Фан ва ҳозирги замон глобал муаммолари. Ўзбекистонда ресурслардан фойдаланиш технологияси муаммолари - Falsafa - Referatlar

Фан ва ҳозирги замон глобал муаммолари. Ўзбекистонда ресурслардан фойдаланиш технологияси муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148.5 KB

Ko'chirib olish

Фан ва ҳозирги замон глобал муаммолари . Ўзбекистонда ресурслардан фойдаланиш технологияси муаммолари Режа: 1. Умумбашарий муаммолар: тушунчаси ва йўналишлари 2. «Жамият табиат» тизимидаги глобал муаммолар 3. «Инсон жамият» тизимидаги глобал муаммолар 4. Илмий башоратлар ва унга ёндашувлар 5. Ўзбекистондаги экологик вазиятнинг асасий й ў налишлари. 6. Табиий ресурслардан фойдаланиш технологиясининг о қ илона й ў лларини яратиш муаммолари.

1 масала. Одамзод насли ХХ-асрнинг иккинчи ярмида шундай муаммолар домига тортилди-ки, эндиликда уларнинг исканжасидан қутилиб кетиш ёки кетмаслик бугунги куннинг энг долзарб масаласига айланди. Агар ХХ-асрнинг биринчи ярми охирларида инсоният қаршисида асосан битта умумбашарий муаммо-ядро халокатини олдини олиш кўндаланг бўлиб турган бўлса, П-жаҳон урушидан кейин ахвол ўзгарди. Ахоли табиий юқори даражаси сақланиб қолиши, фан ва техника ютуқларидан тор манфаатлар йўлида фойдаланишига ружу қилиниши ва бир қатор минтақаларда мураккаб экологик вазиятнинг вужудга келиши масалани чигаллаштириб юборди. Оқибатда инсониятнинг келажаги тўғрисида турли типдаги башоратлар келиб чиқди. Ана шундай шароитда ҳар бир ақл заковатли одам «Бундай йўлда қандай муаммолар, қийинчиликлар, синовларга дуч келишимизни етарли даражада аниқ даражада тасаввур қиляпмизми?» - деган саволни ўз олдига кўндаланг қўйиши ва унга жавоб топиши зарур бўлиб қолди. Бу саволларни бутун жаҳон ҳалқларининг иштирокисиз ҳал қилиб бўлмайди. Табиатга кишиларнинг таъсири кучая борган сари табиий мувозанатнинг бўзилиши оқибатида кишиларнинг яшаш тарзи, соғлиғи, ижтимоий мухитга бўлган акс таъсири тобора халокатли тус ола бошлади. Инсоният бундай тахликали ҳолатдан фақатгина, ҳар қандай сиёсий, минтақавий, иркий, миллий, диний ва бошқа манфаатларини кейинга суриб, муштарак умуминсоний манфаатлар теварагида жипслашиш, зудлик билан таъсирли чоралар қўллаш орқалигина қутилиши мумкин. «Бутун дунё ягона ва ўзаро боғлиқдир. Бизнинг муштарак бурчимиз ер юзини болаларимиз ва набираларимизга обод ва баҳтиёр яшашлари учун муносиб қолдиришдир». Ҳозирги пайтда инсониятга хавф солиб турган умумбашарий муаммолар деганда бутун дунё, барча давлатлар ва ҳалқларнинг иштирокисиз ечиш мумкин бўлмаган муаммоларга айтилади. Бундай муаммоларга қуйидагилар киради; -термоядро уруши хавфини олдини олиш ва қуролланиши бартараф этиш;

-жаҳон иқтисодиёти ва ижтимоий ҳаётини ўсиши учун қулай шарт- шароит яратиш; -табиий бойликлардан оқилона ва комплекс ёндашган ҳолда фойдаланиш; -инсониятнинг бахти-саодати йўлида фан-техника ютуқларидан фойдаланиш учун ҳалқаро фаолликни янада фаоллаштириш; (энг хавфли касалликларга каршри кураш, космосни ўзлаштирш; -дунё океани бойликлари ва имкониятларидан унумлироқ фойдаланиш; озон қатламнинг йўқолиши хавфини олдини олиш; ва х.к.); -инсоният ва унинг келажаги тўғрисида ўзаро ҳамкорликда жиддий тадқикотлар олиб бориш; киши организимнинг жуда тез суръатлар блан ўзгараётган сунъий ва табиий мухитга мослашиш жараёнини илмий тахлил қилиш. Инсоният олдида ана шундай муаммоларнинг кўндаланг туриб қолишнинг ўзидаёқ кишилик цивилизацияси ўта мураккаб, ўта қалтис бир жараённи бошидан кечираётганлигидан далолат беради. Умумбашарий муаммоларнинг баъзи бир турлари мавжудки, уларнинг ҳал қилиниши ўзидаёқ бутун планетамиздаги ижтимоий ҳаётнинг кейинги минг йилликдаги аниқ манзарасини аниқ чизиб бериш учун ҳал қилувчи аҳамият касб этиши мумкин. Бундай муаммолар шартли равишда уч гуруҳга ажратилади. Биринчидан, ҳозирги пайтдаги мавжуд ижтимоий кучлар ўртасидаги зиддиятли муносабатлар (ижтимоий-иқтисодий системалар ўротасидаги, минтақавий зиддиятлар, давлатлар, миллий ва диний низолар ва х.к.) бўлиб, улар шартли равишда «интерсоциал» муаммолар деб ҳисобланади. Улар уруш ва тинчлик, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш даражаси ва шу кабиларни ҳам қамраб олади. Иккинчидан, «Инсон ва жамият» ўртасидаги муносабат билан боғлиқ муаммолар бўлиб, уларга илмий-техника тараққиёти (ИТТ); маориф ва маданият, аҳоли кўпайишининг тез суръатлар билан илдам кетиши («Демографик портлаш», кишилар саломатлигини сақлаш, киши

организмини ниҳоятда тез ўзгариб бораётган ижтимоий муҳитга мослашиши) шунингдек, инсониятнинг келажаги каби муаммоларни киритиш мумкин. Учинчидан «инсон - табиат» муносабатларига эса ҳом-ашё ресурсларини тежаш, аҳолини озиқ-овқат ва ичимлик суви билан таъминлаш, табиатни мухофаза қилиш каби муаммолар киради. Бу гуруҳ муаммолар ижтимоий омиллар таъсирида вужудга келади, уларни ҳал қилишда эса ижтимоий омилларнинг ўрнини ва аҳамиятини тўғри англаган ҳолдагина туб моҳиятини тушуниш мумкин. Худди шунингдек, соф ижтимоий глобал муаммоларнинг ечимида табиий омилларнинг бу жараёнга бевосита уланиб кетишини ҳам назардан соқилмаслик керак. Ҳам ижтимоий, ҳам табиий омиллар асосида юзага чиқадиган умумбашарий (глобал) муаммолар бир бутунликни ташқил этиб, уларга ҳар тамонлама (комплекс) ёндашиш кераклигини ҳаётнинг ўзи тақазо этмоқда. Бу эса ўз навбатида, фалсафа фани зиммасига катта маъсулиятлар юклайди. Инсониятнинг келажаги тўғрисида тарихда турли-туман башоратлар мавжуд, улар бир неча ҳилларга бўлинади. Масалан, ҳалқимизнинг илк тарихий қадриятларидан бўлган муқаддас «Авесто» ёзма ёдгорлиги ҳам умумий бир тарзда инсониятнинг келгуси истиқболини башорат қилиб, кишиларни муштарак мақсадлар томон йўналтиришга ҳаракат қилган. Бундай башоратлар диний мазмунга асосланган бўз даври учун катта аҳамият касб этган. «Авесто»да зардўшт ўлимидан кейин 3000 йил ўтгандан кейин, эркин фаровонлик замони келади, Ахура Мазада қудрати Ахриман ёвўзлиги устидан тўла ғалаба қозанади, дея ишонч билдирган эди. Иккинчи хил башоратлар ўрта асрларда кенг тарқалган, ҳозирда ҳам Fарб мамлакатларида кенг шуҳрат қозонаётган бир қатор Fарб футурологияси мазмунига эга. Fарб футурологияси машҳур намоёндаларидан фон Карман, Е.Шервин, Г.Кан ва бошқалар инсониятнинг келгуси истиқболини, асосан, ядро халокатли ёки бошқа бир умумбашарий

