Ҳозирги замон табиатшунослик фанларининг хусусиятлари - Falsafa - Referatlar

Ҳозирги замон табиатшунослик фанларининг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги замон табиатшунослик фанларининг хусусиятлари Режа: 1. Ҳозирги замон фанининг асосий ҳусусиятлари. 2. Табиатшуносликнинг моҳияти ва асосий тамойили. 3. Табиатшунослик фанларининг фанлар тиимида тўтган ўрни. 4. Ҳозирги замон табиатшунослигида макон ва замон муаммолари.

Фан инсоният яшаётган дуёни ангалаш, фаҳмлаш жараёнидир. Бу жараён инсониятни ўраб турган атроф-муҳимни, қолаверса инсониятниг ўзини турли даражалардаги моделлаштиришларга асосланган билим даражасида акс этади. Билишнинг вазифаси болиқдаги предмет ва ҳодисаларнинг илки табиатини, улардаги алоқадорлик ва боғланишларни, улардаги амал қиладиган қонунлар ва қонуниятларни, хуллас, уларнинг моҳиятини билишдан иборатдир. Билиш шу билан бирга предмет ва ҳодисаларни «ўз ҳаракатида», «жонли» ҳолатда, «ҳаёт ҳолатда», ўзгариб ва ривожланиб туришда билишни талаб қилади. Илмий билиш натижасида ҳосил қилинган билимларнинг маълум тизимлари фанларни вужудга келтирди. Фан илмий билишнинг шаклидир. Фанлар борлиқ ва унинг турли кўринишлари: табиат жамият, инсон, инсон тафаккури тўғрисидаги илмий билиш жараёнида юзага келган билимлар тизимларидан иборатдир. Улар инсоннинг борлиқни билиши, ўрганиши ва ўзлаштиришининг ўзига ҳос назарий шакллари бўлиб, ўзларида моддий ва маънавий омилларни бирлаштирувчи кўп қиррали ижтимоий ҳодисалар. Фанлар жамият тараққиёти моддий ва маънавий жиҳатдан маълум етукликка эришган даврда, инсоният илмий билиши борлиқ ҳақида маълум миқдордаги билимларни ҳосил қилиш натижасида вужудга келади. Фанни кенг қамровли ҳодиса сифатида қараб чиқар эканмиз унинг қуйидаги учта функциясини санаб ўтишимиз мумкин. 1. Маданиятнинг алоҳида бир соҳаси. Тармоғи ҳисобланади; 1. Болиқни, атроф-муҳитни ўзлаштириш (илмий-назарий) услуби; 2. Маҳсус институт. Бошқа соҳалар сингари, маҳсус ўзига ҳос институт сифатида фанининг ўзига специфик белгилари мавжуд. 1. Универсаллик – инсон томонидан кашф этилган универсумга ҳос бўлган билимларни бериш.

2. Фагментарлик – борлиқ яхлит ҳолда эмас, балки унинг алоҳида бир параметрлари ёки фрагментлари таҳлил этилади. Фан фалсафа сингари борлиқни алоҳида умум категория сифатида қабўл қила олмайди. Фаннинг ҳар бир соҳаси оламнинг алоҳида бир соҳасининг проекцияси бўлиб шу соҳани ёритишича асосланган бўлади. 3. Умумаҳамиятга моликлик – фан эришган ютуқлар барчага баробар аҳамиятга эга бўлади. М. Филология; физиология ва ш.к. 4. Эгасизлик (обезличенность) – кашфиётчининг индивидуал хусусиятлари, миллати, келиб чиқиши илмий билиши жараёнининг натижасида аҳамиятсиз. 5. Тизимлилик (систематичность) – фан турли хулосалар, қисмларнинг оддий механик йиғиндиси эмас. У ўзига ҳос тўзилишга эга. 6. Номукаммаллик (незавершенность) – илмий билиш чексиз даражада ўсаётган бўлсада у ҳеч қачон мутлоқ, тугал ҳаракатга эориша олмайди. 7. Ворисийлик – эришилган ҳар бир илмий ютуқ, янгилик, кашфиёт мавжуд база заминида вужудга келади. 8. Танқидийлик – фан ҳар доим ўзи эришган чин билимларга, натижаларга шубҳа билан қарашга, қайта текширишга тайёр бўлиши. 9. Одоб-аҳлоқ доирасидан чекиниш. 10. Рационалистик. 11. Ҳиссиёт (чуственность). 12. Ишончлилик. Табиатшунослик фалсафаси олий таълим тизимидаги янги фанлардан ҳисобланади. Бу фанни ўрганишга киришишдан олдин ўз-ўзига битта саволни бериши лозим: алоҳида бир тор соҳа ходимининг дунёни англаш, фаҳмлаш даражаси қай даражада бўлиши лозим? Инсонни ўраб турган олам тўғрисидаги замонавий қарашлардан қай даражада хабардор бўлиши лозим? Поппер фикрича табиатшунослик ютуқларидан бехабар, унга нисбатан қизиқиши суст инсонни ўқимишли, зиёли ҳисоблаш мумкин эмас. Чунки фан

