Тарихни идеологик тушуниш, ғоя ва мафкураларнинг тараққиётга боғлиқлиги - Falsafa - Referatlar

Тарихни идеологик тушуниш, ғоя ва мафкураларнинг тараққиётга боғлиқлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

Тарихни идеологик тушуниш, ғоя ва мафкураларнинг тараққиётга боғлиқлиги Режа: 1. Тарих ва тара ққ иётни идеологик тушуниш . 2. Ижтимоий жараёнларнинг мафкуравий ўзгаришлар билан алоқадорлиги, ғоя ва мафкураларнинг ўзгариши ва ўрин алмашувида инкор ва ворислик 3. Мустақиллик даврида Ўзбекистонда ғоя ва мафкура соҳасида ўзгаришлар жараёни.

1. Инсоният тарихида ғоя ва мафкуралар ниҳоятда катта аҳамият касб этади. Улар инсоннинг ўзи каби азалийдир. Кўп минг йиллик тарихи давомида одамзот хилма-хил ғояларни вужудга келтирган. Улар инсоннинг оғир жисмоний меҳнатини бир неча баробар енгиллаштирувчи иш қуроллари, ускуналар, иншоотлар яратишга илҳомлантирган. Яратувчанлик ғоялари билан қуролланган кишилар фаровон ҳаёт, эркин жамият қуриш учун кураш олиб борганлиги тарихдан маълум. Бундай жараён ижобий ғояларнинг туғилишига, улар эса ўз навбатида элатлар, халқлар, миллатлар манфаатларини ифодаловчи ҳаёт тарзининг шаклланиши учу насос бўлган. Шунингдек, миллий давлатларнинг юзага келишида бу ғоялар етакчи ва йўналтирувчи аҳамият касб этган. Буни биз ўзбек давлатчилиги ғояларининг шаклланиши ва такомили мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Мамлакатимизда қадимги Хоразм, Сўғдиёна, Бақтрия, Кушон ҳамда кейинчалик темурийлар давлатига асос солинишида бу ғоялар ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. Аксинча, умуммиллий манфаатлар ўрнига тор ва чекланган шахсий сулолавий манфаатларнинг устун қўйилиши, ўзбек халқининг таназзулга, мустақилликни қўлдан бериб, халқимиз бошига мустамлакачилик азоби солинишига олиб келди. Умуминсоний қадриятлар ва демократик тамойилларга асосланган ғояларнинг ривожланиб бориши инсонда жуда катта орзу-умидлар туғдиради. Чунки умуминсоният манфаатлари учун хизмат қилувчи бундай ғояларнинг рўёбга чиқиши жаҳон миқёсида тинчлик ва тараққиёт, инсон эркинлиги, миллий ва диний тотувчликнинг тантана қилишига, охир- оқибатда инсоннинг бахт-саодатга эришувчига олиб келади. Бу эса инсониятнинг асрий орзусидир. Лекин, минг афсуски, тарихда доимо ҳам шундай бўлавермаган. Ўрта асрдаги салиб юришлари, диний фанатизм, фашизм ва большевизм асос бўлган ғайриинсоний бузғунчи ғоялар халқлар бошига чексиз кулфатлар келтирган. Ана шундай бузғунчилик мафкуралари ҳозирги кунда ҳам инсониятнинг тинчлиги, осойишталигига раҳна солиб, одамлар бошига турли