муаммолар билан боғлаб пессимистик манзараларни чизиб кўрсатишига уринадилар. Кишилик жамиятининг келгуси истиқболи тўғрисида жиддий илмий башоратлар орасида 1986-йилда А.Печчеи томонидан асос солинган «Рим клуби» аъзолари бўлган Ж.Форрестер, Д.Медоўз, Я.Тинберган, А.Кинг ва бошқалар томонидан тайёрланган ҳисоботларнинг илмий аҳамияти ниҳоятда катта. Уларда инсониятнинг келгуси шубха остида қолдираётган умумбашарий муаммолар кўламининг кенгайиб бориши, кишилар томонидан табиатга қилинаётган зугумнинг мудҳиш оқибатлари қандай бўғрисида жиддий мулоҳазалар юритилади. «Рим клуби» аъзолари томонидан қилинган башоратлар илмий-фалсафий мазмунга эга бўлиб, ундан асосан тажриба синовидан ўтган билимлар ва мантиқ қонунлари ва категорияларига суянган ҳолда инсониятнинг келажаги тўғрисида мухим илмий хулосалар баён қилинган. Демак, инсоният тараққиётининг келгуси истиқболини белгилашда энг муҳим белгилар сирасига умумбашарий муаммолар табиатини чуқур англаш, бу муаммоларнинг ечими умуминсоний муштарак манфаатлари йўлида ҳамжиҳатликда қилинган саъй-ҳаракатлар эканини алохида таъкидлаш лозим. Ана шундай муаммолар анчагина. Масалан, 1955-йил 31 январда Федерико жулио Кюри (у шу пайтда жахон илмий ходимлари федерацияси ташқилотининг президенти эди) Нобель мукофати совриндори Бертран Расселга хат орқали мурожат қилиб, ядро қуролининг жуда хавфли тус олаётганини, бу фалокатни олдини олиш учун фан арбоблари биргаликда ҳаракат қилиши лозимлигини билдиради. Б.Рассел Ф.Кьюри таклифни қуллаб-Кувватлаб, бу мурожатга имзо чекувчи вақиллар ҳар ҳил сиёсий оқим тарафдорлари бўлиб қолмаслиги, бунда жаҳондаги барча кучлар, ҳар бир ҳалият вақиллари иштироки зарурлигини таъкидлайдилар. Масалага бундай ёндашиш фалсафий тафаккур тарақкиётининг янги босқичини бошлаб берган эди. Бу эса илмий-сиёсий адабиётларда «янгича тафаккур услуби» деб аталган ва жахоннинг энг олимлари А.Энштейн, Ф.Жулио-Кюри, М.Борн,

Л.Полнинг ва бошқалар тамонидан имзо қўйилган манифестига асос қилиб олинган эди. Натижада 1955- йил 9-июл куни Б.Рассел тамонидан ўтказилган пресс-конференциясидаги «Рассель-Энштейн» манифети номи билан шуҳрат қозонган, бутун ер юзи аҳолисига, сиёсий ва давлат арбобларига қаратилган маҳсус чақириқ эълон қилинган. У ҳозирги пайтда тинчлик ва қуролсизланиш учун курашувчи Пагуош ҳаракатини бошлаб берган эди. Манифестда «Биз янгича фикр қилишга одатланишимиз керак. Биз ўз- ўзимизни у ёки бу гуруҳ мамлакатларининг ҳарбий ғалабасини таъминлаш учун нималар қилиш зарур деб эмас, балки ядро ҳалокати ва унинг дахшатли оқибатлари қандай бўлиши мумкинлиги тўғрисида инсониятни огоҳлантиришимиз учун нималар қилдинг деб сўрашимиз керак», - деган сўзлар бор эди. «Рассель-Энтштейн манифести» чоп этилганига ҳам мана 45 йил ўтди. Бу вақт мобайнида ядро қуролларини ишлаб чиқиш ва синаб кўриш кўлами бир неча баробар кўпайди. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги ўтган ярим аср мобайнида қуролланишига 16-18 трл. доллар маблағ сарфланди. Ҳозирги кунда ҳарбий соҳалар учун ҳар йилига 1 трл. доллар миқдорида маблағ ажратилмоқда. Бир кунда қурол яроққа ажратилган маблағ 3,4-3,5 млрд. долларни ташқил этмоқда. Таққослаш учун қуйидаги рақамларга мурожат қиламиз. Жоҳон соғлиқни сақлаш ташқилотининг безгакка қарши кураш тадбирлари учун бир йилда 28-30 миллион доллар ажратишини, Халқаро нуфўзли ташқилот ЮНЕСКОнинг бир йиллик бюджети 959-980 миллион доллар миқдорида эканлигини ҳисобга олсак, масала ойдинлашади. Ҳарбий саноат ўз домига табиатни шундай ноёб бойликларини тортяптики, бу сарф-ҳаражатлар ўсиш сурътининг тезлигига қараб беихтиёр ўз келажагимиз тўғрисида ҳомуш ҳаёллар оғушида қолмасдан, балки, ўта камёб ақл эгалари, талантли кишиларнинг ақл фаолиятини ҳам ўз измига солиб, оқибатда илмий-техника тараққиётининг инсоният манфаатларига қаратилган йўналишига асосий тўсиқ бўлиб қолмоқда.

Кишилик жамиятининг табиат билан муносабатлари ва уларнинг ифодаси бўлган фаолият турлар ғоят хилма-хилдир. Улар ичида белгиловчиси моддий ишлаб чиқариш фаолияти ҳисобланади. Бу фаолият туфайли умумбашарий ҳарактери билан боғлиқ қуйидаги муаммолар содир бўлмоқда. 2. Энергия ва ёқилғи ресурсларидан тежамли фойдаланиш муаммоси. Даримизнинг энг муҳим белгиларидан яна бири жаҳон иқтисодиётининг суръатини белгилайдиган энергия истеъмол қилиш кўлами мутассил кенгайиб бораётганлигидир. Агар ҳозирги суръатда жаҳон иқтисодиёти давом этадиган бўлса, у вақтда саноат ва қишлоқ хўжалигини энегрияга бўлган эҳтиёжи учун яқин йиллар ичида йилига 20 млрд. тонна ёқилғи талаб қилинади. Бу кўрсаткич 2025 йилда 35-40 млрд, XXI аср охирига бориб, 80-85 млрд тоннани ташқил этиши тахмин этилмоқда. Вужудга келаётган бу ҳолатдан чиқиб кетишнинг йўли эса битта, у ҳам бўлса, ёқилғининг органик моддалар (нефть, кўмир, газ ва хокозо) дан олинадиган энергия салмоғини камайтриб, ноорганик ёқилғи манбаалар (ГЭСлар, АЭСлар, шамол электростанциялар, қуёш энергиясидан фойдаланиш, водород, гелий ва хокозо)дан олинадиган энергия миқдорини мутассил ошириб бориш. Қуёш энергияси, ГЭС ва шамол электрстанциялар 2025 йилда бу эҳтиёжнинг 60 % қондириши мумкин. Яқин келажакда ривожланаётган мамлакатларда электр энергияси ишлаб чиқаришни тез суръатлар билан кўпайтириб бориш кўзда тутилмоқда. Бутун жаҳонда ишлаб чиқариладиган электр энергиясининг қарийб 34 % ана шу мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади. Электр энергиясининг шу қадар тез суръатлар билан ишлаб чиқарилаётганлиги ён атрофдаги табиий ва ижтимоий муҳитга таъсир этмасдан иложи йўқ. Масалан, гигант ГЭСларнинг қурилиши ўз навбатида ана шу регионнинг, иқлим шароитига, ён атрофдаги шаҳар ва қишлоқлардаги халқ хўжалигининг кўпгина тармоқларига салбий таъсир ўтказиши мумкин (масалан, экин майдонларининг қисқариши,