маълум соҳага оид оддий қарашлар йиғиндиси эмас. У кунимизнинг маънавий-маърифий ҳаракатидир. Табиатшунослик – табаитдагиҳодисаларни, ўзгаришларни эмпирик умумлаш ва назарий асосларини ишлаб чиқишни эмпирик кўзатишлар асосида амалга оширадиган фаннинг маҳсус қисмидир. Табиатшуносликнинг предметини инсоннинг сезги органлари билан қабўл қилинадиган фактрлар ва ҳодисалар ташқил қилади. Олимнинг вазифаси – табиат ҳодисаларини бошқарувчи қонунларни очиб бериш, унинг назарий моделини яратиш, эришилган факт ва хулосаларни умумлаштиришдан иборат. Табиат фанлари табиатдаги барча нарса ва ҳодисаларнинг моҳияти ва уларда мавжуд бўладиган ўзгаришларни ўрганади. Бу фанлар мълумотларини ўрганиши билан бизнинг табиат ҳақидаги тасаввурларимиз кенгайиб боради. «Ҳозирги замон табиатшунослиги концепцияси» олий ўқув юртларидаги ўзига ҳос янги йўналиш ҳисобланади. Бу фан доирасига киришишдан олдин инсон ўз-ўзига битта савол билан мурожаат этиши лозим: алоҳида бир тор соҳада хизмат қилаётган кишининг оламни фаҳмлаш. Идрок этиш даражаси қандай бўлиши лозим? Уни ўраб турган олам тўғрисидаги замонавий илм-фан ютуқларидан қай даражада таниш бўлиши керак? ФТТ ажойиб бир даражадаги ютуқларга эришган ҳозирги бир шароитда табиий билимларга қизиқиши бўлмаган инсонни илмли деб ҳисоблаш ноўрин. Чунки табиатшунослик соҳасида бўлсин, бошқа соҳада бўлсин илм-фан эришган ҳар бир натижада билим ва фактларнинг оддий йиғиндиси эмас, балки у айни пайтда маънавий ҳаракат ҳам ҳисобланади. Fоявий қарашлар тарихи ўз саҳифасидан илмий ғоялар трихини асло чиқара олмайди. Тажриба фактлари билан назария ва эмпирик умумлашмаларни ажрата билиш зарур. Турли хил ҳодисалар, масалан, бутун олам тортишиш қонуни тўғридан-тўғри тажрибага берилган. Бу қонуннинг ўзи эса ушбу ҳодисани изоҳлашнинг назарий қурилмаси ҳисобланади.

Фанда ҳақиқат муаммосини ҳал этишда ақл ва ҳиссиётнинг аҳамияти беқиёсдир. Амалиётда тажриба йўли билан ўз аҳамиятини, чинлигини исбот эта олган билимгина ҳақиқат ҳисобланади. Табиат ҳақидаги билимлар асосга эга бўлиши лозим – бу қоида абиатшуносликнинг сосий тамойили ҳисобланади. Бу дегани ҳар алоҳида олинган хулоса, фикр эмпирик равишда кўзатилии лозим дегани эмас, балки тажриба қабўл этилаётган ҳар бир назария учун ассий аргумент, асос бўлишини англатади. Табиатшунослик фанининг хулосаларинатижалари, аҳамияти ҳар бир инсон учн умумийдир. Жамиятшунослик фанлари эса одатда маълум гуруҳ аъзоларининг манфаатлари, уларнинг субъектив қарашлари билан ҳам иш кўради. Техника фанлари олам манзарасини қайта қуришга, бунёд этишга ёрдам берса табиатшунослик уни билишга қаратилган бўлади. Табиатшуносликнинг фанлар тизимида тўтган ўрни Ўзининг бир қатор муҳим белгиларига қараб табиатшунослик фанлари маданият бошқа соҳаларидан фарқ қилади. Саноат жамиятдаги турли хил маънавий ҳодисаларни, инсониятга ҳос бўлиши унинг ички маънавий дунёсини маълум бир даврдан келиб чиққан ҳолда шу даврнинг устқурмаси сифатида образлар мисолида акс эттиради. Табиатшунослик фанлари эса назарийлиги билан рационаллиги билан ундан фарқ қилади. Табиатшунослик фанлари ва техника. Қадимги юнонларда «техне» сўзи қуйидаги маъноларда ишлатила бошлаган эди: устамонлик, деҳқончилик, санъат, яратишни билиш кашфиётчи, ишлаб чиқариш жараёнига бирон-бир восита орқали таъсир кўрсата билиш. Чунки инсон ўз олдига қўйган мақсадларини амалга ошириш учун бирор предметга биронта предмет ёрдамида таъсир кўрсатади. Техника меҳнат воситаси сифатида инсон вужудга келганидан бери мавжуд. Оддий физик қонунлар асосида техникадан деҳқончилик, ирригация, кемасозлик, қурилишнинг бир қатор соҳаларида фойдаланишган. Хейдеггер таъбири билан айтганда инсоннинг ўз ички имкониятларини намоён этиш услуби бўлиши техника ҳар доим

такомиллашиб борди. Бу техникадан табиатшунослик фанлари фарқи шундаки фан фақатгина табиат тўғрисида олинган билимлардан фақатгина дунёни қайта ўзлаштириш учунгина фойдаланмайди. Балки уни ўрганишга асосий эътиборни қаратади. Табиатшунослик фанлари ва мафкура . «Мафкура» атамаси бир қатор асспектларда ишлатилади. Дастлаб уни францўз мутафаккирлари ғояларнинг моҳияти, келиб чиқишини ўрганувчи таълимотни тавсифлаш учун ишлатишган эди. Кейинчалик мафкура турли хил ижтимоий гуруҳлар, институтларнинг манфаатларини акс эттирувчи дастурий ғоялар тизими сифатида қараш бошланди. У жамият аъзоларини маълум мақсадлар йўлида уюштириш, сафарбар этиш, тарбиялаш, ишонтириш вазифаларини бажаради. Табиатшунослик фанлари бундай хусусиятларга эга эмас. Унинг ютуқлари умумаҳамиятга эга. Табиат, жамият ва инсон тафаккури ривожининг умумий қонуниятларини ўрганувчи фалсафа фанидан ҳам табиатшунослик фанлари фарқ қилади. Бу фарқ шундаки табиатшунослик фанларининг хулосалари эмпирик асосга таянади. Табиатшунослик фанлари ҳар доим «нима учун» деган эмас, балки «қандай қилиб» деган саволларга жавоб излайди. Табиатшунослик фанлари ва фалсафанинг ўзаро муносабати ҳусусида гап борар экан эътиборни битта масалага қаратиш зарур: яқин-яқингача баъзи бир фалсафий тизимлар «олий фан» мақомини даъво қилиб келди. Олимлар ўзининг шахсий илмий ва фалсафий фикрлари ва башоратлари ўртасига кўринмас чегара қўйиб келишар эди. Фан спецификаси шундаки у фалсафа сингари оламни яхлит ҳолда ўрганмайди. У ҳар бир соҳага оид эмпирик асосга эга бўлган билимларни акс эттиради. Шу билан бирга улардан амалиётдан фойдаланиш мумкин. Фан соҳасида юксак чўққи сари интилиш машаққатли меҳнат талаб этади. Давримизнинг энг асосий фожеаси шундаки аҳолининг маълум бир қисми замонавий фан тўғрисида, унинг имкониятлари хусусида тушунчага эга эмас.

