ фалсафа-сининт мазкур либсртар-юридик концепциясининг асосий қоидалари жаҳон ва миллий ҳуқуқ фалсафасининг умумий мазмунида, утмишдаги ва бугунги куннинт бошқа фалсафий-ҳуқуқий концепциялари билан қиёслаб ёритилади, Ҳуқуқ фалсафаси предметини биз либертар-юридик нуқ-таи назардан таърифлаган тарзда тушуниш ҳуқуқ тўғрисидаги ҳар хил таълимотлар учун умумий жиҳатларни аниқлаш, ойдинлаштириш, тушуниш ва белгилашда умумий аҳамият-га эга бўлиб, бу таълимотлар ҳуқуқ фалсафаси каби битга умумий ва ягона фаннинг (фан ва ўқув фанининг) ҳар хил концепциялари сифатида уларнинг предмет бўйича бирли-гини ифодалайди. Ҳуқуқни умуман ҳам моҳият, ҳам ҳодиса сифатида тушуниш, яъни ҳуқуқда объекгив

тусдаги алоҳида ҳуқуқий моҳиятни (яъни моҳият эътибори билан қонун чи- қарувчининг ва умуман субъектив омилнинг иродасидан му-стакдя бўлган ҳуқуқни) ҳамда субъектив омилга (қонун чи-КДрувчининг иродаси ва фикрига, расман ҳокимиятнинг хо-ҳиши ёки ўзбошимчалигига ва бошқаларга) боғлиқ бўлган ҳуқуқий ҳодисани назарий фарқпаш бутун ҳуқуқ фалсафаси учун (унинг барча концепциялари, йўмалишлари, тахмин-лари ва вариантлари учун) предмет ҳосил қнлнш аҳамнятага эга бўлган умумий жиҳат хдсобланади. Объектив ҳуқуқий моҳиятни (моҳият сифатидаги ҳуқуқни) ва субъектив ҳуқуқий ҳодисани (қодиса сифатида-ги ҳуқуқни) бундай назарий фарклаш хуқуқ фалсафаси бар-ча концепцияларига бирон-бир тарзда хосдир. Бу фарқпаш-ни биз умумий шаклда ҳуқуқни (алохида мохдят сифатадага ҳуқуқни) ҳамда қонунни (алоҳида ҳодиса сифатидаги, рас-ман-ҳукм тарзида белгилаш сифатидаги хуқуқни) ва улар-нинг нисбати (мос келиш ёки мос келмаслик)ни фарқлаш тарзида ифодалаймиз. Ҳуқуқ ва қонуннинг бундай фарқпа-ниши ва нисбатининг янада аниқроқ маъноси ҳуқуқ фалсафасининг тегишли концепцияси асосида ётадиган ва унинг ўзига хослигини белгилайдиган хуқуқнинг аниқ тушунчаси-га (ҳуқуқий моҳиятаи ва ҳуқуқий ҳодисани, уларнинг алоқа-си хусусиятини ва бошқаларни тушунишга) боғлиқдир. Чунончи, ҳуқуқ фалсафасининг табиий ҳуқуқий концеп-цияларида ҳуқуқ фалсафасининг предмет соҳаси табиий ҳуқуқ ва позитив ҳуқуқнинг фарқланиши ҳамда нисбати би-лан белгиланади - «позитив ҳуқуқ» атамаси- нинг ўзи қадимги Рим ҳуқуқшунослигида вужудга келиб, ўрта асрлар ҳуқуқшунослигида қарор топди). Юснатурализм табиий ҳуқуқ тарафдорлари учун «табиий ҳуқуқ» - бу ягона чинакам ҳуқуқ, асл маънодаги ҳуқуқ бўлиб, дав-лат томонидан белгиланадиган ва расман амал қнлувчи ҳуқуқ (яъни позитив ҳуқуқ) эса сохта, ҳақиқий бўлмаган, ясама, сунъий, нотабиий ҳуқуқцир.