балолар ёғдирмоқда. Афғонистонда йигирма йилдан ортиқ давом этаётган биродаркушлик уруши, собиқ Югославиядаги бўлинишлар ҳамон мустаҳкам тинчлик ўрнатишга эришилмаётганлиги ана шундай ғайри инсоний ғоялар натижасидир. Йигирманчи аср охирида жаҳон ижтимоий-сиёсий тараққиётида юз берган туб ўзгаришлар – капиталистик ва социалистик лагерлар каби икки қутбли дунёнинг барҳам топиши, жаҳоннинг нисбий мувозанатини бузиб, унинг мафкуравий манзарасини тубдан ўзгартириб юборди. Коммунистик мафкура ғояларидан халос бўлган, ўз мустақиллигини қўлга киритган халқлар ўз миллий давлатларини тикладилар. Энди ўсиб келаётган милли ғояларга қарши улуғдавлатчилик шовинизми, тажовузкор миллатчилик, неофашизм, ирқчилик мафкуралари бетиним таҳдид солмоқда. Аслида, бу мафкураларнинг баъзилари бир вақтлар халқларни алдаб-авраб, уларга жаннат ваъда қилиб, ҳокимиятга эришгач, дунёни дўзахга айлантириб, жаҳон урушини ёққани инсоният хотирасидан ҳеч қачон ўчмайди. Аммо, етарли билим, малака, ҳаётий тажрибага эга бўлмаган, ўз тарихи, аждодларининг кимлигидан бехабар, соддадил, ишонувчан ёшлар, юқорида таъкидланган биз учун ёт, бегона бўлган ғоялар тузоғига илиниши эҳтимолдан холи эмас. Буларнинг олдини олиш учун уларга қарши ёшларнинг онги ва қалбида мафкуравий иммунитет ҳосил қилиш долзарб муаммодир. Ана шу вазифаларни самарали бажариш учун ғоя ва мафкуралар тарихини яхши англаш ва билиш зарур. Бу эса жаҳонда мавжуд бўлган ёки туғилаётган янги ғоя ва мафкураларнинг мазмун-моҳиятини англаш, уларнинг мақсад-муддаоларини тўғри идрок этиш учун ёрдам беради. Шаклланаётган миллий истиқлол мафкурасининг ёшларимиз, халқимиз учун иймон-эътиқод мақомини олишда етакчи воситалар сифатида намоён бўлиши муқаррар.

2. Ер юзида дастлаб одамзот пайдо бўлиб, унинг уруғ, жамоа ёки халқ сифатида шаклланиши рўй берган дастлабки даврлардаёқ уларни бирлаштириб турган умумий ғоя ва мафкураларга эҳтиёж туғилади. Президент И.Каримов таъкидлаганидек “мафкура – жамиятда яшайдиган одамларнинг ҳаёт мазмунини, уларнинг интилишларини ўзида мужассамлаштиради». 1 Мафкуравий (идеологик) жараёнлар, ўзгаришлар тарихий ва ижтимоий шарт-шароитлар билан узвий алоқадорбўлиб, даврлар ўзгариши билан улар ҳам янгилик томон ўзгариб боради ёки идеологик ўзгаришлар ижтимоий ўзгаришлари юзага келтиради. Буни қадимдан Турон ва Туркистон минтақаси деб номланган, бугунги кунда унинг маркази ҳисобланган ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида юз берган ғоявий-мафкуравий ўзгаришлар ижтимоий ўзгаришларни юзага келтиради. Буни қадимдан Турон ва Туркистон минтақаси деб номланган, бугунги кунда унинг маркази ҳисобланган ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида юз берган ғоявий-мафкуравий ўзгаришлар ва ижти- моий ўзгаришларнинг узвий алоқада бўлганлигини, эскиларининг инкор эти- лиши, янгиланиш, олдинги ғояларнинг янги ғоялар билан алмашинуви, улар- даги ворислик жараёнларини тарихий мисоллар билан исботлаш мумкин. Маълумки, миллий ғоя ва мафкураларнинг тарихий шакллари ва кўринишлари халқимизнинг кўп минг йиллик ўтмиши даврида ўзгарди, ривожланиб келди. Қадимги Хоразм, Сўғдиёна, Бақтрияда шаклланган дастлабки ёзма манба – “Авесто”да ҳам эзгулик ғоялари илгари сурилиб, унда яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги азалий кураш акс эттирилган. Зардуштийлик ғоялари минтақамизга ислом дини кириб келгунга қадар кўк тангрисига (осмон ва қуёшга) сиғиниш (шомонлик) ва буддавийлик ҳам диний эътиқод сифатида зардуштийлик билан ёнма-ён яшаб келди. Кушон давлати даврига келиб зардуштийлик билан бир қаторда буддавийлик ҳам давлат дини вазифасини ўтай бошлади. 1