Мифология, мистика ва табиатшунослик фанлари мифология оламдаги ўзгаришларни яхлит ҳолда мифлар асосида тушунтиришга ҳаракат қилади. Табиатшунослик фанлари эса табиат ривожи қонуниятларининг назарий асосларини ишлаб чиқишга уринади. Дин ва табиатшунослик фанлари ҳиссий билимларга ва ақлга таяниш эътиқодга таянишдан устун туради. Дин ва фан ўртасидаги муносабатлар турли хил оқимларда, таълмотларда турлича ҳал этилди. Илмий атеизм - … Неотомизм. Илм-фанда тадқиқотларда улар ўртасидаги ўзаро фарқ ҳар икковининг ақл ва эътиқодга бўлган муносабатида кўзга ташланади. Паплас. Лекин бу фанда ақлга эътибор юқори, ишончга ўрин йўқ деган маънони англатмаслиги лозим. Ясперс «Смысл и назначение истории» асарида фан шаклланишининг босқичларини санаб ўтади. Неотомистлар фикрича фан ва диннинг ҳар иккаласи ҳам инсониятни эзгулик сари етаклайди. Улар шу мақсад сари инсонни етакловчи икки хил йўлдир. Ушбу хулосадан келиб чиққан ҳолда улар фан ва динни келиштиришга ҳаракт қилишган. Жамиятнинг маълум қатламларининг манфаатларини эмас, балки унинг хулосалари умумий аҳамиятга эгалиги боис у мафкурадан ҳам фарқ қилади. Шунингдек у фалсафа, дин, мифология ва мистикадан ҳам фарқ қилади. Атсистик адабиётларда илмий билимлар ва диний туйғу чиқа олмаслиги таъкидланади. Фандаги ҳар бир илмий ютуқ динга зарба ифатида эътироф этилади. Фан чуқур ақлни пайтда мустаҳкам ишонч ва эътиқодни талаб этади. Фан фалсафа сингари олам ривожининг умумий қонуниятларини эмас, балки шу соҳага оид маълум бир қисмни қамраб олади ва ундан эмпирик асос талаб этилади.

Ҳозирги замон табиатшунослиги оламнинг илмий манзараси масалаларини чуқурроқ тадқиқ қилиб, унинг янгидан-янги ҳоссаларини ифодалаб бермоқда. Табиатдаги кашфиётларнинг фалсафий ҳарактери борлиқни тўзилиши ва ҳоссалари ҳақидаги ҳар бир илмий фикр тахминий,нисбий ҳарактерда эканлигини, табиатда мутлоқ суръатда белгиланган чегаралар йўқлигини исботламоқда. Табиатнинг комплекс тараққиёти фанда қилинадиган фалсафий умумийлаштиришнинг аҳамиятини янада яққолроқ кўрсатмоқда. Ҳозирги замон табиатшунослигида макон ва замон муаммолари Фалсафанинг фудаментал тушунчаларидан бири макон ва вақтдир. Фалсафа тарихи материясиз ҳамда ҳаракатсиз макон ва вақт бўлмаслигини тўла-тўкис исбот қиланлигини, унинг моҳиятини унинг гуруҳга бўлиб ўрганганлигини алоҳида таъкидлаш лозим: 1. Бу тушунчаларнинг гносеологик моҳияти қандай? 2. Бу ташунчаларнинг материяга муноабати? 3. Бу тушунчаларнинг ўзига ҳослиги нимада? Саволлардан учинчиси нарсалар макон ва вақт хусусиятлари ҳақидаги табиий-илмий тасаввурларнинг ривожи билан боғлиқ эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Фан тарихида маконнинг хусусиятлари: борлиқ (Демокртик, Эпикур), сукунат, жисмни, қамраб олиш, ҳажмга эга жисм (Ибн Сино), жисм кўломи (Беруний) турли жисмларнинг жойлашуви (Лейбниц). Вақтнинг ҳоссалари: борлиқнинг субъектив сезгилари (юнон олимлари), ҳаракат илан боғланган нарса (Фаробий), воқеаларни жойлаштириш мумкин бўлган ва фақат олға (Ньютон), сабаб-оқибат тарзидаги тартиб (Лейбниц). Бир ўлчовли макон ва вақт ўзларига ҳос ҳарактеристикаларга эга. Бир объектнинг бошқа объектга яъни боғланган саноқ ўқларига нисбатан ҳолатга координаталар орқали ифодаланади. Агар объект моддий нуқта бўлмай, жисм бўлса, бурчак координаталари ҳам эътиборга олинади.

Маконнинг ушбу мураккаб ҳарактеристикалари маълум ҳолда битта оралиқ ёки бурчак билан ифодаланади. Вақт эса икки хил маънода – он ёки лаҳза ва интервал – оралиқ маъносида ишлатилади. Макон ва вақтнинг бу ҳарактеристикалари миқдорий ўлчамга эга. Бўлардан ташқари макон ва вақтнинг топологик ҳарактеристикалари ҳам мавжуддир. Изланаётган объектларнинг бир-бирига тегиб туриши, йўналишлари сони макон ва вақтнинг топологик ҳаракатлар алоқадорлигининг, ички, туб сифатий жиҳатларини ифодалайди. Маконнинг топологик хусусиятлари: ўзлуксизлик, ўлчамлилик, чегарасизлик ва хокозо. Вақтнинг топологик хусусиятларига: ўзлуксизлик, олдинга ҳаракат қилиш, тартиблилик киради. Макон ва замоннинг юқорида баён этилган тўлиқ бўлмаган хусусиятларидан келиб чиқиб, бир гуруҳ файласуфлар макон ва замонни борлиқнинг объектив хусусияти сифатида имзоласалар, бошқалар оламни ҳиссий қабўл қилишимизга имкон берувчи соф субъектив тушунчалар тарзида тушунадилар. Учинчи тоифада фикр юритувчилар эса маконнинг объективлигини тан олсалар-да, вақт категориясига субъектив мақом беришади. Энди юқорида қўйилган иккинчи саволга жавоб: Ҳозирги фалсафий қарашларда макон ва вақтнинг материяга муносабати хусусида икки хил нуқтаи назар мавжуд: субстанционал ва реляцион. Субстанционал концепцияга мувофиқ макон ва замон материя каби, мустақил равишда, мавжуд бўлган моҳиятлардир. Реляцион нуқтаи-назар тарафдорлари макон ва замонни мустақил моҳиятлар деб эмас, балки ўзаро таъсирда бўлган моддий объектлар туфайли ҳосил бўладиган муносабатлар тизими деб тушунадилар. Ўзаро таъсирларнинг тизими бўлмаса, макон ва замон ҳам бўлмайди, деб ҳисоблашади. Демак, макон ва замон моддий тўзулмаларнинг ўзаро таъсири хусусиятларига боғлиқ экани ҳам фараз этилади. Макон ва вақт моддий объектлар ҳолатларини муайян координация усулини ифодалайдиган