мавжуд майдонларнинг шўрланиши ва ишдан чиқишига олиб келиши мумкин). Атом электростанцияларнинг чиқиндиларини бартараф этишнинг экологик хавфсизлик масалалари ҳозирги даврнинг ечилиши мураккаб масалаларига айланди. Айниқса, 1986 йил 26 апрель куни Чернобл АЭС IV блокининг ишдан чиқиши натижасида жуда катта миқдордаги радиациянинг ҳавога тарқалиши мазкур регионнинг яшашга мутлақо яроқсиз бўлиб қолишига сабабчи бўлди. Инсоният олдида жаҳон иқтисодиётини ўстириш учун энегияга бўлган эҳтиёжни қондиришдан ўзга чора йўқ. Бироқ, бугунги кунда электр энергиясини ишлаб чиқариш жараёнида мавжуд табиий муҳитга таъсир даражасини камайтирган ҳолда электр энергиясини кўпроқ илаб чиқариш масаласи кўндаланг бўлиб турибди. Шунинг учун ҳам бу муаммони ижтимоий тараққиётнинг келажагини белгилаб берадиган энг муҳим омиллардан бири сифатида жаҳоншумул аҳамиятига молик муаммолар срасига киритилишини ҳаётннг ўзи тақозо этади. Ҳом-ашё ресурсларидан фойдаланиш ва экологик мувозанатни сақлаш муаммоси. Жаҳон статистик ахборот марказлари берган маълумотларга қараганда, ХХ асрнинг бошидан то ҳозирги кунгача ишлаб чиқарилган кўмирнинг 45%, темир рудаси 57%, табиий газнинг 80% кейинги 25 йилга тўғри келар экан. Ана шу ҳолатни ҳом-ашёнинг бошқа турлари тўғрисида гапириш мумкин. Тахлилларга қараганда, 90-йилларда ишлаб чиқарилган ҳом-ашё миқдори 60-70-йиллардагига қараганда 1,5-2 баробар кўпайди. Ер юзида вужудга келган бундай ҳолат, бир томондан, инсоният ҳом- ашё ресурслари билан таъминлаш имкониятлари, ҳосилдор ерлар ва ичимлик суви манбааларининг камайиб бориши, шунингдек бошқа ҳом-ашё заҳираларининг камайиб кетиши каби бошқа бир қатор муаммоларни келтириб чиқарди. Вужудга келган экологик вазият, табиий муҳитнинг инсон организимига ва унинг ишлаб чиқариш фаолиятига таъсир этмасдан

қолмайди. Бошқа тамондан эса, фан-техника тараққиётининг кўлами асосида ижтимоий-иқтисодий тараққиёт даражасини хом-ашё ресурслари, фойдали қазилмалари билан етарли миқдорда таъминлан муаммоси ҳам назардан соқит қилмаслик керак. Мазкур муаммони ижобий ҳал қилиш учун, иқтисодчиларнинг тахлилларига кўра, жаҳон мамлакатларининг ҳар бири ўзи ишлаб чиқарган ялпи миллий маҳсулотнинг 3-5% миқдорида маблағ ажратиши зарур. Демак, ҳар йили ўрта ҳисоб билан 650-850 млрд доллар хажмида маблағ ажратилиши талаб қилинади. Жуда кўп ривожланган мамлакатларда ичимлик сувининг танқислигидан қийинчиликлар юзага чиқмоқда. Айни шу мамлакатлардан 42- 45 км 3 хажмда саноатдан чиқган окава сувлар сув хавзалари, кўл, денгиз, океан сувларини ўзининг заҳарли таркиби билан бўлғамоқда. XXI аср бошларига келиб,тоза ичимлик сувларига бўлган эҳтиёж дунё миқёсида асримизнинг 90-йилларига нисбатан яна 2,3-2,5 баробар ошди. Дунё окенаннинг ифлосланиши, жонли табиатнинг йўқотилиши янада хавфли тус олмоқда. Ҳар йили океанларга 12-15 млн тоннага яқин нефть ва нефть маҳсулотлари тўқилмоқда, шаҳарларнингкенгайишию. Саноат корхоналарини кўриш учун минг-минглаб гектар ер майдонлари ажратиб берлмоқда, ўрмонлар кесилиб экин далалари кенгаймоқда. Бу тенденция, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда хавфли тус олмоқда. Дунёда ҳар йили 0,28% тропик йўқолиб бормоқда, 200 минг км 2 террориядаги тропик ўрмонлар кесилиб қайта тикланмай қолмоқда. Ҳозирги пайтда йилига 8,3 млн гектар, ёки минутига 16 гектар ўрмон йўқотилмоқда. Табиий мувозанатнинг дунё миқёсида тез ўзгаришининг оқибати ҳозирнинг ўзидаёқ мнсоннинг яшаши ва фаолияти учун жуда зарур бўлган мўътадил муҳитнинг бўзилишига олиб келмоқда. Давримизнинг яна бир салбий белгиларидан бири шундаки, инсон фаолияти кўламининг миқёси тобора биосферани тўла эгаллаб, эндиликда космосга ҳам таъсир эта бошлади.

3. Озиқ-овқат муаммоси ва биосфера. Ниҳоятда тез ўсиб бораётган дунё аҳолисини озиқ-овқат билан таъминлаш муаммоси кейинги пайтларда жаҳоннинг бир қанча минтақаларида анча кескинлашди. Мавжуд маълумотларга асосан, дунё халқларининг 2/3 қисми доим озиқ-овқат такчиллиги хукм сураётган мамлакат халқлари хиссасига тўғри келмоқда. Бу минтақаларда эқиладиган ер майдонлари аҳоли жон бошига нисбатан камайиб, 0,2 гектарни ташқил этмоқда. Ҳолбуки, 1950-йилда бу кўрсаткич 0,5 гектарни ташқил этган эди. Озиқ-овқат заҳираларининг ўсишини, бир томондан, ишланадиган ер майдонларини кенгайтириш ҳисобига, иккинчи томондан экилаётган майдонларни ҳосилдорлигини ошириш ҳисобига таъминлаш мумкин. Кейинги пайтларда ҳосилдорликни кўпайтириш устида жуда кўп ишлар қилиниб, 80-йилларнинг охирларига келиб дунё миқёсида етиштирилган маҳсулот ўсишининг 90% ҳосилдорликни кўтариш ҳисобига тўғри келади. Аммо, бизга маълумки, бундай муваффақиятларга табиатга хаддан зиёд қилинган қаттиқ зуғум қилиш натижасида эришилади. Жуда кўп ерлар бундай тазйиқга дош бера олмасдан ишдан чиқа бошлади. Бу ерлани табиий ҳолатига қайтариш учун имконият қолмади. Бундай тахликали ҳолатлар сабабларини аҳолининг табиий ўсиши ниҳоятда тез суръатлар билан кўпайгани, уларнинг иш ва озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини қондиришга бўлган интилиши билан табиий муҳитнинг экологик мувозанатини сақлаш учун етарли маблағни топа олмаётганлигидан излаш керак. Ривожланган ва кам тараққий этган мамлакатлар ўртасидаги тафовутни йўқотиш ҳам давримизнинг энг жаҳоншумул муаммолари қаторидан ўрин олди. Ривожланган мамлакатларда замонавий технология, илғор ишлаб чиқариш малакаси ва инсониятнинг илмий техника ютуқлари системалаштирилган билимлар заҳираси тўпланиб, шу билан бирга ахолининг табиий ўсиш даражасининг пастлиги бошқа мамлакатларга нисбатан ўз мамлакати аҳолсининг иқтисодий яшаш тарзининг беқиёс