Шу сабабли ҳуқуқ фалсафаси юснатуралистлар талқини-да моҳият эътибори билан табинй ҳуқуқ фалсафасвднр. Легазм қонун вакиллари бутунлай қарама-қарши нуқгаи назардадирлар. Улар ўзларининг ҳуқуқ тўғрисидаги позитив ва неопозитив таълимотларида нафақат табиий ҳуқуқни, балки қонун чиқарувчининг иродасига, расман ҳокимиятга боғлиқ бўлмаган ҳуқуқнинг умуман объектив моҳиятини инкор қиладилар. Легистлар учун ҳуқуқ - айнан расман-ҳокимият, мажбурий- шартлик тусига эга бўлганли-ги учун ҳақиқий ҳуқуқ ҳисобланадиган қонун (позитив ҳуқуқ)дир. Шу сабабли легизм учун ҳуқуқ фалсафаси ва умуман ҳуқуқнинг қонундан фаркланиши ва у билан нисбатидаги моҳияти тўғрисидаги ҳар қандай назарий таълимот - бу но-реал (нопозитив) объектлар тўғрисидаги метафизик таъли-мотдир. Легизм (позитивизм ва неопозитивизм)нинг айрим вакиллари жуда деганда познтив ҳуқуқ фалсафаснга, легазм ва позитив қонуншуносликнинг ўзига хос фалсафий далил-исботига йўл қўйишлари мумкин. Легизм ва юснатурализм ҳуқуқни тушунишда ва ҳуқуқ фалсафасига нисбатан бир-бирини инкор қилувчи, қарама-қарши нуқгаи назарларни ифодалайди. Ҳуқуқцаги моҳият ва ҳодиса ўртасидаги зарур алоқаларни ҳар бири ўзича парча-лайдиган антагонистик ёндашувларнинг бир томонламали-ги ҳуқуқни ва ҳуқуқ фалсафаси предметини тушунишнинг, биз ривожлантираегган концепциясида енгиб ўтилади. Ҳуқуқ ва қонуннинг фарқланиши ҳамда нисбати маъносидаги ҳуқуқий мохият билан ҳуқуқий ҳодиса ўртасидаги ўзаро алоқа шу жихатдан зарур хусусият касб этади ҳамда хуқуқ ва қонун нисбатининг барча юридик-мантиқий вариантларини қам-раб олади. Шу сабабли ҳуқуқ фалсафаси предиетинянг либертар-юри-дик талқннн мазкур фалсафвй-ҳуқуқий концепцня учунгина эмас, балки умуман ҳуқуқ фалсафасн предметинннг яхлит таъ-рифн снфатқда ҳам аҳамиятлидир.

Гап шундаки, ҳуқуқни ва ҳуқуқ фалсафаси предметини тушунишнинг нисбатан ривожланган концепцияси доира-сида аввалги назарий жиҳатдан камроқ ривожланган кон-цепциялари ютуқлари (далиллар) ҳам ҳисобга олингаи ва ўзгартирилган кўринишда мавжуддир, бинобарин, уларни зарур даражада тушуниш ва баён қшгаш мумкин. Ваҳоланки, камроқ ривожланган концепциянинг чекланган доирасида концеицияни муқобил тушуниш ва баён қилиш учун бундан ривожланганроқ бўлак гносеологик имконият ва бундай маъ-новий макон йўқ. Билишнинг ва унинг ривожланишининг бундай мантиғи фалсафий-хуқуқий тафаккур соҳасида ҳам амал қилади. Ўтмиш ва ҳозирги замон ҳуқуқ фалсафасининг бирмунча ривожланган ҳар бир концепцияси - бу (моҳият ва ҳодиса сифатидаги) ҳуқуқ туғрисидаги назарий билимларнинг му-айян жамулжами бўлиб, тегишли фалсафий- ҳуқуқий таъли-мот предмети ва методининг ўзаро алоқаси ҳамда бирлиги- дан иборат бўлади. Бирон-бир фалсафий-ҳуқуқий концепция (назария)нинг ҳам предметини, ҳам методини тавсифлашда унинг асосида ётувчи, унда аниқланадиган, асосланадиган ва очиб бери-ладиган ҳуқуқ тушунчаси белгиловчи (бирламчи ва якунлов-чи) аҳамиятга эгадир. Бундай ҳуқуқ тушунчасининг маъноси мухтасар ва жам-ланган тарздаги хуқуқ фалсафаси тегишли концепцияси пред-метининг қиска таърифларида, кенгайтирилган ва аниқлаш-тирилган кўринишда эса ушбу концепциянинг, яъни фалсафий-ҳуқу1дш билишорнинг муайян назарий тизимининг ўз шаклида ифодаланади. Предмет ва метод - ягона назарияни, айнан битга наза-рий тузилмани, ҳуқуқ фалсафасининг муайян концепция-сида ифодаланган билимларнинг айнан бир хил тизимини ифодалаш ва тавсифлашнинг ҳар хил (казарий абстракция-да фикран фарқяанган) шакяидир. Ҳар қандай назарияда бўлгани сингари, фалсафнн-ҳуқуқий назария предмети ва методинннг ўзаро боғлнқлиги ва бирлнги ҳам умумий кўринишда шундан иборатки, метод -бу унинг амал қилиб турган (унинг шаклланаётган, ташхил