шакллардир. Ушбу шаклнинг мазмуни ҳаракатдаги материя, моддий жараёнлардир ва айнан шуларнинг хусусиятларини белгилаши керак. ХХ аср бошларида яратишган нисбийлик назарияси, макон ва вақтга нисбатан анъанавий қарашларни қайтадан кўриб чиқишга ва субстанционал концепциядан воз кечишга мажбур этди. Нисбийлик назарияси ўзаро боғланган икки назарияни: маҳсус нисбийлик назариясини (МНН) ва умумий нисбийлик назариясини (УНН) ўз ичига олади. Иккала назариянинг ҳам асосий ғоялари А.Эйнштейн томонидан (1905 ва 1916й) таърифлаб берилган. Маҳсус нисбийлик ва умумий нисбийлик назарияларига оид баъзи бир ва қоидаларни кўриб чиқайлик. - Нисбийлик назарияси фандан абсалют маконнинг ва абсалют вақт тушунчаларини чиқариб ташлади. Шунинг билан у макон ва вақтни борлиқнинг материяга боғлиқ бўлмаган мустақил шакллари дея субстанционал талқин этиш нотўғри эканлигини очиб беради. - Нисбийлик назарияси – маконий-замоний хусусиятларнинг ддий тўзилмалар ҳаракатни ва ўзаро таъсири табиатига боғлиқ эканини очиб беради. Нисбийлик назариясининг моҳияти шундаки, илгарилари мўъжиза берса-ю, барча моддий тўзулмалар бирдан йўқ бўлса, макон ва замон қолган бўларди, деб ҳисоблашарди. Нисбийлик назариясига кўра эса, ҳамма нарса билан бирга макон ва замон ҳам йўқолган бўларди (Эйнштейн). Умумий нисбийлик назарияси маҳсус нисбийлик назариясининг бевосита давоми бўлиб ҳисобланади. Ушбу назария ҳар қандай тортилиш майдонини макон ва вақт метрикасининг ўзгариши деб, яъни массалар ва улар ҳаракатининг тақсимланишига кўра реал макон ва вақт катталиклари геометрик ҳоссаларининг ўзгариши деб тушунтирилади. Умумий нисбийлик назарияси ҳам қуйидаги икки қонунга асосланади:

1. Умумий нисбийлик қонуни: саноқ тизимлари қандай ҳаракат ҳолатида бўлмасин, уларда физик жараёнларнинг рўй бериши, кечиши бир хил қоидаларига асосланади. 2. Янги гравитацион қонун: маон ва вақт муносабатларининг геометрик ҳоссалари ва хусусиятлари жисмнинг ҳоссаси ва гравитацион майдон тақсимоти билан ўзаро конкрет қонуний боғланган. Ҳозиргача макон ва вақтнинг умумий ҳоссалари қуйидагилардан иборат деб келинади. Маконнинг ҳоссалари: кўламлилик, бир жисмлилик ва изотроплик, уч ўлчамлилик. Вақт эса бир ўлчамлилик, қайтмаслик, бир жинслилик ҳоссаларига эга деб келинди. БОРЛИҚ ФАЛСАФАСИ Фалсафа урганадиган қайси бир масалани олмайлик, у борлиқ муаммоси билан боғлиқ эканини курамиз. Ҳақиқатан ҳам борлиқ, унга муносабат масаласи фалсафий қарашларда марказий уринни ташқил этади. Чунки борлиқ муаммоси фалсафадаги ҳар кандай дунёқараш ва методологик муммоларнинг асоси ҳисобланади. Турли дунёқарашлар уртасидаги баҳслар борлиқ муаммоси юзага келаётган тортишувларга, яъни борлиқ ибтидоси масаласига бориб такалади. Онтология – бу борлиқ ҳақидаги қарашларни урганувчи фалсафанинг маҳсус қисмидир. Файласуфлар қадим замондан бошлаб “борлиқ” ва “йўқлик” ҳақида баҳс юритишган. Улар борлиқни вужудга келиши, моҳияти, хусусиятлари ва шакллари ҳақида кўпгина тадкикотлар олиб боришган. Борлиқ тушунчаси ва унинг асосий шакллари Ҳўш, борлиқ нима? Бу савол бир қарашда жуда оддий курингани билан унга шу чоққача барча кишиларни бирдай қаноатлантиридиган жавоб топилгани йўқ. Бу ҳолат борлиқка турлича нуқтаи назарлардан қарашларнинг мавжудлиги билан изоҳланади.