даражада яхшиланишига олиб келди. Бу мамлакатларда олиб борилаётган иқтисодий сиёсатнинг ўзига ҳос томонлари шундаки, мазкур мамлакатларда индустрлаштириш жараёни асримизнинг 70-йиллари бошидаёқ тугалланиб, энг аввал АҚШ ва кейинчалик Германия, Япония ва бошқа ривожланган мамлакатлар ишлаб чиқариш тараққиётининг янада юқорироқ босқичига ўта бошлади. Бунда илмий техника ютуқлари кўпроқ талабга мос ва юқори технологияни ривожлантиришга кўп эътибор берди, табиийки, оқибатда жуда кўп фойда олина бошланди. Бундай ишлаб чиқариш жараёнида малакасиз ёки кам малака ва билимга эга бўлган ишчи кучларига эҳтиёж кескин камайиб кетади. Бунда иқтисодий тарққиёт даражаси табиий ресуслар ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотлар билан эмас, балки илмий билим, технология, мураккаб машина ва ускуналар билан ўлчанади. Ривожланаётган мамлакатлар бу даражага етишиш учун бир қатор жараёнлардан ўтган. Биричидан, бу мамлакатлар табиий бойликлари ҳисобига орттирилган миллий даромад миқдори мамлакат аҳолиси жон бошига тушадиган салмоғи кескин даражада кўпайди. Иккинчидан, мамлакат аҳолисини туғилишини егаралаш, уларга сарфланадиган маблағни юқори технологияни эгаллашда зарур бўлган мутахассислар етказиш учун сарфлаш кўзда тутилади. Учинчидан, илмий-тадқиқот, олий ўқув юртлари ва маорифга тараққиётни таъминловчи асосий манбаа сифатида қараб, биринчи даражали аҳамият берилади. Чунки юқори технологияни эгаллаш юқори малакали илм эгаларини талаб қилади. Ижтимоий тараққиёт даражасини белгиловчи энг асосий омил илий тафаккур эса жамият аъзоларининг маърифатлилик даражасини белгилаб беради. Бу соҳада, бутун жаҳон миқёсидафан ва таълимга 3-4% ялпи миллий маҳсулотнинг миқдорида маблағ ажратилаётган бир пайтда, Ўзбекистонда бу кўрсаткич 8,3% миқдорда эканлиги келажакка катта умид билан қарашга имкон туғдиради.

ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллигида баъзи мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий кўрсаткич орасидаги тафовут тобора кучайиб бораётганлигини кўзатиш мумкин. Агар ХХ асрнинг 60-йилларда Ҳиндистонда ишлаб чиқариладиган ялпи ижтимоий маҳсулот жон бошига 50-70 долларни ташқил этган бўлса, Афғонистонда 60-70 доллар, Туркияда 243 доллар, Японияда 1400 доллар, АҚШда 3600-3800 доллар бўлган. 1994 йилги маълумотларга мувофиқ, ялпи миллий маҳсулот жон бошига: Ҳиндистонда 370 доллар, Афғонистонда 80 доллар, Туркияда 3900 доллар, Бангладешда 125 доллар, Германияда 22 минг доллар, Италияда 14800 доллар, АҚШда 26 минг доллар, Жанубий Кореяда 8,7 минг доллар, Японияда 37 минг доллар бўлган. Демак, камбағал давлатларнинг камбағаллашиши янада кучайиб бормоқда. Бунинг бош сабабчиси, шу мамлакатлардаги демографик жараён эканлиги таъкидланмоқда. Аҳолининг фақат миқдорий ўсишининг ўзи кўр- кўрона яхши яшаш тарзига олиб келавермайди. Бунинг учун мамлакат аҳолисининг эътиқоди, миллий психологияси, қадрият ва анъаналарини ҳисобга олган ҳолда фаол демографик сиёсат олиб бориш зарур. Демографик муаммолар ва унинг фалсафий тахлили. ХХ аср ўзининг бир қатор белгилари билан олдинги барча даврлардан кескин фарқ қилади. Хусусан, ХХ асрни яна «демографик портлаш» давридир, деган қарашлар ҳам кенг тарқалган. Бунда қолган барча жаҳоншумул муаммоларни келтириб чиқарувчи бош сабаблардан бири ҳам айнан ер юзасида аҳолининг тез суръатлар билан кўпайиши билан бевосита боғлиқ эканлиги назарда тутилади. «Демографик портлаш» тушунчаси ижтимоий-тарихий тараққиётнинг қисқа бир даврида, муаян минтақа ёки мамлакатда ва шунингдек, бутун ер юзида табиий тугилиш ҳисобига аҳоли миқдорининг ниҳоятда тез кўпайишини англатади. Инсониятнинг олдида ана шундайхавф борлиги тўғрисида дастлаб инглиз иқтисодчиси Томас Роберт Мальтус (1766-1834йй) огоҳлантирган эди. У ўзининг «Аҳолишуносликнинг қонунияти тўғрисида тажрибалар» номили китобида аҳолининг геомтрик прогрессия бўйича кўпайишини, унинг ҳаёт

кечириши учун зарур бўлган моддий неъматларининг кўпайиши арифметик прогрессия бўйича рўй беришини айтган эди. Мальтус бу жараённи олди олинмаса, яқин келажакда, планетар масштабда, табиий муҳит бериши мумкин бўлган моддий неъматлар миқдори билан жуда тез суръатларда кўпаяётган дунё аҳолиси эҳтиёжи ўртасида зиддият вужудга келишини башорат қилган эди. Дархақиқат, бундан 6-8 минг йиллар олдин ер юзида 5 млн атрофида одамлар истиқомат қилишган, деб тахмин қилинади. Бу кўрсаткич эрамизнинг бошларида 230 млн, 1-минг йилликнинг охири 2-минг йилликнинг бошларида, «КЕЙИНГИ ВАРРОҒИ ЙЎҚ»! ривожланган давлатлар қаторидан муносиб ўринга эга бўлиши кераклиги башорат қилинган. Ислом Каримов тўғри таъкидлагани каби: «Жаҳон цивилизацияси хазинасига улкан ҳисса қўшган бой тарихимиз, буюк маданиятимиз, кўп авлодлар ҳаёти давомида вужудга келган беқиёс табиий ва ақлий имкониятларимиз, халқимизнинг буюк маданияти буюк маданияти ва аҳлоқий қадриятларимиз, заминимизда яшаётган одамларнинг меҳнатсеварлиги, саховатлилиги, бағрикенглиги ва жаҳон ҳамжамиятида ўзига муносиб ўринни эгаллашга бўлган истаги бунинг гаровидир». Албатта, мамлакатимизда собиқ Иттифоқдан мерос қолган энг глобал муаммо Орол фожиаси эканлигини биламиз. Бу борада республикамиз минтақадаги давлатлар орасида кўпдан-кўп ташаббусларни ўртага ташлаб келмоқда. Шу билан бирга мамлакатимиз аҳолиси ҳам муттасил ошиб бормоқда. Республикамизда «демографик портлаш» асосан, ХХ асрнинг иккинчи яримида юз бериб, бу жараён (бошқа бирор жиддий омиллар таъсир этмаса) XX I асрнинг дастлабки ўн йилликлари охиригача давом этиши башорат қилинмоқда. Республикамизда ҳозирги вазиятда вужудга келган ўзига ҳос «демографик вазият ғоят муҳим хусусиятлардан биридир, - деб қайд қилинган эди Президент И.А.Каримов, - Жумҳуриятимизда аҳоли ва меҳнат ресурслари ҳар йили юксак суръатлар билан ортиб бормоқда». Жумландан,