этилаёттан ва бшшш таъсиридаги) предмети, предмет эса -методнинг билиш билан боғлиқ маъно-мазмунининг тизим-ли-ташкилий ифодасидир. Фалсафий-ҳуқуқий тадқиқотнинг билишга доир восита-лари ва усулларининг жамулжами сифатидаги, объектдан предметга томон борадиган билиш йўли сифатидаги ҳуқуқ фалсафаси, билмасликни бшшшга, оддий тасаввур ва фикр-ни - илмий (назарий, фалсафий) билимга сеҳрли тарзда айлантирадигая қандайдир назария (фалсафадан ташқари восита) ёки ҳодиса эмас, балки назарий шакл ўзини ўзи биладиган, ривожланадиган, чуқурлашадиган ва янғилана-диган назариянинг ўзидир. Ягона фалсафий-ҳуқуқий назарияда унинг предмети ва методининг ажратиб кўрсатилиши ушбу назариянинг билишга доир хоссаларини, тавсифларини, маъносини ва аҳамияти-ни чуқурроқ ва айнан англаб етиш учун зарур бўлган фик-рий абстракциядир. Бунда фалсафий-ҳуқуқий назариянинг таркибий қисми бўлган предмет методнинг объект тўғрисида олинган билим-ларнинг муайян тизими кўрияишида амал қилишнинг би- лишга доир якунларини ифодалайди, метод эса назария-нинғ бошқа таркибий қисми сифатида ушбу билимнинг би-лиш билан боғлиқ (изоҳловчи, исботловчи, истиқболни бел-гиловчи ва ҳоказо) мақомини, маъносини ва аҳамиятини унинт олдинги билимлар билан ва аввалги объектни тушуниш билан нисбати (ворислик, янгилик ва бошқалар)нш| янги билимяарга эга бўлиш, уларни асослаш, ташкил этиш' ва уларнинг амал қилиши усуллари, воситалари ва шаклла-»;! рини, унинг мазкур назария тузилмасидаги турли жиҳатларининг ва ўзаро алоқасининг маъновий ўринлари ва аҳамия-тининг ҳамда уларнинг, ҳуқуқни давом этаётган илмий би-лиш жараёнида шу фалсафий-ҳуқуқий назариянинг методо-логик аҳамиятини ифодалайди. Ҳар қандай изчил фалсафий-ҳуқуқий назарияда унинг предмети (объект тўғрисидагн муайян билим) методологик жиҳатдан англанган, иетод эса (объектнн билиш, тушуниш, изоҳлаш шаклн) предметли ифодаланганднр. Айнан шу боис-дан бундай назария методологик аҳамиятга эга, билиш ме-тоди вазифасига эга ва бу ролни (ксйинги