Фалсафанинг борлиқ ҳақидаги таълимотини изоҳлайдиган қисми- онтология деб аталади. Олам ва борлиқ масалаларини фалсафанинг ана шу соҳаси урганади. Йўқлик ҳеч нима демакдир. Ҳамма нарсани ҳеч нарсага айлантирувчи ҳамма нарсанинг ибтидоси ҳам, интиҳоси ҳам йўқликдир. Бу маънода йўқлик чексизлик, нихоясизлик ва мангулик билан бирдир. Йўқлик чекинган жойда борлиқ пайдо бўлади. Демак, борлиқнинг бунёдкори ҳам, кушандаси ҳам йўқликдир. Борлиқ йўқликдан йўқликкача бўлган мавжудликдир. Йўқликни ҳеч нарса билан қиёслаб бўлмайди. Фанда йўқлик нима, деган саволга жавоб йўқ. Тарихдан маълумки, файласуфлар борлиқ ҳақида турлича ғояларни илгари суришган. Марказий Осиё тупрогида вужудга келган зардуштийлик таълимотида борлиқ куёш ва оловнинг ҳосиласидир, алангаланиб турган олов борлиқнинг асосий моҳиятини ташқил этади, деб ҳисобланган. Чунки бу ғоя буйича, ҳар кандай ўзгариш ва ҳаракатнинг асосида олов ётади ва у борлиқка мавжудлик бахш этади. Қадимги Юнон файласуфи Суқрот борлиқни билим билан қиёслайди ва унингча, бирор нарса, биз уни билсаккина бор бўлади, инсоннинг билими қанча кенг бўлса, у шунга кенг борлиқни қамраб олади, деб ҳисоблайди. Қадимги дунёнинг атомистик олими Демокрит борлиқ атомлар мажмуасидан иборат деб тушунтирилган. Унинг фикрича, борлиқнинг моҳияти унинг мавжудлигидадир. Мавжуд бўлмаган нарса йўқликдир. Ислом таълимотида эса борлиқ бу илоҳий вокеликдир. Яъни у Оллоҳ яратган мавжудликдир. Бу борада вахдати вужуд ва вахдати мавжуд таълимотлари бўлган. Ислом динига мансуб мутафаккирлар борлиқ ҳақидаги таълимотни ҳар тарафлама ривожлантирганлар. Масалан, Фаробий фикрича, илк борлиқ азалий Оллоҳнинг ўзидир. Беруний фикрича, борлиқ шундай умумийликки, у ҳамма нарсанинг асосида ётади, демак, борлиқ ҳамма нарсанинг асосидир. Европада ўтган олимлар

Давид Юм ва Жорж Беркли борлиқни сезгиларимиз мажмуаси деб талкин этишган. Хегель эса борлиқни мавжудлик, мутлак руҳнинг намоён бўлиши, деб таърифлайди. Кўпгина натурфалсафий қарашларда борлиқни ҳозирги замон билан, яъни шу актуал оламга боглаб тушунтирадилар. Аслида, борлиқ кенг фалсафий тушунча бўлиб ўзига бутун мавжудликни, унинг утмиши, ҳозир ва келажакни ҳам қамраб олади. Файласуфлар борлиқни тушунтириш учун йўқлик тушунчасини унга антипод қилиб олишган ва шу асосда борлиқнинг зарурия моҳиятини очишга интилганлар. Материалистик адабиётларда борлиқни объектив реаллик билан, материя билан айнанлаштириб тушунтиришади. Борлиқ ўзига объектив ва субъектив реалликни, мавжуд бўлган ва мавжуд бўладиган оламларни, моддийлик ва маънавийликни, ўтмиш ва келажакни, ўлимни ва ҳаётни, руҳ ва жисмни қамраб олувчи умумий тушунчадир. Атрофимиздаги олам, одам, табиат, жамият, тафаккур, ғоялар, уй- ҳаёлларимиз барчаси бирдай мавжуддир, улар турли тарзда ва шаклларда намоён бўлиб, ҳаммаси мавжудлик белгиси остида умумлашиб, борлиқ тушунчасига киради. Борлиқ мавжудлик ва реаллик тушунчаларига қараганда ҳам кенгроқ тушунчадир. Мавжудлик – борлиқнинг ҳозирги пайтда намоён бўлиб турган қисми бўлиб, ўтган ва мавжуд бўладиган нарса ва ходисалар ҳам борлиқ тушунчасига киради. Реаллик эса, мавжудликнинг ҳаммага аён бўлган, улар томонидан тан олинган қисми. Борлиқ ўзига реалликни ҳам, мавжудликни ҳам қамраб олади. Анъанавий фалсафий қарашларда борлиқнинг учта соҳаси ажратиб курсатилади. Уларга: табиат, жамият борлиғи, онг борлиғи киради. Шунингдек, фалсафий адабиётларда табиат борлиғи ва жамият борлиғининг қуйидаги шакллари ҳам фарқланади. Табиат борлиғи одатда табиатдаги нарсалар, жараёнлар, ҳолатлар борлиғи сифатида тушунилади. У

иккига бўлинади: азалий табиат борлиғи (ёки табиий борлиғи, у инсондаги илгари ва унинг иштироксиз ҳам мавжуд бўлган) ва одам меҳнати билан ишлаб чиқарилган нарсалар борлиғи. Иккинчи табиат борлиғи эса, ўз навбатида, қуйидаги кўринишларда учрайди: - инсон борлиғи (инсоннинг нарсалар оламидаги борлиғи ва одамнинг ўзига ҳос бўлган инсоний борлиғи); - маънавий борлиқ (индивидуаллашган ва объективлашган маънавий борлиқ); - социал борлиқ (жамият борлиғи), у ижтимоий борлиқ ҳам деб аталади. Борлиқнинг моддий шакли материя ўзига барча жисмларни, ҳодисаларни, жараёнларни ва уларнинг ҳусусиятларини қамраб олади. Бундан ташқари у тафаккурни ҳам, оламда мавжуд бўлган барча алоқадорликни ва муносабатларни ҳам қамраб олувчи умумий фалсафий тушунчадир. Борлиқнинг моддий шаклига ҳос умумийликни аҳтаришнинг бир йўналиши моддий оламнинг асосида ётувчи умумий моҳиятни аҳтариш йўли бўлиб, юқорида қайд эганимиздек, субстанцияни аниқлаш йўлидир. Иккинчи йўл эса - моддий оламнинг асосий таркибига кирувчи «қурилиш элементларини»-субстратни аҳтариш йўли. Учинчи йўл-ҳамма нарсанинг вужудга келтирувчи бош сабабчисини, ота моддани, яъни праматерияни аҳтариш йўли. Мана шу йўл ҳақида маҳсус тўхтаб ўтамиз. Оламнинг субстанциясини аҳтаришнинг бу усули гўёки мева истеъмол қилаётган киши, унинг келиб чиқишини ахтариб, дастлаб дарахт, сўнгра унинг гулига, баргига, кўчатига ва уруғига назар солганидек, атрофимиздаги моддий оламнинг ўзагида дастлабки яратувчи модда сифатида нима ётишини, яъни илк материяни, азалий материянинг «бобколонини», «праматерияни» аҳтариш усулидир. Моддий оламнинг асосида ётувчи умумий моҳиятини аҳтариш фалсафада материя ҳақидаги тасаввурларнинг майдонга келишига ва ривожланишига сабабчи бўлди. Материя тушунчаси моддий унсурга нисбатан ҳам атомга нисбатан ҳам, праматерияга нисбатан ҳам умумийроқ