1980 йилда аҳолининг бир йиллик табиий ўсиш 421161 кишини ташқил этди, бу кўрсаткич 1989 йилда 480621 кишини, 1997 йилда 580673 кишини ташқил этди. Ўзбекистон ўз аҳолисини ўсиши билан боғлиқ масалаларни, айтиш мумкинки, муваффқиятли ҳал қилишга киришди. Президентимизнинг бозор муносабатларига ўтишда аҳолини кучли ижтимоий муҳофаза қилиш сиёсати, республикамизда бўлиши мумкин бўлган ижтимоий тенгсизликни олдини олишга хизмат қилади. Кейинги пайтларда республика хукумати оналарнинг соғлиғини муҳофаза қилиш, туғилган ҳар бир чақалоқ олида ота ва онанинг, қолаверса, жамиятнинг жавобгарлик ҳиссини борасида, шунингдек фарзанднинг ота-она ва Ватан ҳамда халқи олдидаги бурчларини чуқур англашлари учун жуда катта маънавий рағбатлантирувчи тадбирлар ишлаб чиққанлиги ўта муҳим аҳамият касб этади. Шу мақсадда «Соғлом авлод» жамғармасининг тўзилиши, «Соғлом авлод учун» орденининг таъсис этилиши фикримизнинг далили бўлади. Бугунги кунда ўзбек халқининг қадриятлари асосида ёш авлод дунёқараши шакллантирилганда, шубхасиз аждодларимизнинг ўз Ватани, табиий муҳитга бўлган меҳр-муҳаббатли бўлиш каби муқадддас туғусининг авлоддан-авлодга мерос ўтаётганлигини ва бу мерос олдида чуқур маъсулият ҳисси бўлиши зарур эканлигини ҳисобга олиш лозим. Глобал илмий башоратлар: икки хил ёндашув. Олимлар инсоният ривожланишининг яқин муддатли истиқболга мўлжалланган кўплаб глобал илмий башоратлари (прогнозлари)ни ишлаб чиққанлар. Унда принцип жиҳатидан бир-бирига зид икки хил ёндашув кўзга ташланади: бу ёндашувларни пессимистик (яъни, тушкунлик руҳидаги) ва оптимистик (яъни, келажакка комил ишонч руҳидаги) ёндашув деб аташ мумкин. Пессимистик ёндашув 70-йиллар Рим клуби иштирокчилари ишлаб чиққан глобал лойихаларида ўзининг айниқса ёрқин ифодасини топган. Бу лойиҳа («сценари»)га кўра XXI аср ўрталарига келибоқ Ер юзининг кўп

табиий ресурслари деярли тўла тугаб кетади, атроф-мухитнинг ифлосланиши эса фожиали даражага етади. Натижада глобал миқёсда ресурслар, экологик, озиқ-овқат таназзули рўй берди, бошқача қилиб айтганда «дунё охирлайди» ва сайёрамиз аҳолиси кирила бошлайди. Бундай фикрдаги олимлар алармистлар (францўзча alarme – қуруқ, ташвиш, бонг) дейилади. Fарбда кўплаб алармистик адабиётлар пайдо бўлди. «Шу жиҳатдан олиб қараганда буржуа футуролог олимлари китобларининг қуийидаги номи ҳарактерлидир: «Ўсиш чегаралари», «Ўлмай қолиш стратегияси», «Инсониятнинг бурилиш нуқтасида», «Охирлаётган доира», «Олдинда тубсизлик», «Келажак билан учрашувдаги кўнгилсизлик», «Одамлар кўпайиб кетишидан портловчи бомба» ва хокозо. Бу асарларнинг умумий кайфияти ғарбий наширларнинг бирида босилиб чиққан қуйидаги пародияда ўз аксини топган: «Яқин сўнгги одам сўнгги томчи нефтни сўнгги бир тутам ўтни қайнатиб, сўнгги каламушни қовуришга сарфлайди». Бу олимларнинг тавсиялари аҳоли ва ишлаб чиқаришнинг ўсишини чеклаш, ҳам яхшиси – тўхтатишга бориб тақалар эди. 80-йиллар жаҳон футурологиясида келажакка бир мунча оптимистик баҳо бериш билан силжиш рўй берди. Бундай ёндашувга асосланувчи олимлар инсониятнинг глобал муаммолари жуда мураккаб эканлигини инкор этмайдилар. 1987 йил атроф-муҳит муаммолари бўйича тўзилган Халқаро комиссия ўзининг «Бизнинг умумий келажагимиз» номли докладида экологик таназзул ва ривожланиш таназзули борасидаги жиддий огоҳлантиришни билдирди. Бироқ бундай огоҳлантиришга қарамай, улар Ер бағрига ва Дунё океани ҳали жуда кўп фойдаланилмаётган ва очилмаган бойликларни ўзида яшириб ётибди, анъанавий ресурслар турлари янги хил ресурслар билан алмашинади, фан-техника тарақкиёти жамият билан табиат ўртасидаги экологик мувозанатни яхшилайди, ҳозирги вақтдаги демографик портлаш эса, абадий, яъни туганмас ҳодиса эмас. Улар глобал муаммоларни ечишнинг бош йўли аҳоли ва ишлаб чиқаришнинг қисқартиришда эмас, балки

инсониятнинг фан-техника тарақкиёти билан чамбарчас боғлиқ социал тараққиётида, жаҳон сиёсий иқлимининг илиши ва қуролсизланиш сиёсатида деб биладилар. Жаҳон иқтисодиётини тубдан ўзгартириш, фан-техника тарақкиёти, турли хил ахборотлар алмашинуви, инсон ва товарларнинг силжиши, қисқача айтганда, инсоният цивилизациясининг бутун ривожи, ўз навбатида дунёнинг тобора ўсиб бораётган бирлигига, материклар, регионлар, мамлакатлар ўртасидаги алоқаларнинг ўзаро кучайишига олиб келмоқда. Мана шунинг учун ҳам умуминсоний манфаатлар ҳаётимизга чуқур кириб бормоқда ва ўзини тобора яққол намоён этмоқда. Бу манфаатлар биринчи навбатда инсониятнинг глобал муаммоларида намоён бўлмоқда. Глобал муаммолар эса, бизга маълумки, давлатлар ва ҳалқларнинг амалий, яратувчан ҳамкорлигини бутун сайёрамиз миқёсида йўлга қўйилишини талаб этади. Инсониятнинг глобал муаммолари-дунёвий муаммолари олимлар, сиёсий арбоблар ва кенг жамоатчиликнинг диққат марказида бўлиб, уларни кўп фанлар, шу жумладан, фалсафа фани ҳам ўрганади. Фалсафа фани бу муаммоларни фалсафий жиҳатларини асослаб беради. Деарли барча фанлар глобал муаммоларни ўз ўрганиш доирасида талқин қилсада, бу глобал муаммоларни туб моҳиятини, уларнинг ечимини ҳал қила олмайди. Ҳозирги кунда шу нарса маълум бўлдики, глобал муаммоларни фақат «глобал» ва хатто «регионал» миқёсида ҳам ечиб бўлмайди. Мана шунинг учун ҳам олимлар «Глобал (дунёвий) миқёсда фикрлаб, локал миқёсда иш юритиш» шиорини ўртага ташламоқдалар. Юқорида кўрдикки, инсоният глобал муаммоларининг ҳар бири унинг аниқ мазмунига эга. Бироқ уларнинг барчаси ўзаро чамбарчас боғлиқ: чунончи, энергетика ва ҳом-ашё муаммоси экологик муаммолар билан, экологик муаммо демографик муаммо билан, демографик муммо эса озиқ- овқат муаммоси билан боғлиқ ва ҳакозо. Энг асосий ҳулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, глобал муаммолар бир қанча илмий, техникавий, иқтисодий ва бошқа хил масалаларни ҳал

қилиш билан боғлиқ бўлса-да, улар аввало социал масаладир. Тинчлик ва фан-техника инқилоби шароитида кишилик жамиятининг аҳоли ортиқчалиги, табиий ресурслар етишмаслиги ва атроф-муҳитнинг ифлосланиши туфайли тугаб кетиш ҳавфи йўқ. 5 масала. Табиатни муҳофаза қилиш жараёнида вужудга келган муаммоларни илмий жиҳатдан ҳал қилишда табиат билан жамиятнинг ўзаро таъсири алоҳида аҳамиятга эгадир. Тирик организмларни мавжудлик шароитларини ва яшаш муҳити билан тирик организмлар ўртасидаги ўзаро боғлиқларни ўрганувчи фан экология дейилади. Экология сўзи – грекча «ойкос» - уй, «логос» - фан сўзларидан ташқил топган. Инсоннинг вужудга келиши ва унинг табиатига бўлган таъсири турли ижтимоий иқтисодий тўзумларда борган сари инсоннинг онги ошиб бориш жараёнида тирик мавжудотнинг янги принципиал шакллари таркиб топди. Инсон табиатда мавжуд бўлган тайёр озиқ-овқатларни истеъмол қилибгина қолмай, уларни тайёрлаш билан ҳам шуғулланади ва шу жараёнда табиатга ҳам таъсир кўрсатди. Инсон ва табиат бир-бири билан ўзаро ўзвий боғлиқдир. Табиат ва жамият бир-бири билан боғлиқ ҳолда бир бутунликни ташқил қилади. Экология терминини 1866 йил немес зоологи Э.Геккель фанга киритган ва бу фан жуда кераклигини, кейинчалик кенг миқёсда ўрганишини айтиб ўтган. Экология фани экологик системалар, понуляцияларни ўрганади ва уларни тадқиқ қилади. Экологик системаларни биогеоценозлар деб бритили, бу биосферани алоҳида фаолият кўрсатувчи элементлари ҳисобланади. Биогеоценоз нисбатан бир хил участкада жойлашган ва ўзоқ муддат давомида чиқиндисиз, ёпиқ ишлаб чиқариш жараёни амалга оширувчи ўсимликлар, ҳайвон ва микроорганизмлар понуляциялари йиғиндисига айтилади. Потенция – бу тирик организмларнинг у ёки бу биогеоценозда бирга яшаш учун қулай бўлган турларнинг бирликда ўзаро мослашган ҳолда яшаши.