фалсафий-ҳуқуқий назариянинг таркибий қисми сифатида) бевосита ски бил-восита бажаради. Айрим теран ва ўзига хос фалсафий-ҳуқуқий назариялар методлари (методологик компонентлари) билиш билан боғ-лиқ катта қимматига ва улкан эвристик салоҳиятига кўра кейинчалик гўёки мустакдл (тегашли назариялар предмети-га боғлиқ бўлмаган) равишда мавжуд бўлади ва универсал (умумфалсафий, умумилмий, умумназарий) методологик аҳамият касб этади. Масалан, мантиқий, диалсктик, онто-логик, феноменологик, экзистенциалистик, тизимли, қиёсий тадқиқот методлари ва ҳ.к.лар) мана шундай умум-фалсафий, умумилмий методлар сифатада (шунингдек за- монавий фалсафий-ҳуқуқий таълимотларда ҳам) фойдала-нилади. Ҳар қанцай янги фалсафий-ҳуқуқий назария олдинги на-зариялар асосидагина пайдо бўлади ва улар билан зарур уз-вий алоқадорликда бўлади албагга. Бу муайян объектни тад-қиқ этишнинт ўз билиш қимматини исбот қижан, методо-логик аҳамиятга эга ҳар хил воситалари ва усулларидан, объект тўғрисидаги янги фалсафий-ҳуқуқий билимни таш-кил этиш ва тизимлаштириш шаклларидан, олдинги кон-цепцияларни ва янги назарияни жаҳон ҳуқуқ фалсафаси-нинг умумий доирасида талқин қилиш ва баҳолаш прин-цитшаридан, фалсафий-ҳуқуқий тафаккур ҳамда тадқиқ эти-ластган объектив борлиқнинг нисбати усулларидан фойда-ланишда ва бошқаларда намоен бўлади. Бироқ бунда (ўгмиш ва ҳозирги) фалсафий-ҳуқуқий назарияларнинг тегишли методлари, шу жумладан умумфалсафий, умумилмий аҳами-яти эътироф этиладиган методлар ҳам ўз назариялари пред-мстлари билан билиш жиҳатидан боғлиқцир ва бошқа назарияларда ўз предметининг билиш билан боғлиқ маъно бир-лигидан ташқарида бошқача билиш аҳамиятмга ва бўлакча предмет ифодасига эга бўлишини ҳисобга олиш керак. Чу-нончи, диалектик методнинг турли тарафдорлари (Герак-лит, Гегель, Маркс, Маркузе ва бошқалар) да мутлақо ҳар хил фалсафий-ҳуқуқий таълимот мавжуддир. Бошқа умум-фалсафий ва умумшший методлар

тарафдорларининг фал-сафий-ҳуқуқий концепциялари тўгрисида ҳам шундай де-йиш мумкин. Гап шундаки, ҳар қандан янгн фалсафнн-ҳуқуқий таъли-иот - (билиш борасндаги янгнлиги даражаснга кўра) ўзннинг янги предметига ва янги методига эга бўлган янги назариядир. Шу сабабли билиш билан боғлиқ янги мазмунда олдинги (предмет ва методологик хусусиятга эга) назариялар қоида-лари янги назария (унинг предмети ва методи)нинг қоида-лари тегишли тарзда (билиш тараққиёти мантиқига кўра) назарий англанган, қайта ўзгартирилган, ўзлаштирилган ва бўйсундирилган жиҳатлар сифатида бшшш аҳамиятига эга бўлади. Бошқа (ўшишдаги ва замонавий) назариялардан би- лишга доир нимадир сақланиб қолиши - бу унинг такрорла-ниши эмас, балки унинг янги билиш вазиятининг айнан шаклларида, янги назариянинг маъно жиҳатидан ривожлан-тирилиши ва янгиланишидир. Ҳуқуқ фалсафасининг айрим ўтмиш ва замонавий кон-цепциялари методи ва предметининг аниқроқ тавсифи дарс-ликнинг тегишли муаммолар ёритиладиган кейинги бўлим-ларида берилади. Ушбу ўринда эса ўзимиз ривожлантираётган ҳуқуқ фал-сафаси либертар- юридик концепциясининг асосий хусуси-ятларини қайд этиш зарур. Либертар (ёки лнбертар-юрвднк, юридик-формологик, рас-ман- юридик) иетод - бу ўрганилаётган воқеликни ҳуқуқий во-қелнк сифатида фалсафий-ҳуқуқин бнлишнинг тушунчалн-ҳуқуқин методв, расман тенглнк ва унннг зуҳур топншининг ташқи шакллари сифатидаги ҳуқуқ тўғрисндаги бнлимларни ишлаб чнқиш ва ташкнл этишдир. Либертар метод асосида расман тенглик принципи ётади. Методологйк жиҳатдан расман тенглик принципи - бу ҳуқуқни райман-мантиқий тушуниш методи ва ҳуқуқий тар-тибга солишнинг предмет соҳасини ва ҳуқуқнинг амал қилишини тегишли равишда юридик расманлаштиришдир. Ли-бертар метод - бу билинадиган воқеликни расман тенглик принципи бўйича ҳуқуқий моделлаштиришнинг умумий усу-ли, воқеликни ҳуқуқнимг мазкур