бўлган тушунчадир. Материя оламдаги барча моддий объектларни, бутун объектив реалликни ифода этувчи энг умумий тушунчадир. Файласуфлар «Том маънодаги материя фақат фикрнинг маҳсули ва абстракциясидир» деб ёзишади. Файласуфлар барча моддий объектларга ҳос хусусиятларни умумий тарзда ифодалаш учун қўллайдиган тушунча материя дейилади. Демак, материя моддий объектларга ҳос энг умумий тушунча, фалсафий категориядир. ХХ асрнинг ўрталрига келиб, квант механикаси, нисбийлик назарияси ва ҳозирги замон космологияси соҳаларидаги илмий ютуқлар кишиларнинг объектив олам ҳақидаги тасаввурларини тубдан ўзгартириб юборади. Натижада, табиатшунос олимлар сезгиларимизга бевосита таъсир этишнинг имкони бўлмайдиган реалликлар ҳақида ҳам тадқиқотлар олиб бора бошлади. Оламнинг классик механика нуқтаи назаридан келиб чиқиб, нисбатан кичиқ тезликда ҳаракатланувчи системалар ҳақидаги илмий манзараси ўрнини янгича илмий манзаралар эгаллай бошлади. Бу эса материя ҳақидаги тасаввурларнинг янада ривожланишига шароит туғдирди. Бу ўзгаришларни ҳисобга олиб, марксист-файласуфлар бу таърифга сезгиларимизга бевосита ёки билвосита таъсир этувчи, деган қўшимча киритишди. Шундай қилиб, ба таъриф гўё материянинг модда ва антимодда кўринишларини қамраб олувчи таърифга айланади. Материалистлар материяни объектив реаллик, деб таърифлашади. Объектив реаллик инсон сезгиларига боғлиқ бўлмаган ҳолда, ундан ташқарида мавжуд бўлган воқеликдир. Объектив реалликнинг мавжудлиги қандай намоён бўлади? Бу саволга жавоб топишда, борлиқнинг ажралмас хусусиятларини ўрганишга тўғри келади. Ҳар қандай жисмнинг ажралмас хусусияти лотинча «атрибут» сўзи билан аталади. Муайян жисмнинг айнан шу жисм эканлигини белгиловчи хусусиятлари унинг атрибутлари бўлади. Борлиқнинг ҳам бир қанча атрибутлари мавжуддир. Улар: ҳаракат, фазо, вақт, инъкос, онг ва бошқалар.

Борлиқ ўзининг ҳоссалари, хусусиятлари орқали намоён бўлади. Энди борлиқнинг атрибутлари ҳақида тўхтаб ўтайлик. Ҳаракат. Борлиқнинг атрибутлари ичида унинг асосий мавжудлик усуслини ифода этувчи хусусияти ҳаракат ҳисобланади. Чунки, яхлитлигини сақлай олмайди. Буни моддий борлиқ мисолида қараб чиқайлик. Фараз қилинг, қаршимизда бирор жисм турибди. Агар ҳаракат бўлганида эди, ёруғлик нурлари шу жисмга урилиб бизга қайтмаган бўлар эди, яъни биз уни кўрмаган бўлар эдик. Шунингдек, бу жисмнинг яхлитлигини сақлаб турган молекулалар, атомлар, элементар заррачалар ўртасидаги ўзаро таъсирлар ҳам бўлмасди. Натижада бу жисмнинг структуравий бирлигига путур етган бўлар эди. Теварак-атрофимиздаги предметлар ва ҳодисалар ҳаракат туфайли ўзининг муайян тартибини ва бирлигини сақлаб туради, шу туфайли, ўсиш, улғайиш, равнақ топиш, ривожланиш мавжуддир. Ҳаракат, бир томондан, моддий жисмлар ўртасидаги ва уларни ташқил этувчи элементлар ўртасидаги алоқадорликларнинг натижаси, бошқа томондан эса, улардаги ўзгаришлар сифатида содир бўлади Шу нуқтаи назардан ҳам фалсафанинг ҳаракат бу умуман ҳар қандай ўзгаришдир, дейилган таърифи жуда ўринлидир. Ҳаракат, ана шу ўзгаришларнинг асосида ётувчи ўзаро таъсирлар ва улар орасидаги муносабатлар назарда тутилди. Демак, Ҳар кандай ҳаракатнинг манбаи шу системадаги ички ўзаро таъсирлар экан, ҳар қандай жисмнинг мавжудлигини, энг аввало, унинг ички алоқадорликлари таъминлайди. Ҳаракатнинг турлари ҳақидаги мулоҳаза, асосан, ўзгаришларнинг хусусиятига асосланган. Ўзгаришлар оддий фазовий силжишдан тартиб, мураккаб ижтимоий ўзгаришларга такомиллашиб борган. Шу туфайли ҳаракатга фақатгина фазовий силжиш, деб қарамаслик лозим. Бундай қараш оламдаги барча жараёнларга механик ҳаракат нуқтаи назаридан ёндашишни