Биогеоценозда организмлар озиқланиши бўйича 2 та группага бўлинади. 1. Автотроф – ноорганик моддалардан органик модда ҳосил қилувчи яшил ўсимлик. 2. Гетеротроф – бу инсон ҳайвон, микроорганизмлар. Улар органик модда синтез қила олмайдилар. Биосферада модда алмашинув жараёни мавжуд бўлиб, бу бир неча млд йил давомида эвалюцион ривожланиб келган моддалар айланма ҳаракатини эса 3 гуруҳ организмлар амалга оширади. 1. Продуцентлар – яшил ўсимликлар 2. Қонуниятлар – ўтхўр, йиртқич, порозитлар 3. Редуцентлар – парчаланаётган организмлардан озиқланувчи организмлар. Бу айланма ҳаракатда ҳеч вақт чиқинди ҳосил бўлмайди ва экология бўзилмайди. Бу айланма ҳаракатдаги организмларга таъсир кўрсатувчи муҳит элементлари бўлиб улар экологик факторлар дейилади ва бу факторлар 3 гуруҳга бўлинади. 1. Абиотик фактор – температура, босим, шамол… 2. Биотик фактор – организмларни ўзаро таъсир 3. Антропоген фактор – инсоннинг таъсири Ҳозирги келиб моддалар айланма ҳаракатига антропоген факторлари таъсири ўсиб бормоқда. Анропоген факторлар таъсирида моддаларайланма ҳаракатининг очиқ цикли ҳосил бўлиб, натижада экологик муаммоларни юзага келтирмоқда. ХХ асрга келиб инсониятни табитга таъсири, яъни биосферага таъсири кескин даражада ўсди. Натижада Биосфера ўз-ўзини тиклаш қобилиятига улгура олмай қолди. Табиатни муҳофаза қилувчи энг оддий тозалаш имкониятлари эга бўлмаган саноат корхоналари бунёд этилди. Натижада

барча заҳарли ва зарарли саноат чиқиндилари улкан ҳаво кенгликларини, сув хавзаларини, ерларни ифлосланишига олиб келди. Инсоният ҳозир табиатга кескин ва интенсив равишда таъсир ўтказяпти. Бу кескин ва интенсив равишда кўрсатилаётган таъсир ҳисобига биосфера ички ўз-ўзини бошқа механизми бўзилади, яъни экологик инқироз содир бўлади. Бу инқироз инсоният учу ҳавфли экологик муаммони келтириб чиқаради. Экологик муаммо эса ер юзининг ҳамма бурчакларида ҳам долзарб муаммо ҳисобланади. Табиатга қўпол ва такаббурларча муносабатда бўлишга йўл қўйиб бўлмайди. Бундай муносабатни табиат кечирмайди. Инсон табиатни хўжайини, деган соҳта социалистик мафкуравий даъво, айниқса Марказий Осиё минтақсида кўплаб одамлар, бир қанча халқлар ва миллатларнинг ҳаёти учун фожеага айланди. Уларни қирилиб кетиши, генофонднинг йўқ бўлиб кетиши келтриб қўйди. Бу жараёнлар Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. Бу ерда мутахассисларнинг баҳолашича хавфли вазият вужудга келмоқда. Бўлар қуйидагилар: 1. Ернинг чекланганлиги ва унинг сифат таркиби пастлиги билан боғлиқ хавф тўхтовсиз ортиб бормоқда. Республиканинг 447,4 минг км 2 ортиқ бўлган умумий майдонининг атиги 10% экин майдонини ташқил этади. Ўзбекистоннинг анча қисмини чўллар ташқил қилади. Марказий Осиё мамлакатлар орасида Ўзбекистонда аҳолининг зичлиги айниқса юқори бўлиб 1 км 2 га 51,4 киши тўғри келади. Бу кўрсаткич МДҲ давлатлари ичида энг юқориси. Бизда аҳолининг ўсиши нисбатан юқори бўлиб, урбанизация ва ҳосилдор ерларни, уй-жой қуришга, корхоналар, тарнспорт коммуникациялари тармоғини барпо этишга ажратиб бериш жараёнлари жадал бормоқда.

ХХ аср охирида ерларнинг табиий равишда чўлга айланиши юқори даражада бораётганлиги етмаганидек, одамларнинг муносабати туфайли чўлга айланиб бориш жараёни шитаб билан давом этаётганлиги бу муаммони янада кучайтирмоқда. Бу муаммони олдини олишга қарши чора тадбирлар олиб борилмаганлиги туфайли шамол ва сув таъсирида емирилиш тупроқнинг унумдорлигига салбий таъсир кўрсатмоқда. Ерларнинг ниҳоят даражада шўрланганлиги Ўзбекистон учун улкан экологик муаммодир. Сўнги 50 йил мобайнида суғориладиган ер майдони 2,46 миллион гектардан 4,28 миллион гектарга етди. Экин майдонлари таркибида сўнги вақтларга қадар пахта деярли 75% майдонни эгаллаган эди. Бу ҳол ернинг кучсизланишига, тупроқ унимдорлиги пасайишига, унинг сув физикавий ҳоссаларига, тупроқнинг бўзилиши ва нуроши жараёнлари ортишига олиб келди. Ўзбекистонда ноорганик минерал ўғитлар, гертицидлар ва пестицидлар қўлланиши ўнлаб баробар ортиқ эди. Тупроқнинг ҳар хил саноат чиқиндилари ва маиший чиқиндилар билан шиддадли тарзда ифлосланиши реал тахдид туғдирмоқда. Фойдали қазилмаларни жадал қазиб олиш кўпинча уларни қайта ишлашнинг технологик схемалари номукаммаллиги кўп миқдорда чиқиндиларни тўпланиб қолишига олиб келмоқда. Радиоактив ифлосланиш катта хавф туғдирмоқда. Мойлисув дарёсининг қирғоқлари ёқасида 1944- 1964 йиллар уран рудасини қайта ишлаш чиқиндилар кўмилган. Ҳозирги вақтда қолдиқлар сақланадиган 23 та жой мавжуд. Навоий вилоятидаги қолдиқлар сақланадиган жой ҳам экологик жиҳатдан хавфли ифлослантириш ўчоғи ҳисобланади. Бу ердаги радиоактив қумни шамол учириши хавфи бор. Шу сабабли Ўзбекистонда табиатни муҳофаза қилишдаги ғоят муҳим вазифа ерларнинг ҳолатини яхшилашдан, тупроқнинг ифлосланишини камайтириш бўйича чора-тадбирлар мажмуини амалга оширишдан иборат.

Бу ўринда гап энг аввол табиий заҳиралардан фойдаланишни тубдан яхшилаш ҳақида бормоқда. 2. Ўзбекистоннинг экологик хавфсизлиги нуқтаи назаридан қараганда, сув заҳираларининг, шу жумладан ер усти ва ер ости сувларининг кескин тақсиллиги ҳамда ифлосланганлиги катта ташвиш туғдирмоқда. Марказий Осиёда сув заҳиралари жуда чекланган. Йилига 73 куб қилометр сув келтирадиган Амударё ва 36 куб қилометр сув келтирадиган Сирдарё асосий сув манбаларидир. Дарёлар оқими асосан Қирғизистон ва Тожикистон тоғларидан бошланади. Сув заҳираларининг кўпчилик қисмидан Марказий Осиёдаги барча республикаларнинг ерларини суғориш учун фойдаланилади. Шу муносабат билан минтақадаги барча давлатларнинг манфаатлари йўлида ҳамда экология талабларни, дарёлар дельталарида ва Орол денгизида мақбўл ҳаётий шарт-шароитларни яратиш мақсадида бу ерларда сувнинг ўтишини таъминлаш зарур. Минтақанинг яна бир муаммоси сувни муҳофаза қилиш ва тежаш тадбирлари мажмуини амалга ошириш зарурияти билан боғлиқдир. Бу тадбирлар сувнинг исроф бўлишини нг кам даражага келтириш мақсадида суғориш тармоғининг режими ва ўлчаларини суғориш техникаси билан мустаҳкам боғлашни ўз ичига олади. Сув заҳираларининг сифати энг муҳим муаммолардан биридир. 60 йиллардан бошлаб Марказий Осиёда янги ерлар кенг кўламда ўзлаштирилди. Саноат, сорвачилик комплекслари экстенсив ривожлантирилди. Урбанизация кучайди. Коллектор – зовур тизимлари қурилди ҳамда дарё сувлари суғоришучун муттасил юқори хажмларда олинди. Шу боис ҳавзалардаги сувнинг сифати тобора ёмонлаша борди. Дарё сувларининг ифлосланиши экология-гигиена ва санитария- эпидемиология вазиятини, айниқса, дарёларнинг қўйи оқимларида ёмонлаштирмоқда. Ўзбекистон ва қўшни минтақалар шароитида аҳолини сифатли ичимлик суви билан таъминлаш алоҳида аҳамият касб этмоқда.

Аҳоли пунктларини одатдаги водопровод суви билан таъминлаш кўрсаткичи республикада фақат кейинги беш йилликнинг ўзида тахминан 1,5 баробар ортди. Шунга қарамай ушбу муаммо долзарблигича қолмоқда. Ичимлик сув таъминоти манбаларининг ифлосланиши республикада, айниқса, Орол бўйича касалликка чалинишнинг юқори даражасига сабаб бўлмоқда. 3. Орол танглиги инсоният тарихидаги энг йирик экологик ва гуманитар фожеалардан биридир. Денгиз ҳавзасида яшайдиган қарийб 35 млн киши унинг таъсирида қолди. 1911-1962 йилларда Орол денгизининг сатҳи энг юқори нуқтада бўлиб, 53,4 метрли, сувнинг хажми 1064 куб қилометрни, сувнинг юзаси 66 минг км 2 ни ва минераллашув даражаси 1 литр сувда 10-11 граммни ташқил этган эди. Денгиз транспорт, балиқ хўжалиги, иқлим шароити жиҳатидан катта аҳамиятга эга бўлган. Унга ҳар йили 56 км сув қўйилар эди. 1994 йилга келиб Орол денгизидаги сувнинг сатҳи – 32,5 метрг, сув ҳажми –400 км дан камроқ, сув юзасининг майдони эса 32,5 минг км тушиб қолди, минераллашув 2 баровар ортди. Оролнинг қуриб қолган тубидаги чанг бўронлари 1975 йилдаёқ космик тадқиқотлар натижасида аниқланган эди. 80-йилларнинг бошларидан буён бундай тўфонлар бир йилда 90 кун давомида кўзатилмоқда. Чанг тўзон ўзунлиги 400 км ва эни 40 км майдонга етиб бормоқда в таъсир доираси 300 км гача етмоқда. Бу нрда ҳар йили атмосферага 15-75 мм тонна чанг кўтарилади. Чанг ва тўз бўронларининг пайдо бўлиши, фақат Орол бўйида эмас балки денгиздан анча наридан бепаён ҳудудларда ерларнинг чўлга айланиши иқлими ва ландшафтнинг ўзгариши бўлар ана шу фижиа оқибатларининг тўлиқ бўлмаган рўйҳатидир. Орол бўйида денгизининг қуриб бориши ва минтақанинг чўлга айланиши билан боғлиқ экологик фижиа бу ҳавзада яшаётган барча ҳалқларнинг дарду аламидир.

Сув заҳиралари билан боғлиқ бўлган муммолар мажмуаси кенг кўламли ва мураккаб кўп тармоқли ёндашув, минтақадаги давлатлар билан ҳалқаро ҳмжамият ўртасида ҳамкорликни ривожлантиришни талаб қилади. Марказий Осиё давлатлар бошлиқларининг 1993 йил март ойида қизил ўрдада бўлиб ўтган учрашуви ана шу муаммоларни ҳал қилиш йўлидаги туртки бўлди. Бу учрашувда Орол денгизи танлигини ҳал қилиш юзасидан биргаликда ҳаракат қилиш тўғрисида битим имзоланди. Орол муаммосининг бутун кескинлигини уни сақлаб қолиш юзасидан кечиқтириб бўлмайдиган чора-тадбирлар кўриш зарурлигини тушунган ҳолда, Марказий Осиё Республикаларининг ҳукуматлар, мутаҳассислар ва минтақанинг илмий жамоатчилиги, ҳалқаро ташқилотлари 1995 йил 20 сентябрда Нукус шаҳрида Марказий Осиё давлатлари ва ҳалқаро ташқилотларнинг Орол денгизи ҳавзасини барқарор ривожлатириш муаммолари бўйича Декларацияси ни қабўл қилдилар. Декларация қуйидаги ғоят муҳим муаммоларни ҳал қилишга қаратилади: - Қишлоқ ва ўрмон хўжалигининг янада мувозанатни ва илмий асосланган тизимига ўтиш; - Сув захираларидан фойдаланишнинг тежамли усулларини ишлаб чиқиш, суғоришда ва атроф муҳитни муҳофаза қилишда такомиллашган технологияларни қўллаш воситасида ирригациянинг самарадорлигини ошириш; - Минтақанинг табиий заҳираларининг комплекс бошқариш тизимини такомиллаштириш. Пировард натижада Орол тангилигини барқарор ривожланиш, бу минтақада яшаётган одамларнинг турмуш даражаси камайиб кетишига йўл қўймаслик, келажакда ёш авлод учун муносиб турмушни таъминлаш тамойиллари асосида ҳал қилиш бўйича ўзоқ муддатли стратегия ва дастурни ишлаб чиқиш ҳамда рўёбга чиқариш зарур.

4. Ҳаво бўшлиғининг ифлосланиши ҳам республикада экологик ҳавфсизликка солинаётган таҳдиддир. Ҳар йили Республиканинг атмосфера ҳавосига 4мин тоннага яқин зарарли моддалар қўшилмоқда. Шуларнинг ярми углерод оксидига тўғри келади. 15 фоизини углерод чиқиндилари, 14 фоизини SO 2 , 9 фоизини азот оксиди, 8 фоизини қаттиқ моддалар, 4 фоизини яқини ўзига ҳос ўткир заҳарли моддасига тўғри келади. Атмосферада углерод йиғиндисининг кўпайиб бориши натижасида ўзига ҳос кенг кўламдаги иссиқхона эффекти вужудга келади. Оқибатда ер ҳавосининг ўртача ҳарорати ортиб кетади. Арид минтақасида жойлашган Ўзбекистон Республикасида тез-тез чанг бўронларни қўзғатиб турувчи, атмосферани чанг-тўзонга чулғагувчи Қорақум ва Қизилқум соҳаларидек йирик табиий манбалар мавжуд. Сўнги ўн йилликлар мобайнида Орол денгизининг қуриб бориши туфайли чан ва тўз кўчадиган яна бир табиий манба пайдо бўлди. 80-йилларнинг бошларида қўшни Тожикистонда алюмин заводи ишга туширилиши муносабати билан Ўзбекистоннинг Сурхандарё вилоятига қарашли кўплаб туманларида экологик иҳатдан танг аҳвол вужудга келди. Завод атмосферага кўп миқдорда фторли вадарод, СО, SO 2, NO 2, чиқариб ташломоқда. Водийнинг юқори қисмида, Тожикистоннинг Ўзбекистон билан чегарасида жойлашган заводнинг чиқиндилари тоғдан водий томонга эсадиган шамол билан ундан ўзоқларга, асосан Республиканинг чегарадош томонлари-Сурҳандарё вилоятининг Сариосий, Ўзун, Денов, Олтинсой туманлари ҳудудига тарқалмоқда. Бу фтор ва хлор тўтган углеводорлар ва бошқа бирикмалар жуда хавфли бирикмалар ҳисобланади. Бўлар озон қатламини (О3) емирадилар, ўзлари эса жуда секин парчаланадилар (50 йилдан – 200 йилгача). Маълумотларга қараганда ҳозирда дунёда 130 минг тонна озон қатламини емирувчи моддалар ишлаб чиқарилди.

Бундан ташқари саноат газлари таркибида SO 2, ва NO 2, CO 1 газлари бўлиб, бу газлар кислотаси ҳисобланади. Ҳозирги кунда техноген сульфиднинг ҳавога кўплаб чиқариши биосферада моддаларнинг айланма ҳаракатига катта таъсир кўрсатмоқда. Бу моддалар кислотали ёмғир бўлиб, ер юзига қайтиб тушмоқда. Бу кислотали ёмғирлар туфайли ўрмонлар, чучук сувлар ва органик дунёга қаттиқ таъсир қиляпти. Натижада чучук сувлар яроқсиз, ўрмонлар қуриш ҳолатига келмоқда. Бу чиқиндиларни ҳаммаси асосан чиқиндилардир. Инсон саноатни ривожланишини очиқ циклидан, яъни чиқиндиларни кам ҳолларда қайта ишлаяпти. Бу айтиб ўтганимиздек биосферада модда алмашинувини бўзилишига олиб келади. Табиий модда алмашинув ва ҳозирги ишлаб чиқариш цикллари бир-биридан жуда катта фарқ қилади. Бу циклларни схема орқали тушунтириб ўтамиз. Олдин биз табиий айланма циклни кўриб чиқамиз. I IV II IIIТабиий ресурслар сув, қ уёш энергияси Продуцентлар Редуцентлар Консулинтлар

I CO 2 – корбонат ангидрид, Анорганик модда II O 2 – кислород, органик модда III Органик асосли қаттиқ чиқинди IV Анорганик асосли қаттиқ чиқинди Схемада кўриниб турибдики , табиий модда айланма циклида ҳеч нарса чиқинди сифатида ортиқча ҳосил бўлмайди. Бу айланма цикл млд йиллар давомида ривожланиб келган. Ҳозир ишлаб чиқариш ривожланиши натижасида бу цикл бўзилишига олиб келмоқда. Энди идустриал ишлаб чиқариш циклини кўриб чиқамиз. ундай очиқ ҳолда ва бир томонлама табиий ресурслардан фойдаланиш табиий ресурслардан тежамсиз фойдаланишга олиб келади. Шунинг учун вақти келиб табиий ресурсларни каедан олиш керак? - деган савол тугилади. Иккинчи томондан чиқиндиларни каерга ташлаш керак? – деган савол тугилади? Моддаларнинг табиий айланма ҳаракати схемаси билан индустриал ишлаб чиқариш схемасини солиштириш натижасида шундай хулосага келиш мумкин, юкорида икки савол асосан тирик ва улик табиат уртасидаги узвий боғлиқган ҳолда инсонларнинг ишлаб чиқариш фаолиятларини амалга оширишлари натижасида вужудга келаяпти. Инсон табиатдан олаётган ресурсларнинг жуда оз миқдорини фойдаланилади. Қолган кўп миқдори турли чиқини шаклида, табиий ҳоссалари ўзгарган ҳолда қайтадан фойдаланиб бўлмайдиган куринишда табиатга ташлаб юборилади. Уларни табиат қайта ишлата олмайди. Инсоният табиий ресурслардан фойдаланишни «тайёр маҳсулотдан чиқинди» шаклидан «ресурслар – ишлаб чиқариш - фойдаланиш» системасига мувофиқ сунъий ёпик циклни ҳосил қилиши керак. Бунинг учун Чиқиндисиз технологик жараёнларни яратиш зарур. Чиқиндисиз технологик жараёнлар устида кўпгина олимлар иш олиб борилган. Масалан, Акад. Ласкорин Б.Н. бошчилигида олиб борилган тадкикотларга ишлаб чиқариш корхонасининг қайси тармокка

мансублигидан катъий назар уларнинг барчаси учун тааллукли бўлган куйидаги асосий 4 та принцип бажарилса, чиқиндисиз техеологик жараёнга эришилиши мумкин. 1. Махаллий окова сувларни тозалаш технологиясини ҳисобга сувнинг айланма ҳаракатини ташқил қилиш, яъни табиий ер усти ваер ости сувларидан тоза сув манаи сифатида фойдаланишни чеклаш. 2. Бир корхона чиқиндиларини иккинчи корхона томонидан ҳом ашё, икқиламчи ашё сифатида фойдаланишни таъминлаш, яъни барча турдаги чиқиндилар қайта ишлаш ва фойдаланишга эришиш 3. Ҳом ашё ва чиқиндилардан фойдаланишни таъминловчи турли ишлаб чиқариш корхоналарини бир ерга туплаш – яъни турли корхоналарни территориал комплексини ташқил этиш. 4. Ишлаб чиқаришни экологияциялаш – яъни ҳом ашёга маҳсус ишлов бериш йули билан тозалаб, кейин фойдаланиш натижасида ҳосил бўладиган чиқиндилар турлари ва миқдорини камйтириш Ҳозирги пайтда Республикамизда атроф-мухитни мухофаза қилиш ва табиий захиралардан оқилона фойдаланиш ва уни мухофаза қилиш соҳасидаги бутун фаолият ана шу дастур асосида ташқил этилган. Бу дастур буйича экологик хавфсизликни кучайтиришнинг ҳозирги асосий йуналишлари куйидагилардан иборат: 1. Тегишли технологияларни ишлаб чиқариш ва жорий этиш. Хаво ва сув мухитини инсоннинг ҳаётий фаолияти учун зарарли ёки салбий таъсир этадиган моддалар билан ифлослантиршни тухтатиш. Кишлок хужалик экинларини, энг аввало, гўзани сугоришда сувни тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш. 2. Қайта тикланадиган захираларни қайта ишлаб чиқаришнинг табиий равишда кенгайишини таъминлаган ҳамда қайта тикланмайдиган захираларни катъий мезон асосида истеъмол қилган ҳолда табиий захираларнинг ҳамма турларидан оқилона фойдаланиш даркор.

3. Катта-катта худудларда табиий шароитларни табиий захиралардан самарали ва комплекс фойдаланишни таъминлайдиган даражада аник, максадга қаратилган, илмий, асосланган тарзда ўзгартириш лозим. 4. Жонли табиатнинг бутун табиий генофондининг маданий экинлар ва хайвонларнинг янги турларини кўпайтириш ҳисобига бошлангич база сифатида саклаб колиш керак. 5. Шаҳар с озлик ва туманларни режалаштиришнинг илмий асосланган, ҳозирги замон урбанизациясининг барча салбий окибатларини бартараф этадиган тизимини жорий этиш.

Адабиётлар: 1. Karimov I . A . BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag ‘ ishlangan yalpi majlisdagi nutq .- T .: O ‘ zbekiston , 2010. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 3. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011 4. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s. 5. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 6. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 7. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 8. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 9. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 10. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 11. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

O'xshashlar

Хозирги даврнинг умумбашарий(глобал) муаммолари ва уларнинг фалсафий тахлили

Хозирги даврнинг умумбашарий(глобал) муаммолари ва уларнинг фалсафий тахлили

Ҳозирги дунёдаги глобал муаммолар

Фалсафанинг фан сифатида шаклланиши, унинг предмети, функциялари ва муаммолари

Фалсафанинг асосий муаммолари