тушунчаси нуқгаи назари-дан ва чегарасида билиш усули, ўрганилаётган воқеликни ҳуқуқий (расман-тенг) тушуниш, ифодалаш, ўлчаш, тасниф-лаш ва баҳолаш усулидир. Ушбу методга дунёга ҳуқуқий на-зар ташлаш, воқеликни ҳуқуқий кўриш хосдир. Фалсафий билиб олинган бундай воқелик ҳуқуқвн воқелик сифатида, яъни бнлиб олннадиган воқелнкнннг ҳуқуқий хоссалари ва алоқаларн тизими сифатнда намоён бўлади. Ушбу ҳуқуқий во- қелик фалсафий-қуқуқий билиш оламининг изланаётган ҳақиқатини ва аниқпанган моҳиятини акс эгшради ва ифо-далайди. Агар пифагорчилар математика нуқгаи назаридан оламнинг моҳияти - сон, дейишган бўлса, либертар ҳуқуқ фалсафаси нуқтаи назаридан оламнинг моҳияти - расман тенглик, дейиш мумкин. Бунда ҳар ким ўзи билаётган ва билган оламни: математик - сонлар оламини, ҳуқуқшунос -ҳуқуқ оламини назарда тутади. Худди шунга ўхшаш, физиклар, кимёгарлар, биологлар ўзлари билиб оладиган физик, кимёвий ёки биологик олам учун тегишли равишда ўзларининг физик, кимёвий ёки био-логик формуласини излайдилар. Инсон тафаккури ва били-шининг танланадиган, предмет нуқгаи назаридан сохалаш-тирилган табиати мана шундай. Ҳуқуқ фалсафаси қадимий ва бой тарихга эгадир. Фалса-фий-ҳуқуқий муаммолар қадимги даврда ва ўрта асрларда умумийроқ мавзунинг бўлаги ва бир жиҳати сифатида, XVIII асрдан бошлаб эса алоҳида илмий фан сифатвда ишлаб чм-қилди. «Ҳуқуқ фалсафаси» атамаси дастлаб юридик фанда пай-до бўдди. Жумладан, таниқли немис ҳуқуқшуноси, ҳуқуқнинг тарихий мактаби «отаси» Г.Гуго ўзи «ҳуқуқ тўғрисидаги таъ-лимотнинг фалсафий қисми» 1 сифатида ишлаб чиқишга интилган «ттозитив ҳуқуқ фалсафаси^ни лўнда тушунтириш учун ушбу атамадан фойдаланган. Гугонинг фикрича, ҳуқуқшунослик (юриспруденция) уч қисмдан: юридик дог-матика, ҳуқуқ фалсафаси (позитив ҳуқуқ фалсафаси) ва ҳуқуқ тарихидан иборат. Унинг фикрича, амалда бўлган (позитив) ҳуқуқ билан шуғулланувчи ва ўзида «юридик ҳунар»ни ифо-