вужудга келтиради. Аслида оламда ўзгаришнинг хилма-хил кўринишлари мавжуд бўлиб, улар бир-биридан сифатий фарқ қилади. Механик, химявий, биологик, физик ўзгаришлар билан ижтимоий ўзгаришларни асло таққослаб бўлмайди. Тўғри, бу ўзгаришлар учун умумий бўлган фазовий силжишлар ҳаракат шаклларининг ҳаммасида ҳам, у ёки бу кўринишда намоён бўлиши мумкин. Лекин ҳамма ўзгаришни ҳам, фақатгина фазовий силжишдан иборат, деб бўлмайди. Масалан, Ернинг қуёш атрофидаги, Ойнинг Ер атрофидаги ҳаракатини фазовий силжишнинг яққол кўриниши дейишимиз мумкин. Лекин Ер бағрида рўй бераётган мураккаб геологик жараёнларни, Ер сиртидаги биосферанинг яшаш усулини биргина механик силжиш билан изоҳлаб бўлмайди. Ҳаракатнинг шакли қанчалик мураккаб бўлса, у билан боғлиқ бўлган ўзгаришлар ўзгаришлар ҳам шу қадар мураккаб бўлди. Материянинг ташқилий структура даражаси қанчалик юқори даражада бўлса, унда фазовий силжиш ҳам шу қадар кам сезилди. Ўзгаришларнинг шундай бир шакли борки, уни фалсафда ривожланиш деб аталади. Ривожланиш бу-муайян системанинг муайян вақт ва фазодаги яхлит, комплекс, орқага қайтмайди, илгариланма йўналишига эга бўлган, моддий ва сифатий ўзгаришдир. Шу жиҳатдан ҳаракатнинг икки хил тури бир-биридан фарқ қилинади. Ҳаракатнинг биринчи тури жисмда унинг сифати ва турғунлигини сақлаган ҳолда рўй берадиган ички ўзгаришларни ўз ичига олади. Яъни ҳар қандай жисмда бетўхтов ички ўзгаришлар рўй бериб туради, лекин бу ўзгаришлар шу жисмнинг ташқи сифатига жиддий таъсир кўрсатмайди. Атрофимизни қуршаб турган ҳар бир жисм молекулалардан эса атомлар ва элементар заррачалардан ташқил топган экан, бу жисмларнинг молекулалар ва атом тўзилиши даражасида ҳам бетўхтов ўзгаришлар рўй бериб туради. Шунингдек, ҳар бир жисмларнинг ва улардан тарқалаётган нурланишларнинг таъсирига ҳам учраб туради. Бундай ташқи таъсирларни ўзида инъикос эттириш жараёнида рўй берадиган ўзгаришлар ҳам бу жисмнинг сифатий ўзгариб кетишига олиб келмаслиги, унинг турғунлиги ва

асосий сифати сақланиб қолиши мумкинлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Биз юқорида қайд этган ички ва ташқи таъсирлар оқибатида рўй берувчи ўзгаришлар аста-секин тўпланиб, кейинчалик жисмда кескин сифатий ўзгаришнинг вужудга келишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Мана шундай ўзгариш, яъни жисмнинг сифатини ўзгартирувчи ҳаракат иккинчи турдаги ҳаракатга киради ва у ривожланиш дейилади. Ривожланиш жараёни ҳам икки турда бўлади. Биринчи турдаги ривожланиш ўзгариш рўй беришига қарамасдан, уни ташқил этган материянинг сифатий тўзилиши даражаси ўзгармасдан қолаверади. Жонли табиатнинг вужудга келиши, ўсимликлар ва ҳайвонот оламининг пайдо бўлиши, одамнинг шаклланиши, жамиятнинг вужудга келиши сингари сифатий ўзгаришлар эса, ривожланишнинг иккинчи турига киради. Фалсафа фанида ҳаракатнинг бир-биридан сифатий фарқ қилувчи бир қанча бошқа шакллари ҳам ўрганилади. Материалист бўлган файласуфлар ҳаракат шаклларини туркумлагинида куйидаги мулоҳазаларга таяниб иш юритадилар: 1) ҳаракат шакллари бир-бирлари билан сифат жиҳатидан фарқ қилиб, уларнинг ҳар бир материянинг ташқилий тўзилиши даражаларининг муайяа босқичида намоён бўлади; 2) материянинг ҳаракат шакллари бир-бири билан генетик жиҳатидан, келиб чиқиши жиҳатидан кетма-кет боғланган, яъни ҳаракатнинг мураккаброқ шакллари унинг нисбатан соддароқ шаклларидан келиб чиққандир; 3) ҳаракатнинг юқори шакллари таркибидаги қуйи шакллари унинг юқори шаклларига ҳам мансубдир, аммо ҳаракатнинг юқори шакли ўзидан қуйи шаклдаги ҳаракатга мансуб эмасдир. Шу мулоҳазаларга таянган ҳолда, ҳаракатнинг бешта шаклини ажратиб олиш мумкин. Улар-механик, физик, химявий, биологик ва ижтимоий ҳаракатлардир.

Фалсафада ҳаракат шаклларини туркумлашнинг бир қанча бошқа кўринишлари ҳам бор. Айрим олимлар ҳаракат шаклларини ҳар бир фаннинг номи билан боғлаш керак, деб ҳисоблашади. Бундай қарашнинг хатолиги шундаки, фанларнинг кўпчилиги ҳаракат шаклини эмас, балки миқдорий муносбатлар ва ҳатоларни акс эттиради. Масалан геодезия ёки геометрия, тригонометрия ёки топография, чизиқли алгебра қандай ҳаракат шаклини ўрганади? Ҳаракат шаклларини турлаш бўйича қуйидаги табиий-илмий концепция ҳам диққатга сазовардир. Мазкур концепция бўйича ҳаракат шакллари қуйидагича турланади: физик ҳаракат (элементар заррачалар, майдон ва атомларнинг ҳаракати), химявий ҳарапкат (атомлар ва молекулаларнинг ҳаракати) ва бунда ҳаракатнинг ривожланиши икки йўналишга ажралади, 1) ҳаракат ривожланишининг юқори йўналишида биологик ҳаракат шакллнади; 2) ҳаракат ривожланишининг қуйи йўналишида эса геологик ҳаракат шаклланади, биологик ҳаракатнинг тараққиёти ижтимоий ҳаракатга олиб боради. Яна бир бошқа концепцияда эса ҳаракат борлиқнинг ташқилий тўзилиш даражаларига мос равишда турланган. Бу концепцияда ҳаракат шакллари табиатда-элементар заррачалар ва майдон ҳаракати, тирик табиатда-ҳаётнинг намоён бўлиши, жамиятда-одамнинг фаолияти. Ижтимоий ҳаракат бизга маълум бўлган ҳаракат шакллари ичида энг мураккаби бўлиб, унда инсоннинг онгли фаолияти, инсон тафаккури, ижтимоий гуруҳларнинг фаолияти, ўзаро муносабатлари, жамият миқёсидаги ижтимоий фикр биргаликда ҳаракатга келади. Борлиқнинг асосий яшаш шаклларига фазо ва вақт киради. Фазо нарсаларнинг кўламини, ҳажмини, ўзаро жойлашиш тартибин ўзлукли ёки ўзлуксизлигини ифодаласа, вақт ходисаларнинг кетма-кетлиги, жараёнларнинг давомийлигини ифодалайди.