Милоддан аввалги VI-IV асрларда аҳмоний шоҳлари, 329-327 йилларда Александр Македонскийнинг босқинчилик юришлари минтақада мавжуд бўлган мустақил давлатчиликка маълум муддатга чек қўйиб, минтақада ижтимоий ҳаёт издан чиқди. Аждодларимиз мустақиллик учун кураш олибборди. Мустақиллик ғоялари, миллий давлатчиликни тиклаш учун кураш ўша пайтдаги аждодларимиз орзу-умидлари, уларнинг ғоя ва мафкурасини ташкил қилади. Уларга асосланган аждодларимиз Кушон подшолиги ва Буюк Турк ҳоқонлиги каби улкан салтанатларга асос солди. VII аср охири VIII аср бошларида араб босқинчилари Туронни босиб олиши, бунда истилога қарши кураш ғоялари ягона мақсад йзлида Туронни араб истилочиларидан озод қилиш учун жангларда бирлаштирувчи ғоя бўлди. Муқанна қўзғолони унинг озодлик учун кураш ғоялари, истилочиларга қаршикурашда мафкура вазифасини бажарди. Мовароуннаҳрда (ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида) ислом динининг тарқалиши халқнинг ягона маслакка бирлаштиришдек тарихий вазифани бажарди. IX-XII асрларда сомонийлар, қорахонийлар, ғазнавийлар, салжуқийлар, хоразмшоҳлар сулолалари томонидан минтақада асос солинган давлатлар нафақат ўзбек халқи, балки жаҳон халқлари тарихида ҳам чуқур из қолдирди. Муҳаммад Хоразмий, Абу Наср Форобий, Аҳмад Фарғоний, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний каби алломаларнинг ўлмас асарлари жаҳон фанини бойитди. Мутасаввуфлар: Хожа Юсуф Ҳамадоний, Аҳмад Яссавий, Абдухолиқ Ғиждувоний, Баҳоуддин Нақшбанд, Нажмиддин Кубро; муҳаддислар: Имом Бухорий, Имом Термизийларнинг таълимотидаги комил инсон ғоялари, адолат ҳақидаги қарашлар жамиятнинг соғлом маънавий- аҳлоқий руҳини сақлашга хизмат қилди. Бу ғоялар Ватан ва халқ манфаати йўлида фидойилик ва инсонпарварликни улуғлади. Бу ғоялар ўзбек давлатчилигининг ривожланишида ҳам муҳим омил бўлиб хизмат қилди. Амир Темурнинг «Темур тузуклари”, Низомулмулкнинг “Сиёсатнома” китобларида давлат идораси ва аҳли фуқарога муносабатда адолат, инсоф, диёнат, эл-юрт тинчлиги ва ободлиги бош ғоялар сифатида

илгари сурилди. Бу ғоялар темурийлар давлати мафкуравий тамойилларининг устивор йўналиши эди. XVII-XIX асрларда умуммиллий манфаатлар ўрнига тор ва чекланган, шахсий ва сулолавий манфаатларнинг устун қўйилиши, жамият ҳаётида маънавий-аҳлоқий қадриятларнинг, илм-маърифатнинг қадрсизланиши ўзбек давлатчилигининг таназзулга яна бир бор юз тутишига, мустақилликнинг бой берилишига, Туркистонда мустамлакачилик тузуми ўрнатилиб, пировардида миллий давлатчиликнинг яна бир бор тугатилишига олиб келди. Шунга қарамасдан, чуқур тарихий илдизларга эга бўлган миллий ғоялар тамомила йўқ бўлиб кетмади. Аксинча, мустамлакачилик шароитида улар миллий давлатчиликни тиклаш, миллатнинг ижтимоий тараққиёти ва истиқболи учун кураш баёроғи сифатида яна илгари сурила бошлади. Бу интилишлар XIX асрда маърифатпарварлик ғоялари билан чиққан Аҳмад Донишнинг илғор қарашларида, ХХ аср бошида юзага келган жадидчилик ҳаракатининг тараққийпарвар намояндалари – Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Усмон Носир, Мунаввар Қори, Абдулла Авлоний ва бошқаларнинг ижоди ва амалий фаолиятида яна ҳам кучайди. Жадидлар Туркистондаги халқларни бирлаштириш ва бутун ўлканинг миллий мустақиллиги учун кураш ғоясини илгари сурдилар. Туркистонда босқинчи қизил армия ва совет тузумига қарши кўтарилган истиқлолчилик ҳаракатининг мафкурачилари ҳам айнан жадидчилар бўлдилар. Бироқ, мустабид совет тузуми бу ғояларга қарши ғайриинсоний мафкурани илгари суриб, халқ манфаатларини инкор этди. Бу утопик, хаёлий ғоялар реал ҳаёт талабларига жавоб бермас, халқнинг анъанавий турмуш тарзига, жамият тараққиёти қонунларига мутлақо зид эди. Улар миллий истиқлолни тан олмас, миллий қадриятларни топтар, диний эътиқодга қарши кураш асосига қурилган эди. Лекин, мустабид ҳукумат уларни халққа тан олдириш учун жон-жаҳди билан курашди. Бу сиёсат аёвсиз курашлар, таъқиб, тазйиқ ва зўравонликлардан иборат бўлиб, ўша йиллардаги машъум қатағонлар бу курашнинг фожеалари ифодаси эди.

Зўравонлик билан ўрнатилган бу ғоялар жамиятнинг яккаю-ягона ва ҳукмрон мафкурасига айланди. Бутун оммавий ахборот воситалари, маданият, адабиёт ва санъат, ижтимоий фанлар шу мафкурани тарғиб қилиш ва сингдиришга бўйсундирилди, давлат ташкилотлари унинг ҳукмронлигини куч ва зўрлик билан таъминлаб турдилар. Лекин, бу ғоялар барибир халқ қалбидан чуқур жой олмади, халқимизнинг миллий ғоя ва асрий қадриятларини йўқ қила олмади. Халқнинг асрий орзуси бўлган миллий ғоялар давлатимиз раҳбари И.Каримов томонидан изчил ва жасорат билан яна кун тартибига қўйилди, Ватанимиз озодлиги ва мустақилликни қўлга киритишда муҳим омил бўлди. Ғоялар ва мафкуралар ўзгариши ижтимоий ўзгаришлар ифодаси сифатида қараладиган бўлса, уларнинг ўзгариши билан боғлиқ бўлган ғоявий инкор, ғоявий янгиланиш, ғоявий ворислик каби жиҳатлар муҳим рол ўйнайди. Юқоридаги тарихий мисолларда таъкидланганидек, муайян ғоя ва мафкураларнинг инкор этилиши икки омилга, ички ва ташқи, яъни объектив ва субъектив омиллардан иборат бўлади. Ғоялар ҳамма вақт давомийлик характерига эга бўлмаслиги мумкин, ўз маъно-мазмунига кўра умрини ўтаб бўлган, давр талабларига жавоб бера олмайдиган ғоялар ўрнини янги ғояларга бўшатиб беради, бу ғоявий инкор нинг объектив томони бўлса, унинг субъектив томони муайян ғоялар сунъий йўллар воситасида, маълум манфаатлар таъсирида инкор этилиши мумкин. Ғоявий янгиланиш эса тарихий, анъанавий илдизларга эга бўлган миллий-ижтимоий, илмий ғояларнинг давр талаблари асосида янги мазмун билан бойитилиши, янги талабларга мослаштирилишини ўзида ифода этади. Ғоявий ворислик ўз маъно-мазмунига кўра ҳамма даврларда ҳам бирдек ўз долзарблигини йўқотмайдиган ва ўзида муҳим хусусиятларни сақлаб қола олган ғоя ва мафкураларда ўз аксини топади, булар илмий, диний, ижтимоий-сиёсий, миллий ғоялардир. Масалан, Демокритнинг атомлар ҳақидаги таълимоти кейинчалик атомлар ҳақидаги назарияни келтириб чиқарган бўлса, яккахудолик ҳақидаги дастлабки диний қарашлар насронийлик, иудаизм,

ислом каби диний таълимотларга асос бўлди. Мустақиллик, озодлик, адолатпарварлик, тинчлик каби устивор умуминсоний ғоялар ўз моҳиятига кўра инсоният тарихида ҳамма замонларда ҳам қанчалик зиддиятли шароитларда бўлсада, безавол халос бўлиб, яна ижтимоий ҳаётнинг энг устивор ғоялари сифатида сақланиб қолади, чунки улар башариятга дахлдор бўлган, уларнинг табиий-маънавий –руҳий интилишларини ифода этадиган феномендир. 3. Мустақилик туфайли ўз тарихий тараққиётининг тамомила янги босқичига қадам қўйган Ўзбекистон Республикаси олдида ҳозирги пайтда ҳал этилиши зарур бўлган муҳим, ўта жиддий масала турибди. Бу – миллий истиқлол, миллий тикланиш мафкурасини яратиш ва ҳаётга тадбиқ этиш ҳақидаги масаладир. Мафкура оммани, халқни янги жамият қуришга йўналтиради ва уюштиради. Халқнинг фаоллиги, ўз меҳнати, орзу-умидларини муайян мақсадлар билан боғлай олиши илғор мафкурага қанчалик эътиқод қилаётганига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Миллий истиқлол мафкурамиз жамият тараққиётининг объектив талабларидан келиб чиқиб, миллатлар ва халқларнинг иқтисодий, ижтимоий, маданий, сиёсий ва ижтимоий манфаатларини ўзида акс эттиради ва ҳимоя қилади. Шунингдек, унда жамиятимиз тараққиётининг туб, устувор муаммолари ҳал этилишининг илмий асосларини белгиловчи ғоя ва қарашлар ишлаб чиқилади. Президент И.Каримов таъкидлаганидек, ўз умрини ўтаб бўлган эски мафкура ўрнида янги ижтимоий муносабатларни, халқнинг асл мақсад- муддаоларини ифода этувчи илғор ва бунёдкор мафкура шаклланмас экан, жамиятда ғоявий вакуум – бўшлиқ юзага келади. Бундай бўшлиқ илғор ғоялар билан тўлдирилмаса, уни халқ ҳаёти учу нёт ва бегона бўлган мафкуравий таъсирлар эгаллаб олиши мумкин. Буни яхши англаган юртбошимиз истиқлолнинг биринчи кунлариданоқ бу борада зарур чора-тадбирлар ишлаб чиқишга катта эътибор берди. Шу

боис ҳам эски мафкурадан воз кечиш натижасида пайдо бўлган бўшлиқни – миллий истиқлол ғояси тушунча ва тамойиллари билан тўлдириш ва шу тариқа зарарли ғоявий тажовузларнинг олдини олишга киришади. Ана шу бало-қазолардан ҳимояланиш учун тажовузкор ғояларга қарши иммунитет ҳосил қилиш, кишиларимизни жамият тараққиёти қонуниятларини тўлиқ акс эттирадиган соғлом, инсонпарвар мафкура билан қуроллантириш зарур. Айниқса, бу ўта мураккаб ва қалтис тарихий шароитда халқимизнинг тарихий ютуғи – Ўзбекистон мустақиллигини кўз қорачиғидек асраш, пировард мақсадлар йўлида одамларни сафарбар қилиш, уюштириш, жипслаштириш учун ана шундай соғлом мафкура ниҳоятда зарур ва бу жараён амалга оширилмоқда. Инсоният тарихи шундан далолат берадики, муайян жамият тараққиёт жараёнида бир босқичдан иккинчи босқичга ўтишида турмушнинг барча соҳаларида, хусусан, иқтисодиёт, ижтимоиёт ва сиёсатда бўлаги каби, ғоявий-мафкуравий соҳада ҳам муайян муаммоларни ҳал қилиш зарурати пайдо бўлади. Чунки ўзига хос янги давр, шароит, вазият анъанага айланиб қолган ғоялар, қарашлар, муносабатларни ўзгартирмасдан, маълум мафкурага асосланмасдан, янги мақсадлар сари қадам ташлай олмайди. Бу эса янги ғоя, қараш, муносабат, мафкурани ишлаб чиқишни талаб этади. Президент И.Каримов таъкидлагани каби: “Ўз ҳаётини, олдига қўйган мақсадларини аниқ тасаввур қила оладиган, ўз келажаги ҳақида қайғурадиган миллат ҳеч бир даврда миллий ғоя, миллий мафкурасиз яшамаган ва яшай олмайди. Мафкура бўлмаса ҳар қайси давлат ва жамият, қолаверса, ҳар қайси инсон ўз йўлини йўқотиши муқаррар”. 1 “... Мустақилликка эришганимиздан сўнг биз сохта мафкуранинг якка ҳокимлигидан қутулдик. Маънавиятни, мафкурани зуғумлардан озод қилиб, эркин фикрга, миллий тафаккурга кенг йўл очдик. 1

Эндиги асосий вазифа кишиларимизнинг мустақил фикрлашга ўрганиши, ўзига ишончининг орта боришидир. Чунки тафаккур озод бўлмаса, онг ва шуур тазйиқдан, қулликдан қутулмаса, инсон тўла озод бўла олмайди”. 2 Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикасида истиқлол билан боғлиқ бўлган қатор муаммоларни ҳал этишда олимларни, зиёлиларни, барча илғор кучлар ва ёшларни сафарбар эти шва уюштиришда мафкуравий ишларнинг аҳамияти беқиёсдир. Пойдевори баланд ва бақувват бўлган бино гирдоб бўлганда ҳам, бурон турганда ҳам, даҳшатли зилзилада ҳам қуламасдан мустаҳкам ва собит турганидек маънавий, аҳлоқий, фалсафий, илмий замини мустаҳкам бўлган, фан қонунлари ва уларнинг илмий хулосаларига, сўнгги ютуқларига асосланган мафкура ҳам умри боқийдир. Бизнинг миллий истиқлол мафкурамиз ана шундай мафкура бўлади. Узоқ тарихга ва буюк ғояларга эга бўлган миллий ва умуминсоний қадриятлар Ўзбекистон миллий истиқлол мафкурасининг маънавий, илмий пойдеворидир. Ҳозирги даврнинг нихоятда мураккаб ва масъулиятли вазифаси – Ўзбекистоннинг миллий истиқлол мафкурасини яратиш жуда катта ақл- идрок ва тафаккурни, илмий-назарий билимни, бой ҳаётий тажрибани, жамиятнинг тараққиёт қонунларини билишни, мамлакатимизнинг нафақат ўтмиши ва ҳозирги даври, балки истиқболини ҳам илмий фаҳмлашни тақозо этади. Бунинг учун илмий-назарий, интеллектуал кучларнинг, сиёсий- ижтимоий фанлари вакиллари, давлат ва жамоат арбоблари, адабиёт аҳли, хуллас, жамиятимизнинг турли табақаларининг ўзаро ҳамкорликдаги саъй- ҳаракати даркор бўлади. 2

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

O'xshashlar

Ғоя ва мафкураларнинг намоён бўлиш шакллари

Тушуниш ва тушунтириш

Миллий тараққиётнинг ғоявий-мафкуравий асослари курсининг объекти, предмети, мақсади ва вазифалари

Ғоя ва мафкура категориялари

Борлиқни фалсафий тушуниш