даловчи юридик догматика учун эмгафик билим етарлидир 2 . Ҳуқуқ фалсафаси ва ҳуқуқ тарихи тегишли равишда «ҳуқуқни илмий билишнинг оқилона асосини» ташкил этади ва «ил-мий, либерал юриспруденцияни («башанг» юриспруденци-яни)» 1 ҳосил қилади. Позитив ҳуқуқ фалсафаси, Гугога мувофиқ, «яланғоч имконият метафизакасининг бир қисми (цензура ва соф ақл приншшлари бўйича позитив ҳуқуқ апологетикаси), у ёки бу ҳуқуқий қоиданинг мақсадга мувофиқпиги сиёсатининг бир қисми (юридик антропологиянинг эмпирик маълумот-лари бўйича техник ва прагаатик мақсадга мувофиқликни баҳолаш)» 2 дир. Гарчи Гуго Кант ғояларининг муайян таъсири остида бўлган эса-да, унинг талқинидаги позитив ҳуқуқ фалсафаси ва ҳуқуқнинг тарихийлиги аксилрационал, позитивистик тусда эди ва оқилона хуқуқнинг табиий ҳуқуқий ғояларига қарши қаратилганди. «Ҳуқуқ фаясафаси» атамасининг кенг ёйилиши Гегелнинг «Ҳуқуқ фалсафаси» (1820 й.) билан боғлиқцир. Гегелнинг фикрича, ҳуқуқ фалсафаси табиий ҳуқуқ (ёки «фалсафий ҳуқуқ») тўғрисидаги чинакам фалсафий таълимотдир. Шу муносабат билан Гегелнинг қисқача «Ҳуқуқ фалсафасш деб аташ қабул қилинган асари аслида «Табиий ҳуқуқ ва давлат тўғрисидаги фан очерклари. Ҳуқуқ фалсафаси асослари» де-ган иккита ном билан дунё юзини кўрганлигини эслаш ўрин-лидир. Гегелнинг фикрича, ҳуқуқ фалсафаси, Гугода бўлгани сингари, юридик фан эмас, балки фалсафий фандир. «Ҳуқуқ тўғрисидаги фан, - дсйди у, - фалсафанинг бир қисмидир. Ту сабабли у тушунчадан предметнинг мағзини ифодаловчи гояни келтириб чиқариши ёки предметнинг ўзининг имма-нент ривожланишини кузатиши керак» 3 . Шунга мувофиқ Ге-гель фалсафа ҳуқуқи предметини қуйидагича ифодалайди: «%у%у% тўғрисидаги фалсафий фан предмети ҳуқуқ ғояси - ҳуқуқ тушунчаси ва унинг амалга оширилишидир» 4 . Гегелга кўра, ҳуқуқ фалсафасининг вазифаси ҳуқуқ асо-сида ётувчи фикрни англаб етишдан иборат. Бунга эса фақат тўғри фикр юритиш, ҳуқуқни

фалсафий билиб олиш ёрда-мида эришиш мумкин. «Ҳуқуқда, - деб қайд этади Гегель, -инсон ўз ақиини топиши, бинобарин, ҳуқуқнинг оқилона эканлигини кўриб чиқиши керак ва бу билан фақат зидди-ятлар ила иш курадиган позитив юриспруденциядан кўра кўпроқ бизнинг фанимиз шуғулланади» 1 . Юридик ёки фалсафий фан бўлмиш ҳуқуқ фалсафаси-нинг фан сифатидаги хусусиятини таърифлаш масаласига тегишли равишда Гуго ва Гегслга бориб тақаладиган икки хшт ёндашув XIX - XX асрлар фалсафий-ҳуқуқий тадқиқот-ларида янада ривожлантирилди. Фалсафий тафаккур асосий оқимларининг деярли бар-часи (қадимги даврдан бизнинг кунларимизгача) хуқуқни фалсафий изоҳлашда ўз талқинларини илгари суришди. XIX - XX асрларга татбиқан кантчилик ва неокантчиликнинг, гегелчилик, ёш гегелчилик ва неогегелчиликнинг, христиан фалсафий тафаккурининг ҳар хил йўналишлари (неотомизм, неопротестантизм ва бошқалар)нинг, фалсафий антрополо-гия, интуитивизм, экзистенциализм ва бошқаларнинг фал-сафий-ҳуқуқий концепииялари ҳақида сўз юритиш мумкин. Бироқ, умуман олганда, XIX асрнинг иккинчи ярмвдан бошлаб ва XX асрда ҳуқуқ фалсафаси юрқдик фан сифатида устун даражада ишлаб чиқила бошланди ва, гарчи унинг ривожланиши хамма вақт фалсафий тафаккур билан мустаҳ-кам боғлиқ бўлган бўлса ҳам, асосан юридик факультетлар-да ўқитиб келинмоқда. Ҳуқуқ фалсафасининг илмий ихтисоси ва қайси фанга мансуб эканлиги хаедцаги масаланинг бир неча жиҳати мав-жуд. Сўз умуман ҳуқуқ фалсафаси туғрисида борса, шубҳа-сиз, биз камида иккита фан - юридик фан ва фалсафанинг у ёки бу асосларини бирлаштирувчи «фанлараро фан» ҳақида гапираетган бўламиз. Ҳуқуқ фалсафаси бирон-бир аниқ ва-риантининг ҳуқуқшунослиюса (юриспрудемцияга) ёки фал-сафага мансублиги тўғрисидаги масала кўндаланг бўлар экан, у ҳолда гап аслида ҳуқуқни