Маълумки, ҳар қандай моддий жисм жойга, кўламга, ҳажмга эга. Фазо- вақтнинг муайян лаҳзасидан оламни ташқил этган нуқталарнинг ўзаро жойлашиш тартибини акс эттирса, вақт эса фазонинг муайян нуқтасида рўй берувчи ҳодисалар кетма-кетлиги тартибини ифодалайди. Фазо ва вақт тушунчалари, кўп ҳолларда, форсий тил таъсирида ёзилган адабиётларда макон ва замон деб ҳам аталади. Бу тушунчалар фазо ва вақтнинг ташқи, нисбий хусусиятларинигина акс эттиради, холос. Фазо нарсалар, вақт эса ҳодисалар бўлиб ўтадиган муддат маъносида ишлатилади. Фазо ва вақтни тушуниш бўйича субстанциал ва реляцион ёндашишлар мавжуд. Субстанциал концепция тарафдорлари фазони нарсалар жойлашадиган идиш, бўшлиқ деб билишади. Уларнинг фикрича, ҳамма нарса фазо ичига жойлаштирилган. Фазо ўзига нарсаларни сиғдирувчи субстанция. Ҳеч нарсаси йўқ, яъни нарсалар солинмаган фазо ҳам бўлиши мумкин, дейилади. Реляцион концепция тарафдорлари эса, нарсалар фазовий ўлчамига эга, дейишади. Ҳеч нарсасиз фазонинг бўлиши мумкин эмас. Бу фарқни релятивистик физика асосчиси Альберт Эйнштейн шундай тушунтирган эди. Фараз қилиб, бир казарма солдатларни кўз олдингизга келтиринг. Илгариги, Ньютон физикасига кўра, солдатлар чиқиб кетиши билан казарма бўш қолади, ана шу субстанциал концепциядаги фазодир. Янги физикага кўра, солдатлар чиқиб кетиши билан казарма ҳам йўқолади. Бу реляцион концепциядаги фазодир. Фазо ва вақтнинг хусусиятлари. Фазо ва вақт борлиқ миқдорий ва сифатий жиҳатларни ифодалашига қараб, метрик ва топологик ҳусусиятларга эга. Фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлари борлиқнинг миқдорий муносабатларини акс эттириб, ўлчанадиган, кўзга ташланадиган ва нисбий табиатли хусусиятлардир. Уларга кўлам, бир жинслилик, изотроплик каби хусусиятлар киради. Фазо ва вақтнинг топологик ҳсусиятлари эса, борлиқнинг туб сифатий жиҳатларини ифодалайди. Бундай хусусиятларга ўзлуксиз, боғланганлик, ўлчамлилик, компактлик, тартибланганлик сингари ҳусусиятлар киради.

Вақтнинг топологик ҳусусиятларига орқага қайтмаслик, бир ўлчамлилик каби ҳсусиятлар қушилади. Фазо, вақтнинг метрик ўзгаришлари борлиқ структурасини жиддий ўзгартира олмайди, топологик ўзгаришлар эса борлиқнинг сифатий ўзгаришига сабабчи бўлади. Масалан, бир боғланган системанинг кўп боғланган системага ўтиши фазо топологиясини тубдан ўзгартиради, яъни фазонинг икки нуқтасини туташтирувчи турлича йўллар пайдо бўлади. Бундай фазода катта идишнинг ичига кичиқ идишни сиғдириш мумкин бўлади. Улчам даражаси кўп бўлган система ўлчов даражаси кам бўлган системага нисбатан қуринмас ва мураккаб бўлади. Шунингдек, фазо ва вақтнинг метрик хусусиятларини кучли ўзгариши топологик хусусиятларининг ўзгаришига олиб келиши мумкин. Масалан, фазонинг эгрилик даражаси кучли ўзгарса, бир боғланган системанинг кўп боғланган системага ўтиши фазо топологиясини тубдан ўзгартиради, яъни фазонинг икки нуқтасини туташтирувчи турлича йўллар пайдо бўлади. Бундай фазода катта идишнинг ичига кичиқ идишни сиғдириш мумкин бўлади. Улчам даражаси кўп бўлган система ўлчов даражаси кам бўлган системага нисбатан кўринмас ва мураккаб бўлади. Шунингдек, фазо ва вақтнинг метрик хусусиятларини кучли ўзгаришига олиб келиши мумкин. Масалан, фазонинг бир боғланган фазога айланиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда ҳозирги вақтга келиб ҳам файласуфлар борлиқ тушунчасини турли туман изоҳламоқдалар. Адабиётлар: 1. Karimov I . A . BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag ‘ ishlangan yalpi majlisdagi nutq .- T .: O ‘ zbekiston , 2010. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 3. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011

4. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s. 5. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 6. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 7. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 8. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 9. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 10. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 11. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

O'xshashlar

Ҳозирги замон фалсафий билиш методлари

Ҳозирги замон цивилизацияси янги парадигмаларни шакллантириш йўлидаги изланишлар

Ҳозирги дунёдаги ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг хусусиятлари

Ҳозирги замон фанлари моддий дунёнинг тузилиши ва эволюцияси ҳақида

Фан ва ҳозирги замон глобал муаммолари. Ўзбекистонда ресурслардан фойдаланиш технологияси муаммолари