тушуниш ва талқин қилишга юридик ва фалсафий ёндашувлардаги концептуал фарқ ҳақида боради. Махсус фалсафий фан сифатидаги ҳуқуқ фалсафасида (табиат фалсафаси, дин фалсафаси, ахлоқ фалсафаси ва шу каби махсус фалсафий фанлар билан биргаликда) билиш билан боғлиқ қизиқиш ва тадқиқот эътибори асосан иш-нинг фалсафий жиҳатига, хуқуқнинг алоҳида соҳасида фал-сафа концепциясини аниқлашда билиш имкониятларини ва эвристик салоҳиятни намойиш қилишга каратилган. Бунда мазкур объект (хуқуқ) нинг хусусиятларига татбиқан тегиш-ли концепцияни мазмунли аниқлаштиришга, уни англаб олишга, ушбу концегтцияни унинг методологияси, гносео- логияси ва аксиологияси оқимида тушунарли изоҳлаш ва ўзлаштиришга жиддий аҳамият берилади. Ҳуқуқшунослик (юриспруденция) нуқтаи назарндае ншлаб чиқилган ҳуқуқ фалсафасн концепцияларида эса, улар қанча-лик фарқ қилишига қарамай, одатда, тадқиқотнинг ҳуқуқий мотивлари, йўналишлари ва мўлжаллари устунлик қилади. Унинг фалсафий ихтисоси фалсафий асосга эга эмас, балки фалсафий англашда уни ҳуқуқий соҳа эҳтиёжи тақозо қила- диган олам, инсон тўғрисидаги, ижтимоий турмуш шаклла-ри ва нормалари, билишнинг йўллари ва методлари, қадри-ятлар тизими тўғрисидаги фалсафий таълимот тизимида ҳуқуқ ва ҳуқуқий тафаккурнинг мазмуни, ўрни ва аҳамияти каби фалсафий дунёқараш нуқгаи назаридан, муаммоларга устун даражадаги қизиқиш шу туфайлидир. Бизнинг фалсафий адабиётимизда фалсафий-ҳуқуқий тус-даги муаммолар асосан тарихий-фалсафий йўналишда ёри-тнлади (камдан-кам ҳолларда истисно бўлиши мумкин). Юридик фанда фалсафий-ҳуқуқий муаммоларга, гарчи етарли равишда бўлмаса ҳам, анъанавий равишда катта эъти-бор берилади. Гап шундаки, илгари ҳуқуқнинг умумий назариясининг таркибий қисми сифатида унинг доирасида ишлаб чиқил-ган ҳуқуқ фалсафаси аста- секин умумилмий мақом ва аҳами-ятга эга бўлган мустақил юридик фан

сифатида (ҳуқуқ ва давлат назарияси, ҳуқуқ социологияси, ҳуқуқий ва сиёсий таълимотлар тарихи, хорижий ва миллий ҳуқуқ ва давлат тарихи билан биргаликда) шаклланмоқда. Ҳуқуқ фалсафаси ҳуқуқшуносликнинг фалсафа ва бошқа бир қанча гуманитар фанлар билан фанлараро алоқалари жиҳатидан ҳам, горидик фанлар тизимининг ўзидаги алоқалар жиҳатидан қам бир қанча мухим методологик, гносео-логик ва аксиологик тусдаги умумилмий функцияларни ба-жаришга даъват этилган.

Фойдаланилган а дабиётлар : 1. Каримов И.А. “Ўзбекистон 21 аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. Т. 1997 й. 2. Каримов И.А. “Миллий истиқлол мафкураси, халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир” Т. 2000 й. 3. Алимова Д. “Ҳақиқатнинг туташ манзили”. Тафаккур 2000 №2 4. Хайруллаев М.М. «” “Шарқнинг машхур мутафаккирлари” Т. 1993 й.

O'xshashlar

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси

Ғоялар фалсафасининг предмети, мақсад ва вазифалари

XX- асрдаги ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий методологик негизлари

Фанларнинг фалсафий масалалари фанининг предмети ва вазифалари

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида