Ҳозирги даврда инсон онги ва қалби учун ғоявий-мафкуравий курашнинг хусусиятлари - Falsafa - Referatlar

Ҳозирги даврда инсон онги ва қалби учун ғоявий-мафкуравий курашнинг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги даврда инсон онги ва қалби учун ғоявий-мафкуравий курашнинг хусусиятлари Режа: 1. Ғоявий-мафкуравий зиддиятларнинг вужудга келиш сабаблари, ривожланиш тенденциялари ва намоён бўлиш шакллари. 2. Ҳозирги замон геосиёсатининг ғоявий-мафкуравий хусусиятлари ва йўналишлари. 3. Ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг муқобиллашиш ва мувофиқлашиш тенденцияси ҳамда уларнинг қонуниятлари. 4. Ҳозирги даврда ғоявий-мафкуравий ҳамкорликнинг тарихий зарурияти, имкониятлари ва муаммолари.

Инсоният тарихида ХХ аср мисли кўрилмаган тарихий воқеаларга ниҳоятда бой бўлганлиги билан ажралиб туради. Айниқса , ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллиги инсоният тарихида янги даврни бошлаб берди десак , муболаға бўлмайди. Тоталитаризм, маъмурий буйруқбозлик ва зўравонлик ғояларига таянган социализм барбод бўлди. Миллатчилик, ирқчилик, фашизм ғояларининг давоми бўлган к о ммунизм мафкураси инқ и розга учраб, муста м лакачиликнинг сўнгги қўрғонлари қулади. Бу ўз навбатида янги - ғоят мураккаб ва қалтис бир вазият ни юзага келтирди. Дунё харитасида ўзларининг мустақил тараққиёт йўлини белгилаб олган ўнлаб суверен давлатларнинг пайдо бўлиши, айни пайтда социалистик ғоялар ҳукмрон бўлиб келган ҳудудни мафкуравий жиҳатдан бўлиб олиш га интилишлар кучай ди. Бу вазият буюк давлатчилик шовинизми, диний экстремизм, тажовузкор миллатчилик каби мафкуравий таҳдидларда намоён бўлмоқда. Бундай вазиятда фақатгина кучли, халқ иродасини ўзида акс эттирган ғояларгина мамлакатни, жамиятни ёт ғоялар таъсиридан, мафкуравий тазйиқлардан муҳофаза қила олади. Президентимиз И.Каримов мураккаб бу даврнинг асосий белги ва хусусиятларини таҳлил қилиб, «Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари» асарида қуйидаги хулосага келади: Биринчи . Давлатлараро муносабатлар тизимидаги мувозанат бузилди. Жаҳонда сиёсий-иқтисодий бўлиниш рўй берди. Кучлар маркази илгари икки жойда бўлса, эндиликда бундай аҳвол ва вазият ўзгарди. Иккинчи. Жаҳонда мулкий тенгсизлик - саноати ривожланган мамлакатлар билан ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги тафоввут ва зиддиятлар кучайяпти. Бу ҳолат жаҳон ресурсларини тақсимлашда яққол кўринади. Яъни, табиат ресурслари аслида ривожланаётган мамлакатларнинг асосий бойлиги

ҳисобланса ҳам, саноати юксак ривожланган мамлакатлар бу бойликларни назорат қилишни ўз қўлларига олишга интилмоқдалар. Қолаверса, илмий ва техникавий билимлар, шунингдек, илғор технологиялар соҳасида, эркин сармояни тўплаш ва жойлаштириш соҳасида ҳам жуда катта тафовутлар мавжуд. Учинчи. Дунёда инсоннинг биологик тур сифатида яшашига бевосита хавф-хатар мавжуд. Яъни, ялпи ядро уруши хавфи анча камайган бўлса ҳам, экологик танглик хавфи, биогенетик бузилишлар хавфи ҳамон таҳликали ҳолатда сақланиб қолмоқда. Тўртинчи . Жаҳон миқёсидаги умумий тараққиёт, одамлар дунёқарашининг ўзгариши, коммуникациялар юксалиши, халқаро муносабатларнинг ривожланиши ва унинг одамзод ҳаётига таъсири давлатлар ва халқлар ўртасида ўзаро бирлашишга интилишни кучайтирмоқда. Айни вақтда миллий хусусиятлар ва анъаналарни, сиёсий ва маънавий меросни сақлаб қолиш тамойиллари ҳам яққол сезилмоқда. Турли давлатлараро ва ҳукуматга даҳли бўлмаган халқаро ташкилотларнинг аҳамияти ошмоқда. Ва, айни замонда, дунё янги тизимга ўтиши даврида уларнинг фаолиятини қайта кўриш ва ислоҳ этиш зарурати туғилмоқда. Чунки, кўпчилик халқаро ташкилотлар дунёда икки тизим ва уларнинг рақобати мавжуд даврда тузилган эди. Бу ташкилотларнинг фаолиятлари кўпроқ уларнинг ўзаро мувозанати ва муросасини таъминлашга қаратилган эди. Бугунги аҳвол халқаро ташкилотлардан энг йирик муаммоларга аҳамият беришни ва биринчи навбатда, барчага нисбатан одилона ва холисона муносабатда бўлишни талаб этади. Бугун башарият тақдирида инсон ва жамиятни озод этишнинг янги босқичи, ялпи янгиланишлар жараёни амал қила бошлаганлигини гувоҳи бўлиш мумкин. Шу нуқтаи назардан қараганда ер юзининг турли минтақаларида миллий-озодлик ва мустақиллик учун кураш кенгайиб бораётганлигини тарихий зарурият сифатида, объектив ҳолат деб қараш

мумкин. Мазлум халқларнинг эрк учун кураши асримизнинг ўзига хос ғоясига айланди. Ўзга давлатларга тобе бўлиб келган кўплаб мамлакатлар бирин-кетин мустақилликка эриша бошлади. Бу жараён эса, шубҳасиз, ХХ асрнинг энг асосий, энг муҳим ижтимоий- сиёсий тамойили сифатида ажралиб турди. Ўтмиш тарихга назар солсак, мавжуд чегараларни ўзгартириш, муайян ҳудудларни босиб олиш учун сон-саноқсиз урушлар бўлганлигини ва бу урушлар жараёнида қурол-яроғлар ҳам мунтазам такомиллашиб борганлиги гувоҳи бўламиз. Мазкур урушлар ХХ асргача кўпроқ бир давлат ичида, икки давлат ўртасида ёки нари борганда бир минтақа доирасида бўлиши мумкин эди. Тўғри, айтайлик, Александр Македонский, Чингизхоннинг улкан давлат барпо этиш ёки ўрта асрлардан бошлаб европалик истилочиларнинг бошқа қитъаларни забт этиш учун олиб борган урушлари кўлами жиҳатидан бир-биридан ажралиб туради. Аммо бундай ҳолатлар истисно ҳодисалар сифатида баҳоланмоғи керакка ўхшайди. ХХ асрда рўй берган иккита жаҳон урушида ўнлаб давлатлар, бир неча қитъа мамлакатлари иштирок этганлигини эсласак, бундай хулоса муайян даражада ўринли эканлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Хуллас, уруш қуроллари такомиллашиб бораверади. Бугунги кунда инсоният қўлида мавжуд бўлган қурол-яроғлар бутун Ер сайёрасини яксон қилишга етади. Ҳозирги замондаги энг катта хавф-инсонларнинг қалби ва онгини эгаллаш учун узлуксиз давом этаётган мафкуравий курашдир. Президентимиз таъкидлаб ўтганидек, эндиликда ядро майдонларида эмас, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар кўп нарсани ҳал қилади 1 . 1 Қаранг. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. 8 жилд. -Т.:Ўзбекистон. 2000. –Б. 491. Бугунги кунда одамзот маълум бир давлатлар ва сиёсий кучларнинг манфаатларигагина хизмат қиладиган, олис-яқин манбалардан тарқаладиган, турли маъно-мазмундаги мафкуравий кучларнинг таъсирини доимо равишда сезиб яшайди. Ахборот асри, электроника асри деб аталган ХХ асрнинг ниҳоясида – бугунги давримизда бу таъсирлардан ҳоли бўлиш деярли имконсиздир. Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни – миллат

Ҳозирги даврда ғоявий-мафкуравий курашлар ер юзини, барча минтақа ва мамлакатларни қамраб олмоқда. Бугун бу жараёнлардан бирор киши ёки мамлакат четда қолмаяпти. Айниқса, диний экстремизм, фундаментализм ёки прозелитизм ва бошқа эгоцентризмга асосланган ахлоқсизлик ғояларини кишилар онгига сингдиришдан иборат мафкуравий тажовузлар минтақавий ва умумбашарий муаммо даражасига чиқиб, унга қарши курашнинг халқаро институционал тизимини шакллантириш тақозо қилинмоқда. Бундай шароитда, жамиятни ташкил қилган синфлар, ижтимоий қатламларнинг манфаат ва мақсадларини уйғунлаштирувчи имкониятларни глобал миқёсда аниқлаш зарурияти вужудга келади. Хусусан, алоқа воситаларининг ривожланиши, уларнинг компьютерлаштирилиши, электрон почта, интернет, космик телерадиоалоқа тизимларининг техник-технологик воситалари кучайиб кетиши билан ахборот алмашув, бинобарин ғоявий таъсир ўтказиш имкониятлари ҳам тобора кенгаймоқда. Ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг глобаллашувида бир-биридан тубдан фарқ қиладиган икки йўналиш, тенденция намоён бўлмоқда. Биринчидан, инсоният цивилизацияси тарихида эришган ҳар қандай моддий ва маънавий қадриятларнинг умуминсоний жиҳатлари тарихий макон доирасидан чиқиб байналминаллашиб, универсаллашиб бормоқда. Бошқача айтганда, миллийлик ва умуминсонийлик тамойилининг интеграциялашув жараёни кечмоқда. Иккинчидан, миллатлар ва давлатларнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий-маданий ривожланишидаги беқарорлик, улар манфаатларидаги ўзига хосликни мутлақлаштириш инсониятга, шу жумладан, ўз миллатининг келажагига хавф туғдирадиган салбий ҳодисаларнинг мафкуралашган ҳолда глобаллашувига олиб келмоқда. Бу халқаро терроризм, экстремизм, фундаментализм ва наркобизнес ҳодисаларида намоён бўлмоқда. Бирон–бир ҳудуд ёки мамлакатда пайдо бўлаётган ғоялар тез фурсатда бутун жаҳонга ёйилмоқда. «Агарки башарият тарихини, унинг тафаккур ривожини тадрижий равишда кўздан кечирадиган

бўлсак, ҳаётда инсонни камолотга, юксак марраларга чорлайдиган эзгу гоя ва таълимотлар билан ёвуз ва зарарли ғоялар ўртасида азалдан кураш мавжуд бўлиб келганини ва бу кураш бугун ҳам давом этаётганини кўрамиз». 2 Натижада одамзод маълум бир давлатлар ва сиёсий кучларнинг манфаатларига хизмат қиладиган, олис-яқин манбалардан тарқаладиган, турли мафкуравий марказларнинг босимини доимий равишда сезиб бормоқда. Муайян ғояни илгари сурувчи, тарғибот ва ташвиқотнинг турли усул, воситалари орқали одамлар онги, руҳиятига таъсир этувчи кишилар уюшмаси, ташкилот ёки муассасалари асосида ташкил этилган мафкуравий марказлар фаволияти ғоявий-мафкуравий зиддиятлар жараёнида янада кескинлашади. Ўзининг характери, мақсадига қараб маълум партия, гуруҳ, кишилар уюшмаси ёки давлат мафкуравий марказ ядросини ташкил этиши мумкин. Уларнинг ўз ҳаракат дастури, мафкурани тарғиб қилиш воситалари, усулларига эга бўлиб, унда муайян ғояга ишонтириш, уюштириш, сафарбар этиш, маънавий-руҳий рағбатлантириш, ғоявий тарбиялаш, мафкуравий иммунитетни сақлаш кабилар муҳим ўрин тутади. Шунингдек улар ўз фаолиятларини яширин ва ошкора йўл билан амалга оширадилар. Жаҳон тажрибасидан шу нарса маълумки, айрим мафкура марказлари, масалан, фашизм ўз мақсадларини ошкора эълон қилиб, зўравонлик йўли билан сингдирган. Мафкурани яширин йўл билан тарғиб қилишда вайрон қилувчи ғоя ўзининг сохта жозибаси, алдов ва макр билан омма онгини заҳарлаб, жамиятда ҳукмрон мавқени эгаллаб олишига алоҳида эътибор берилган. Бу жараённинг энг муҳим хусусиятларидан бири – турли мамлакатларни мафкуравий забт этиш ғоят катта иқтисодий манфаатлар билан чирмашиб кетганидир. Агар тарих саҳифаларига кўз ташлайдиган бўлсак, кучли давлатлар заиф мамлакатларни очиқдан-очиқ босиб олиб, уларга ўз ҳукмини ўтказган бўлса, ХХ аср 2 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.:Маънавият, 2008. –Б.112Ҳозирги пайтда рўй бераётган айрим салбий ҳолатлар, ножўя ҳатти- ҳаракатлар, ёвуз ишлар, аввало, мафкуравий бўшлиқ туфайли содир бўлмоқда. Ислом Каримов . (“Миллий истиқлол мафкураси – халқ

охирига келиб, бундай сиёсат янги бир шакл касб этди. Ҳозирги вақтда қудратли давлатлар ва муайян сиёсий марказлар ўз мақсадларига эришиш учун ўз таъсир доирасига олмоқчи бўлган мамлакатларнинг аҳолиси онгини ўзига қарам қилишга интилиш кучаймоқда. Бугун дунё тараққиёти шу даражага етдики, энди мафкуравий кураш, маънавий салоҳият етакчи ўринга чиқди. Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек: «Ҳозирги вақтда кўз ўнгимизда дунёнинг геополитик, иқтисодий ва ижтимоий, ахборот-коммуникация манзарасида чуқур ўзгаришлар рўй бераётган, турли мафкуралар тортишуви кескин тус олаётган бир вазиятда, барчамизга аёнки, фикрга қарши фикр, ғояга қарши ғоя, жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш ҳар қачонгидан кўра муҳим аҳамият касб этмоқда». 3 Демак, энди қурол-яроқлар эмас, балки «фикрга қарши фақат фикр, ғояга қарши фақат ғоя» билан курашиб, олға бориш мумкин. Кимнинг мафкураси, миллий ғояси кучли бўлса, ўша енгиб чиқади. Мафкуравий кураш бир жамият, мамлакат ичида ҳам, халқаро ва давлатлараро миқёсда ҳам давом этмоқда. Ҳозирги вақтда мафкуравий воситалар орқали ўз таъсир доирасини кенгайтиришга интилаётган сиёсий кучлар ва ҳаракатлар тобора кучайиб бормоқда. Муайян миллат, жамият, давлатнинг тинчлиги ва барқарорлигига қарши қаратилган, сиёсий ва конституцион тизимни заифлаштириш ва бузишга йўналтирилган, фуқаро ва жамият хавфсизлигига таҳдид солувчи мафкуравий тажовузлар кескинлашмоқда. Бундай тажовузга қўл ураётган ёвуз кучлар ўз жирканч мақсадларига эришиш учун ҳар қандай усуллардан, одамларнинг диний, миллий ҳиссиётлари, ҳаётда мавжуд бўлган ижтимоий- иқтисодий қийинчиликларидан, шунингдек, замонавий техника, телекоммуникация воситаларидан усталик билан фойдаланишга ҳаракат қиладилар. “Шуни унутмаслик керакки, - дейди Президентимиз И.Каримов, бу масалага алоҳида эътибор қаратиб, - бугунги кунда инсон маънавиятига қарши йўналтирилган, бир қарашда арзимас бўлиб туюладиган кичкина ха- 3 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. –Б. 119 .

бар ҳам ахборот оламидаги глобаллашув шиддатидан куч олиб, кўзга кўринмайдиган, лекин зарарини ҳеч нарса билан қоплаб бўлмайдиган улкан зиён етказиши мумкин”. 4 Бугунги кунда уларнинг аҳолининг маълум бир қатламлари, айниқса ёшларнинг онги ва қалбини эгаллашга интилаётгани, яъни диний экстремизм, сохта демократия каби бузғунчи ғояларни ёки “оммавий маданият” кўринишидаги ахлоқсизлик ғояларини сингдириш каби ғаразли мақсадлари халққа аён бўлиб бормоқда. Ахлоқсизлик ғояларини тарғиб этишда машҳур бўлган Фаранг ёзувчиси Маркиз де Сад мафкура орқали мамлакатларни қарам қилиш ҳақида шундай дейди: «Биз бутун дунёни эгалламоғимиз учун бундан буён катта муҳорабаларда қатнашишимиз, жанги жадаллар юритиб, дунёнинг қарийиб узоқ ўлкаларида фаранг аскари ҳалок бўлишию, унинг жасади ва этиклари чириб битиши мутлақо шарт эмас. Агар биз бошқа мамлакатларга, хусусан, Шарққа ахлоқимизни (тўғрироғи, ахлоқсизликларни. Чунки Сад асарлари асосан ахлоқсизликка йўналтирилган) меникидай китоблар ва бошқа йўллар билан тарқата олсак, уни ўша халқларнинг турмуш тарзига айлантира билсак, жумлаи жаҳон оёғимиз остига юкиниб келади, бутун одамзоднинг қалбига эгалик қилишга муваффақ бўламиз...» 5 . Ахлоқсиз ғояларни тарғиб этувчи асарлар ёзишда шуҳрат қозонган Фаранг ёзувчисининг юқоридаги фикри тарихда ўз исботини топган. Ўзбек ёзувчиси Пиримқул Қодировнинг «Хумоюн ва Акбар» асарини ўқиганимизда , ғоялар ва мафкуралар курашини нг ёрқин гувоҳи бўламиз. Айниқса , Бобурийлар авлодидан бўлган Акбаршоҳ замон и да инсонпарвар, эркин дин эътиқоди, умуминсоний ғоялар билан миллий бузғунчилик, диний низолар, парокандалик келтириб 4 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. –Б.115. 5 Р ахмон Қўчқор. Миллий мафкура, маърифат ва буюк келажак. Тафаккур. 1998. №4. 21-бет. Таъбир жоиз бўлса, айтиш мумкинки, бугунги жаҳонда мафкура иолигонлари ядро полигонларидан ҳам кўпроқ кучга эга. Бу масаланинг кишини доимо огоҳ бўлишга ундовчи томони шундаки, агар харбий, иқтисодий, сиёсий тазйиқ бўлса, буни сезиш, кўриш, олдини олиш мумкин, аммо мафкуравий тазйиқни, унинг таъсири ва оқибатларини тезда илгаб етиш ниҳоятда қийин. Ислом Каримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

чиқарувчи ғоялар ўртасидаги кескин курашда фаранг жосуси Альберт Перейронинг Акбарнинг ўғли Салимга фар а нг тилини ўргатиш, денгиз саёҳати, денгизчилик ҳақида илм ўргатиш баҳонасида ўзининг ахлоқсиз ғояларини , яъни Салимга отасидан яширинча аёлларнинг беҳаё суратларини кўрсатиб тарбиясини бузиш, отасига душман қилиб тарбиялаш ва ниҳоят ота- бола ўртасида нифоқ келтириб чиқариб, бу сулоланинг илдизига болта уруш ғоясини обдон сингдириб борди. Натижада Акбар олиб борган сиёсатда, мамлакат тараққиётида, турли дину-миллатларнинг тотувлигига эришишда анча қийинчиликлар туғ и лди. Бу қийинчиликларни юзага келтиришда вайронкор ғоя билан онги заҳарланган Акбарнинг ўғли Салимнинг таъсири катта бўлди. Бундан кўриниб турибдики, қурол-яроғ билан эмас, балки мафкуравий таъсир йўли билан инсон қалбини эгаллаш ва унинг тафаккурини муте қилиш мумкин экан. Ҳозирги вақтда мафкуравий воситалар орқали ўз таъсир доирасини кенгайтиришга интилаётган сиёсий кучлар ва ҳаракатлар сирасига тажовузкор миллатчилик ва шовинизм, неофошизм ва фундаментализм, рассизм ва диний экстремизм, неок о ммунизм каби ғояларни киритишимиз мумкин. «Расизм» сўзи «раса» (ирқ) атамасидан келиб чиққан. Бу атама 17 асрдан бошлаб Европада «инсоният насли»ни турли ирқий гуруҳлар, жумладан «оқ», «қора» ва «сариқ» ирққа ажратиш учун қўллана бошлади. Ирқчилик таълимоти «оқ танли»ларнинг афзаллиги, уларнинг азалдан «олий ирқ» этиб танлангани, бошқа ирқларнинг эса «оқ»ларга қараганда номукаммал яратилганлиги ва ҳамиша тараққиётнинг қуйи поғоналарида туришини «асослаб» беради. Унинг асосий ғояси ўзининг «илоҳий» табиатига кўра «оқ» ирқларни «қуйи» ирқлар устидан ҳукмрон қилишга даъват этишга қаратилган эди. Ирқчилик миллий мансублиги ва терисининг рангига кўра ажралиб турувчи кишиларга тайзиқ ўтказиш, уларни ҳақоратлаш, уриш ва ўлдириш каби ҳаракат-ҳодисаларда яққол намоён бўлди. Ижтимоий ҳукмронлик шаклларидан бирининг мафкураси бўлар экан, у буюк давлатчилик, ашаддий шовинизм, «танланган» халқларнинг миллий

афзаллиги ғоялари билан чамбарчас боғланиб кетди. Шовинизм (Наполеон I босқинчилик сиёсатининг мухлиси, француз аскари Н.Шовен номидан) – бошқа миллатларни менсимасликни ва ўз миллатининг уларга нисбатан уст у нлигини асослашга қаратилган ғоявий- назарий қарашлар тизими ва амалиёти. Тарихи узоқ бўлсада, бу атама XIX асрнинг 30 - йилларида Францияда пайдо бўлди. Моҳиятан шовинизм миллатчиликнинг ўзига хос шакли бўлиб, бошқа миллатларнинг жаҳон тарихида тутган ўрни, бугунги кунда кишилик жамияти ривожини таъминлашдаги мавқеи, маънавий-маданий ҳаётининг ўзига хос томонларини менсимасликка интилишда кўзга ташланади. Шунингдек, айрим йирик давлатларнинг аҳолисининг сони жиҳатдан кўп миллатларнинг атрофдаги мамлакатлар, уларнинг аҳолиси билан ўз муносабатларини устунлик ва мумтозлик нуқтаи назаридан амалга оширишга интилишларини тушунамиз. Бундай ғоя кўп маротаба катта тўқнашувларга, қонли урушлар ва можароларга олиб келганлиги тар и хдан маълум. Буюк давлатчилик шовинизми агрессив миллатчилик ғояси билан боғлиқ бўлиб , бутун-бутун халқлар ўртасида ишончсизлик ва шубҳа туғдирган, авлоддан авлодга ўтиб келган. «Миллатчилик» ғояси деганда , бир миллатни иккинчи миллатдан устун қўйишга асосланган ғояни тушунамиз. Бугунги кунда ҳам сайёрамизда катта сиёсатга интилаётган бошқа халқларни камситиш ва чеклаш асосида ўз халқига фаровон ҳаёт яратиб беришга ва шу ҳолатни сақлаб туришга ҳаракат қилаётган кучлар йўқ эмас. Тараққиётга нисбатан хавф-хатар солиб турган буюк давлатчилик шовинизми ғояси Президент И.Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» асарида қуйидагича таъкидлаб ўтилади: «Буюк давлатчилик шовинизми ва агрессив миллатчилик муайян кучлар ва давлатлар томонидан бўладиган сиёсий, мафкуравий ва иқтисодий ҳукмронли к деб ёки миллатлараро ва давлатлараро, минтақавий муносабатларда унга интилиш деб таърифлаш мумкин.

Шовинизм баъзи кўп сонли миллатларнинг нафақат кўп сонли империя доирасида, балки уни ўраб турган жуғрофий-сиёсий маконда ҳам ўзининг мутлақ ҳукмронлигини ўрнатиш учун курашида намоён бўлади. Буюк давлатчилик шовинизми бошқа миллатлар ва мамлакатлар билан ўзаро маданиятли ҳамкорлик қилишга тайёр эмасликдан келиб чиқади» 6 . Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, бугунги кунда буюк давлатлар мақомига эга бўлган айрим мамлкатлар кўпгина минтақаларни ўзларининг «ҳаётий манфаатлари» ҳудуди сифатида босиб олиб, узоқ вақт мустамлакачлик сиёсати юргизганига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Айнан босиб олинган ҳудудларнинг табиий хом ашё ресурсларидан фойдаланиш, бу мамлакатларнинг моддий ва маънавий бойликларини ўзлаштириш уларга улкан ва қудратли давлатга айланишга имконият яратди. Бунинг оқибати ўлароқ, ўз атрофидаги мамлакатлар ва халқлар билан муносабатда ўзини устун, танҳо ва ягона деб билиш, инсоният тақдири, халқлар келажагини белгилашда алоҳида мавқега даъвогарлик ифодаси сифатида баҳоланиши мумкин бўлган мумтозлик мафкураси тарих саҳнасига чиқди. Бундай мафкура давлат сиёсатининг асосига айланганда узоқ давом этган қонли урушлар келиб чиқиши, бутун бир минтақанинг вайрон бўлиши, кўплаб халқларнинг қарам қилинишини исботловчи мисоллар кўплаб топилади. Иқтисодий имкониятлари заифлашган, ижтимоий тотувлик зил кетган, ички зиддиятлар кучайган, Ватан, миллат тақдиридан ўзининг тор манфаатларини устун қўядиган, ўзаро келиша олмаётган, ҳокимиятга 6 Каримов И. Ўзбекистоон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.:Ўзбекистон. 1999. –Б. 455-456. Дунёда жуда катта кураш кетаяпти, минг бор айтганманки, одамларнинг мафкураси, одамларнинг тафаккури, одамларнинг дунёқарашлари устида, керак бўлса уни ўзгартириш, ўзига мос йўлга буриш масаласида ядровий полигонлардагидан ҳам қаттиқроқ кураш кетаяпти. Шу нуқтаи назардан қараганда, ёшларимиз ўзининг позициясини, ўзининг бугунги ҳаётдаги ўрнини қандай тушунади? Ислом Каримов. (Олий Мажлис V сессияси фойесида журналистлар билан бўлган суҳбатдан).

даъвогар сиёсий гуруҳларнинг мавжуд муаммоларни ташқи кучлар ёрдамида ҳал қилишга уруниши ва маънавий-руҳий парокандалик, эртанги кунга ишончсизлик туйғулари ҳукмрон бўлган мамлакатлар буюк давлатчилик шовинизми нишшонига айланишини замонавий тарих ҳам кўрсатиб турибди. Афсуски бизнинг ўлкамиз ҳам буюк давлатчилик шовинизмининг ҳалокатли таъсиридан четда қолмади. Президент И.Каримов асарида таъкидланганидек, «У ҳам узоқ вақт давомида ҳукмрон шовинистик ва агрессив миллатчилик ғояларининг бутун жафоларини тортиб келди. Ўзбекистон Россия империяси, сўнгра эса собиқ совет империяси таркибида мажбуран ушлаб турилган мураккаб даврни бошдан кечирди» 7 . Тарихий тажрибада қайта-қайта таъкидланганидек, шовинизм авторитар тузумлар ўрнатилиши ва мустаҳкамланишини рағбатлантиради, шафқатсиз диктатурага олиб боради. Чунки, бўйсундирилган ва қарам халқларнигина эмас, балки бир қисми муқаррар равишда бундай сиёсий йўлга қарши чиқадиган ўз аҳолисини ҳам бошқача шароитда итоаткорликда сақлаб туриш мумкин бўлмайди. Шовинизмнинг тарихан ҳалокатли эканлигига сабаб шуки, ҳаддан ташқари кучайиб кетган ва айниқса, ўз миллий мумтозлигига ишонишга асосланган буюк давлатчилик зўравонлик асосига қурилганлигидадир. Бу эса ўз навбатида, буюк давлатчилик шовинизми ва агрессив миллатчиликни ифода этувчи давлатларнинг ўзида кўплаб қурбонлар ва йўқотишларга олиб келади. Шу боис айтиш мумкинки, шовинизм пировардида ўзига зарба беради, ичик зиддиятларни кучайтиради. У жамиятни парчалаб юборишга ва унинг учун оғир оқибатларни келтириб чиқаришга қодир. Гарчи тарихий даврлари ва шарт-шароитлари турлича бўлса-да, Рим, Хан, Усмонлилар, Германия ҳамда Россия ва Совет империяларининг тақдирида бунга кўплаб мисоллар топиш мумкин 8 . 7 Ўша асар. –Б.456. 8 Қаранг: Каримов И. А. Ўзбекистоон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.:Ўзбекистон. 1999. Б. 459-460 .

Буюк давлатчилик шовинизмининг хавфи бундай позицияда турган кучлар, давлатларнинг иқтисодий, сиёсий ёки ҳарбий салоҳиятининг катталигидагина эмас, балки ахборот орқали ва мафкуравий йўл билан тазйиқ кўрсатиш имкониятларининг кенглигида, улар қўлидаги ғоявий таъсир ўтказиш восита ва механизмларининг хилма- хиллигида ҳамдир. Кишилар онги ва қалбига маълум мафкуравий тазйиқлар асосида сингдирилиб, эътиқод даражасига кўтарилган вайронкор мафкуралардан бири – ақидапарастлик. У ўз хусусиятини иккита шаклда намоён қилади: Ақиданинг дунёвий шакли (шовинизм, атеизм, коммунизм); ақиданинг диний шакли (инквизация, ваҳҳобийлик, Ҳизб-уттаҳрир, Ҳизбуллоҳ, «Ал-Қоида» ва б.) ақидаларни замон ва макондан ажратган ҳолда англаб, уларни (ўзгартириб бўлмас) тушунчалар деб билувчилар ақидапарастлар деб юритилади. Ақидапарастларнинг шаклланиши ва қарор топиши барча диний ташкилотлар ва уларнинг руҳонийлари фаолияти билан тарихан боғлиқ бўлганлиги учун у фақат диний таълимотларга хос ҳодиса сифатида талқин этилади. Диний ақидапарастлик, ислом фундаментализми – исломнинг фундаментал принципларини тиклаш, ислом вужудга келган дастлабки шарт- шароитларга қайтиш шиори остида ҳаракат қилишга даъват этувчи реакцион ғоялардан биридир. Бундан ташқари, бу ғоя тарафдорлари халифалик байроғи остида бирлашишни ноисломий дунёга қарши туриш мақсади билан боғлашларини ҳам таъкидлаш жоиздир. Бундай ёндошув ўта хавфли эканлиги ҳаммамизга аёндир. Бундай реакцион ғоя инсониятнинг диний асосда қарама-қарши қутбларга бўлиниб кетишига, баъзан «цивилизациялар тўқнашуви» деб аталадиган ҳодисанинг юзага келишига сабаб бўлиши Маънавий, руҳий дунёда ҳеч қачон бўшлиқ бўлмайди. Жамият ҳаётида соғлом ғоя устувор бўлмас экан, албатта, ёт, зарарли таъсирлар суқулиб киришга ҳаракат қилади. Бу – қонуният. Ислом Каримов. (“Миллий мафкура – давлатимиз ва жамиятимиз қурилишида биз учун руҳий- маънавий куч-қувват манбаи” асаридан).

мумкин. Ушбу ғояни қўллаб-қувватловчи яна бир реакцион оқим диний экстремизмдир. Динни ниқоб қилиб ҳокимиятга интилиш, ғаразли ниятлари йўлида ҳар қандай қабиҳликлардан тап тортмаслик хусусияти ушбу ғоя тарафдорларига хосдир. Реакцион ғоялардан бири бўлган неофашизм (фашизмнинг янги шакли) - ашаддий жаҳолатпараст, бузғунчи, вайронкор сиёсий оқим ғоясидир. Неофашизм ашаддий босқинчилик, ирқчилик, миллатчилик кайфиятидаги гуруҳларнинг қарашларини ифода этади. У ўзининг ғоявий йўналишларини белгилашда ХХ асрнинг 20-йилларидаги Италия фашизми ва 30-40- йиллардаги Германия нацизми ғояларига таянади. Неофашистик партиялар ва гуруҳлар молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватлайдиган ва ўзаро манфаатлари мос тушадиган турли марказлар билан алоқада фаолият юргизади. Бу мафкура миллатчилик, ижтимоий тенгсизлик ва демагогия(ўзининг ғоявий ва сиёсий мазмундаги ғаразли мақсадларига эришиш учун сохта ваъдалар бериш, диққатни ўзига жалб этувчи шиорлар ташлаш, фактларни бузиб кўрсатиш орқали кишиларни саросимага солиб қўйиш мақсадида уларнинг ҳиссиёти ва кайфиятига таъсир қилиш, принципсизлик асосидаги ғоявий қарашлар ва сиёсий сафсаталар мажмуаси) ни қўллайди. Улар халқаро кескинликни юмшатишга интилувчилар билан муросасиз бўлиб, зўравонлик ва қуролланиш пойгасига тарафдорлик қиладилар. Шунингдек, дунёнинг сиёсий кураш майдонида куч ишлатиш ва террордан фойдаланадилар. Бугунги кунда барча ривожланган ва ривожланаётган давлатларнинг асосий диққат эътибори реакцион ғояларга қарши биргаликда кураш олиб боришдан иборатдир. Чунки, реакцион ғоялар жамиятнинг соғлом турмуш тарзига путур етказади. Ижтимоий ҳаётнингАгар тарихга назар солсак, илгари кучли давлатлар заиф мамлакатларни очиқдан-очиқ босиб олиб, уларга ўз ҳукмини ўтказган бўлса, ХХ асрнинг охирига келиб, бундай сиёсат янги бир шакл касб этди. Ҳозирги вақтда қудратли давлатлар ва муайян сиёсий марказлар ўз мақсадларига эришиш учун, аввало, забт этмоқчи, ўз таъсир доирасига олмоқчи бўлган мамлакатларнинг аҳолиси онгини ўзига қарам қилишга интилади. Ислом Каримов. (“Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюук келажакка ишончдир” асаридан).

барча соҳаларини издан чиқариб, жамиятни инқирозга олиб келади. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, ҳозирги вақтда рекцион ғояларга қарши асосан илғор, бунёдкор ғоялар билан курашиш мақсадга мувофиқдир. Ёки Президент И.Каримов таъкидлаганидек, «Ғоявий мухолифлик ўтмишда давлатлараро муносабатларга соя солиб, давлатларнинг бир-бирига қарши икки гуруҳга бўлинишига сабаб бўлди. Дунёни ҳалоқат ёқасига олиб келди. Бундай келишмовчиликлар бугун ҳам давлатлараро ихтилофларни куч ишлатиш йўли билан ҳал қилишга, бегуноҳ одамларнинг қурбон бўлишига, бутун-бутун халқларнинг фожиасига сабаб бўлаётир. Давлатлараро муносабатлар соҳасида ягона ғоя амал қилиши лозим. Бу ғоянинг маъноси шуки, биргаликда тинч ҳаёт кечириш, ҳамкорликка интилиш, давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик, турли нуқтаи назар ва фикрларга бардошли бўлиш тамойилларини ўзида акс эттирган қонунлар устуворлик касб этиши даркор» 9 . Агар ғоявий-мафкуравий зиддиятлар жараёнини Марказий Осиё минтақасида кузатадиган бўлсак, бизнинг минтақамиз ҳам ушбу зиддиятли, таҳликали жараёнларни осонликча бартараф этмаётганлигини гувоҳи бўламиз. “Лўнда қилиб айтадиган бўлсак, бундай мафку-равий хуружлар миллий ва диний томирларимизга болта уришини, улардан бизни бутунлай узиб ташлашдек ёвуз мақсадларни кўзлашини, ўйлайманки, юртимизда яшайдиган соғлом фикрли ҳар бир одам яхши тушунади”. 10 Президентимиз И.Каримов Ўзбекистоннинг мустақилликка эришгандан кейинги ҳаёти, ижтимоий сиёсий ҳолат, ғоявий-мафкуравий зиддиятлар нафақат юртимиз доирасидагина балки, бутун минтақамиз билан бир бутун олинган ҳолда ўз вақтида ўрганиб чиқиб, таҳдидларни олдини олиш чора–тадбирларини ишлаб чиқди ва шунинг натижаси ўлароқ юртимизда, керак бўлса минтақамизда тинчликни, осойишталикни сақлаб қолишга эришилди. 9 Каримов И. Ўзбекистон сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. - Т.:Ўзбекистон. 1995. –Б. 67. 10 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.:”Маънавият”, 2008. –Б. 14.

Табиий заҳираларга бой, геополитик нуқтаи назардан ғоят қулай ҳудудда жойлашган юртимизга кўз олайтирадиган, бизга ҳукмини ўтказишни истайдиган турли кучлар мавжуд. Бу кучлар маблағ, қурол-аслаҳаларга эга. Уларнинг энг ёвуз қуроли – миллий қадриятларимизга тўғри келмайдиган, энг ёмони ёш авлоднинг қалби ва тафаккурини заҳарлайдиган бузғунчи мафкурадир. Минтақамизда юзага келган ғоявий-мафкуравий зиддиятнинг моҳияти қуйидагилар билан белгиланади: Биринчидан , собиқ шўролар ҳукмронлиги шароитида коммунистик мафкура, минтақа халқлари азалдан қон-қардош бўлишларига қарамасдан, уларни зўр-зўраки «бирлаштириб» турган эди. У минтақа халқлари онгига зўравонлик билан «СССР – ягона Ватан» ва совет халқи - янги тарихий «бирлик» деган тушунчаларни сингдиришга зўр бериб уринар эди. Минтақа халқлари бундан қанчалик норози бўлмасин, ўзларининг тарихий ва маънавий яқинлигига интилмасин, аммо бу интилишларга нисбатан мафкуравий тазйиқ бениҳоя кучли эди. Минтақадаги собиқ иттифоқдош республикалар ўзларининг мустақиллигини қўлга киритиши билан бу мафкура барбод бўлди. Уларнинг ҳар бири олдида ўзларининг ички ҳаёти ва истиқлолини мустаҳкамлаш, барқарорликни таъминлаш ва ўзлари учун мақбул бўлган тараққиёт йўлини белгилаб олишдек жуда мураккаб вазифалар юзага келди. Бу жараённинг минтақа мамлакатларининг ўзаро муносабатларини уйғунлаштириб туришга хизмат қиладиган маънавий-мафкуравий омиллар шаклланишига таъсир ўтказиши табиийдир. Иккинчидан , минтақадаги мамлакатлар ўз мустақиллигини қўлга киритган бўлишига қарамасдан, 1991 йилгача собиқ марказ ҳали ўз ҳукмронлигини қайтадан тиклашга мойил эди. Шунинг учун ҳам у Маънавий таҳдид деганда, аввало, тили, дини, эътиқодидан қатъи назар, ҳар қайси одамнинг том маънодаги эркин инсон бўлиб яшашига қарши қаратилган, унинг айнан руҳий дунёсини издан чиқариш мақсадини кўзда тутадиган маф-куравий, ғоявий ва информацион хуружларни назарда тутиш лозим, деб ўйлайман. Ислом Каримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан).

минтақа мамлакатларини бир-бирига қарама-қарши қўйиш, миллатлараро зиддиятларни келтириб чиқариш каби сиёсатни давом эттирди. Бу ўз навбатида, ўша даврда, маълум даражада, минтақа халқларининг ўзаро муносабатларига ҳам муайян таъсир кўрсатди. Учинчидан , мустақилликни қўлга киритган минтақамиз мамлакатларини ўз таъсир доирасига ўтказиш учун яна бошқа бир қатор мамлакатлар ҳам ҳаракатни бошлаб юбордилар. Уларнинг кўпчилиги ташқаридан беғараз ёрдам кўрсатаётгандай бўлиб кўринсаларда, аслида ҳар бир кўрсатаётган «ёрдамлари» эвазига минтақада ўз мавқеини мустаҳкамлашга ҳаракат қилдилар. Тўртинчидан, минтақада юзага келган муаммоларни ҳал қилишга хизмат қилувчи янги маънавий-мафкуравий муҳитни шакллантириш эҳтиёжи ҳам ошиб борди. Бешинчидан , Ўзбекистон ўзининг иқтисодий салоҳияти, хом-ашё ресурсларига бойлиги, ишчи кучи ва демографик имкониятлари, кўп жиҳатдан геополитик жойлашувига кўра ҳам, минтақада етакчи ўринда турганлиги билан ҳам ажралиб туради. Бинобарин, Ўзбекистонга нисбатан бўладиган ҳар қандай хавф-хатар, албатта, бутун минтақага таъсир қилади. Шу маънода ҳам турли сиёсий кучлар ва ҳаракатлар бевосита тўғридан-тўғри Ўзбекистонга қаратилади. И.Каримовнинг «Ҳушёрликка даъват» асарида Ўзбекистонга қаратилган асосий ғоявий-сиёсий кучларга тўхталиб шундай дейди: «Булардан биринчиси мамлакатимиз ташқарисидаги тажоввузкор, ақидапараст кучлар бўлиб, улар ислом дини халқимиз учун муқаддас қадрият эканидан фойдаланиб, ота-боболаримиз динини ниқоб қилиб, Ўзбекистонни демократик маърифий тараққиёт йўлидан оғдиришга, уни орқага қайтаришга уринмоқдалар. Бу фикрнинг тасдиғини Ўзбекистонда сўнгги йилларда пайдо бўлган, бизнинг динимизга ёт ақидапарастлик оқимига мансуб – ваҳҳобийлик, «ҳизб- уттаҳрир», «Мусулмон биродарлари» мисолида яққол кўриш мумкин 11 . 11 Қаранг: Каримов И. А. Иймон ва эътиқодимиз синовии. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировад мақсадимиз. 8 жилд. -Т.:Ўзбекистон. 2000. –Б. 21.

Дарҳақиқат, 1999 йил 16 февралда Тошкентда, 2004 йил 28-30 мартда Тошкентда ва Бухоро вилоятида диний экстремистлар томонидан содир этилган мудҳиш воқеалар халқимизнинг бошига оғир кулфатлар келтирди, бегоноҳ одамларнинг ўлимига сабаб бўлди. 2005 йил 12-15 майда мамлакатимиз ва халқимизга қарши Андижонда уюштирилган фитна эса уларнинг нақадар ёвузлигини ва бу борадаги фаолиятларида ёлғиз эмасликларини яна бир бор кўрсатди. Албатта, ғайриинсоний ғоялар билан заҳарланган террорчи гуруҳларнинг ғаразли ниятлари амалга ошмади. Улар шум ниятларига етолмадилар, давлатимиз томонидан хавф-хатарни ўз вақтида олдини олишга эришилди. Лекин ачинарлиси шундаки, ўзимизда бундай қабиҳ ниятли кимсаларнинг таъсирига тушиб қолаётган ёшлар ҳам топилди. Диний ақидапарстлар, бузғунчи экстремистлар аввало ўзлари ишонмайдиган ғоя ва ақидаларни аҳоли ўртасида тарқатиб, иродаси бўш, онги паст айрим ёшларни алдаб-сулдаб, уларга қасам ичириб, сохта эътиқодга кўндириб, ўз тарафдорлари сонини кўпайтиришга уринганлар. Бундай махфий тарздаги қўпорувчилик фаолияти олиб бораётган ташкилотларни чет эллардаги экстремистик кучлар ва марказлар бошқариб тургани, улар ўзининг ёвуз мақсадларини амалга ошириш учун катта куч ва маблағ сарф қилаётгани бугунги кунда аён бўлиб қолди. Матбуот хабарларига кўра, бугунги кунда АҚШнинг ўзида 800дан ортиқ экстремистик ташкилотлар борлиги аниқланган ва улардан 200 таси ўз мақсадлари йўлида куч ишлатишга қодир. Иккинчи хавфли мафкуравий зиддият, хавф-хатар бизнинг мустақил йўлимизни кўролмайдиган, турли баҳоналар билан Ўзбекистонга ўз сиёсатини, таъсирини ўтказиш ва ҳукмронлик қилишга интилаётган кучларнинг мавжудлигини ҳам Президент И.Каримов алоҳида таъкидлаб ўтади. Шунингдек, Ўзбекистон ақидапарастликнинг – у хоҳ диний, хоҳ коммунистик шаклда бўлсин - ҳар қандай шовинистик, бизни менсимаслик, империя кўзи билан қараш интилишларини, минтақада ҳукмронлик ва зўравонлик қилиш даъволарини ҳам кескин рад этади. Аввало, яқин

қўшниларимиз, дунёдаги барча давлатлар билан тенг ҳуқуқли, ўзаро манфаатли ҳамкорликка эса доимо тайёрмиз, дейди юртбошимиз. Умуман олганда, Марказий Осиё минтақасида мафкуравий жараёнларни шартли равишда ижобий таъсир кўрсатувчи ва салбий таъсир кўрсатувчи омиллар сирасига ажратиб таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу жараёнга ижобий таъсир кўрсатувчи омилларга қуйидагилар киради: - Интеграция жараёнларининг кучайиб бориши. - «Туркистон - умумий уйимиз» ғоясини амалга ошиши - Мустақил давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни кучайтириш - Террорчиликка қарши кураш марказини ташкил этиш - Диний ақидапарастликка қарши курашда умумий фаолият олиб бориш. Салбий таъсир кўрсатувчи омиллар сифатида қуйидагиларга тўхталиш мумкин: -Ислом халифалиги ба й роғи остида мусулмон халқларини янги империяга бирлаштиришга интилишлар ; - т арихимизни, миллий қадриятларимиз ва диннинг моҳиятини сохталаштиришга уринишлар ; - а хлоқсизлик ғояларини ёйиб , х алқни маънавий жиҳатдан бузишга интилишлар ; - т урли мафкуравий в о ситалар орқали минтақавий ва давлатлараро можароларни келтириб чиқаришга қаратилган ҳаракатлар. Ғоявий-мафкуравий зиддиятларнинг кескинлашиб бориши жараёнларида бевосита геосиёсат тушунчасига алоҳида аҳамият бериш керак. «Геосиёсат» - («гео» ер ва «сиёсат» – давлатни бошқариш санъати) муайян ҳудудий-минтақавий тамойил асосида сиёсатда, иқтисодий ва сиёсий географияда кўпроқ ишлатиладиган атама. Ҳозирги даврга келиб у халқаро, сиёсий ва давлатлараро муносабатларга нисбатан ҳам қўлланилмоқда. «Геосиёсат» атамасида геосиёсий муддаолар, уларнинг кўринишлари,

турли хил давлат ва халқларнинг манфаатлари тизими, унга бўлган ёндашув услублари, воситалари у ёки бу давлатнинг ҳудудий жойлашуви, салоҳиятига бўлган муносабатда ифодаланган мақсадлар ўз ифодасини топган. «Геосиёсат» узоқ тарихга эга бўлсада, лекин тушунча сифатида ХХ асрнинг бошларида шаклланган. Бу атама Р. Челлен томонидан муомалага киритилган бўлиб, ҳозирги даврда давлатлар ва дунё мамлакатлари халқлари сиёсатида, фалсафада, сиёсат фалсафаси ва фанларида кенг қўлланилмоқда. Геосиёсат кўп қиррали тушунча сифатида турли манфаатларни ўзида мужассам этади. Ҳозирги даврда геосиёсий мақсадлар кўпроқ мафкуравий сиёсат билан ҳамоҳанглигини алоҳида таъкидлаш зарур. Бунда мафкуравий таъсир кўрсатиш геосиёсатнинг энг таъсирчан воситаси сифатида намоён бўлмоқда. Яъни турли давлатларнинг мақсадлари халқнинг турли қатламлари, хусусан ёшлар онги ва қалбига мафкуравий таъсир кўрсатиш орқали, уларнинг фаолиятини ўз таъсирига, яъни манфаатларига йўналтирилган мафкуравий муҳитни яратишни кўзлаган ҳолда амалга оширилмоқда. Ушбу жараённи тўғридан-тўғри кўриш, унинг қандай амалга ошишини аниқ билиш мураккабдир. Шунинг учун ҳам Президентимиз мафкуравий полигонлар ядро полигонларига қараганда хавфлироқ бўлиб қолганлигини алоҳида таъкидлаганлар. Ядро полигонларини қаерда жойлашганини, унинг қувватини, қандай мақсадга йўналганлигини муайян даражада аниқ билиш мумкин. Аммо, ёвуз, ёт мафкуравий мақсадларни қаердан ва қандай йўллар билан ва қайси инсонлар қалбини эгаллаб олаётганлигини осонликча билиб бўлмайди. Ўзбекистоннинг геосиёсийБугунги кунда инсоният қўлида мавжуд бўлган қуроляроғлар ер куррасини бир неча бор яксон қилишга етади. Буни ҳаммамиз яхши англаймиз. Лекин ҳозирги замондаги энг катта хавф – инсонларнинг қалби ва онгини эгаллаш учун узлуксиз давом этаётган мафкуравий курашдир. Эндиликда ядро майдонларида эмас, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар яна кўп нарсани ҳал қилади. Бу аччиқ ҳақиқатни ҳеч қачон унутмаслик лозим. Ислом Каримов. ( “Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюук келажакка ишончдир” асаридан)

омиллари ҳақида Президент И.Каримов ўз асарларида батафсил тўхталиб ўтган. Ўзбекистон жуғрофий-сиёсий жиҳатдан анча мураккаб ва шу билан бирга қулай аҳволда. Яъни у Марказий Осиё минтақасининг транспорт, кучли автоном энергетика ва сув тизимлари марказида жойлашган. Ўзбекистон аҳоли сони жиҳатдан, илмий-техникавий ва бошқа имкониятлари жиҳатдан минтақадаги қўшн и ларидан маълум даражада устун туради. Ўзбекистон қулай табиий иқлим шароитига эга. Бизда қадимий деҳқончилик маданияти ва бой минерал хом-ашё ресурслари бор. Республика озиқ-овқат билан ўзини-ўзи таъминлашга, техника эк и нларининг энг қимматли турларини, пахта толаси етиштириш ва экспорт қилишга, шунингдек, жаҳон бозорига юқори сифатли, экологик жиҳатдан соф, рақобатга бардошли мева-сабзавот маҳсулотларини чиқаришга ҳамда уларни қайта ишлаган ҳолда етказиб беришга қодир. Давлатимиз нафақат ўзини-ўзи таъминлайдиган, балки четга чиқаришга нефть маҳсулотлари, газ ва умуман, иқтисодиётнинг асоси бўлмиш тармоқларга эга. Ўзбекистоннинг инсоният цивилизациясида салмоқли ўрни бор. Юртимиз маънавий мерос билан бой, у нафақат минтақада, балки дунёда ҳам турли маънавий ва сиёсий жараёнларга кучли таъсир ўтказиб келган. Ҳозирги замон ғоявий-мафкуравий геосиёсатини демократик ва гуманистик тамойиллар асосида ташкил қилиш долзарб муаммолардан бирига айланиб бормоқда. Ер куррасини асраб қолиш, инсониятнинг келажак ҳаётини сақлаб қолиш, барча халқларнинг озод ва тенг яшаши учун бевосита демократик ва гуманистик тамойиллар асосидаги ғояларга амал қилиш тарихий заруриятдир. Биз демократик ва гуманистик тамойиллар деганда нимани тушунамиз? Бу халқларнинг эркинлиги, озодлиги, ҳур фикрлилиги, қонун олдида тенглиги, инсон ҳаётини ҳамма нарсадан устунлиги, инсон қадр-қимматининг юқорилиги, барча олиб борилаётган жараёнларнинг инсон

ҳаётини яхшилашга қаратилганлиги демакдир. Бунинг учун ҳар бир мамлакат ёки давлатнинг мустақиллигини тан олиш, миллати, дини ва қадриятларини ҳурматлаш, ички ишларига аралашмаслик, ташқи сиёсатда ўзаро манфаатдорлик, ижтимоий, сиёсий ва маданий ҳамкорликда ўзаро ҳурмат каби умуминсоний қадриятларга риоя қилиш муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, мамлакатда илғор ғоялар, мафкуралар қанча кўп бўлса, яъни мафкуравий плюрализм ҳукмрон бўлса тараққиётнинг самарали йўлини танлаб олиш учун имконият шунчалик кенг бўлади. Фикрий кураш мафкураларнинг маъно ва мазмун жиҳатидан бойишига, бир-бирини тўлдиришига хизмат қилади. Бунда мамлакатлар ўртасидаги интеграциялашувнинг роли ортиб боради. Мамал а кат ва давлатларнинг хавфсизлик даражаси уларнинг интеграция жараёнларида қатнашиш даражасига бевосита боғлиқ бўлиб бормоқда. Шу ўринда айтиш мумкинки, Ўзбекистон юқорида қайд этилган геосиёсий омиллари жиҳатдан жаҳондаги маданий, илмий, технология ва иқтисодий юксакликка эришиб, бемалол Марказий Осиёда интеграция марказига айланиши мумкин. Мамлакатлар ўртасида интеграциялашув жараёни ҳақида Президент И.Каримовнинг қуйидаги фикри диққатга сазовордир : « XXI аср , шубҳасиз, халқаро муносабатларда бутун дунё қамраб олинадиган аср бўлади. Бундай шароитда интеграция жараёнини, халқаро институтлар ва ташкилотларда суверен давлатларнинг иштирок этишини кенгайтириш жараёнини фақат тарих тақозоси деб эмас, балки айрим минтақалар кўламида ҳам, шунингдек, умуман-бутун сайёрамиз кўламида ҳам собитқадамлик, барқарорликнинг қудратли омили деб ҳисобламоқ зарур. Биз жаҳон ҳамжамиятидаги интеграциялашув ҳақида гапирганимизда, энг аввало, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти фаолиятида Қаердаки мафкуравий бўшлиқ вужудга келса, ўша ерда бегона мафкура ҳукмронлик қилиши ҳам табиий. Ислом Каримов . (“Миллат қудрати – ҳамжиҳатликда”. (Хоразм вилояти халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзланган нутқдан, 1999 йил март).

иштирок этишимизни назарда тутамиз» 12 . Дарҳақиқат давлатлар ўртасидаги интеграция жараёнида БМТнинг ўрни каттадир. Чунки ушбу ташкилот умумий хавфсизлик муаммосига алоқадор бўлган асосий ташкилотлардан бири бўлиб, хавфсизликни сақлаш ва таъминлашга хизмат қиладиган - олдини олишга қаратилган дипломатиядан тортиб то тинчлик ўрнатишга қаратилган операцияларда қатнашишгача бўлган воситаларнинг ҳаммасига ушбу ташкилот эгадир. Ўзбекистон БМТ га 1992 йил 2 мартда аъзо бўлиб кирди. БМТнинг интеграция соҳасидаги имкониятлари ғоят улканлигини ва унинг ихтисослаштирилган ташкилотлари бу имкониятларнинг ташкил этувчилари ҳисобланишини алоҳида таъкидлаш лозим. БМТ доирасида жаҳон ҳамжамиятидаги интеграциялашувни БМТнинг ихтисослашган муассасалари – ЮНЕСКО, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотлари, Халқаро меҳнат ташкилотлари, ЮНИСЕФ ва бошқалар билан кенг ҳамкорлик қилиш барча тинчликпарвар давлатлар олдида турган асосий вазифадир. Бу жараёнда бизнинг мамлакатимиз ҳам фаол иштирок этмоқда. Жаҳон ҳамжамиятидаги интеграциялашувнинг таркибий қисми давлатларнинг турли минтақавий бирлашмалари билан алоқаларни ривожлантиришдан иборат эканлигини Президентимиз ўз асарларида бир неча марта таъкидлаб ўтган. Ўзбекистон минтақавий халқаро ташкилотлар, чунончи, Европа Иттифоқи, ЕХҲТ, НАТО, ЭКО, Қўшилмаслик ҳаракати ва бошқалар билан ҳам самарали ҳамкорлик қилмоқда. Умуман ғоявий–мафкуравий геосиёсатда миллий ва умуминсоний қадриятлар муносабати бирламчи аҳамият касб этади. Биз биламизки, мустақил Ўзбекистоннинг куч-қудрати манбаи – халқимизнинг умуминсоний қадриятларга содиқлигидир. Биз ўз 12  Каримов И.А. Ўзбекистоон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.:Ўзбекистон. 1999.Б. 657-658, 659.Аслида, менинг назаримда, одамнинг қалбида иккита куч – бунёдкорлик ва вайронкорлик ҳамиша ўзаро курашади. Афсус билан таъкидлашимиз лозим: тарих тажрибаси шундан далолат берадики, инсон табиатидаги инсонийликдан кўра ваҳшийлик, ур-йиқит инстинктлари, яъни ҳатти- ҳаракатларини қўзғатиб юбориш осонроқ. Ислом Каримов . (“ Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюук келажакка ишончдир” асаридан ).

милллий қадриятларимизни сақлаган ҳолда умуминсоний қадриятларни чуқур ҳурмат қилишга ҳам эътибор қаратишимиз керак. Масалан, миллий ғурур, ор-номус, имон-эътиқод, сабр-қаноат, меҳнатсеварлик, меҳр-мурувват, оилани севиш, маҳаллани ҳурмат қилиш каби қадриятларимиз борки, бу қадриятлар халқимизнинг ўзига хослигини, маънавий етуклигини акс эттиради. Шу билан бирга бугун халқимиз ижтимоий-сиёсий ҳаётда интеграциялашув жараёни орқали кириб келаётган умуминсоний қадриятлар, жумладан, демократия, инсон ҳуқуқлари, адолатли жамият барпо этиш, фан- техника ютуқларидан унумли фойдаланиш каби интилишларга ва бошқа халқларнинг миллий қадриятларига ҳам ҳурмат билан қарамоқда. Бугун юртимизда юздан ортиқ миллат ва элатларнинг бирлаштирган Байналминал марказнинг фаолият кўрсатаётганлиги ҳам халқимизнинг умуминсоний қадриятларга чуқур ҳурмат билан қараётганлигини билдиради. Жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳолати ғоявий-мафкуравий муносабатлар билан бевосита боғлиқдир. Ҳозирги замонда инсон онги ва қалби учун ғоявий курашнинг хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлмоқда: 1. Бугунги дунёнинг мафкуравий манзараси ўзгариб бормоқда. 2. Мафкуравий жараёнларнинг глобаллашуви, интенсивлашуви, универсаллашуви ва интеграциялашуви рўй бермоқда. 3. Жаҳон майдонларини мафкуравий жиҳатдан бўлиб олишга уринишлар кучаймоқда. 4. Кўп қутбли дунёнинг мафкуравий тизими тўла барқарорлашмагани аниқ бўлиб бормоқда. 5. Геополитик мақсадлар ва мафкуравий сиёсат уйғунлашмоқда. 6. Марказий О сиё минтақасидаги мафкуравий жараёнлар мураккаблашмоқда. 7. Мустақилликни қўлга киритган давлатларда янги маънавий-мафкуравий тамойилларнинг аҳамияти тобора ортмоқда.

8. Мустақил Ўзбекистон ўзига хос маънавий-мафкуравий тамойиллар асосида ривожланмоқда. Бугунги дунёдаги ғоявий-мафкуравий жараёнлар ўзининг ижоби й ва салбий таъсир кўрсатишига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади. Буларнинг биринчи гуруҳини илғор ғоялар ташкил этиб, уларга тинчлик, барқарорлик ва тараққиёт, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик, инсон эркинлиги ва шахс камолоти, умуминсоний қадриятлар устуворлиги киради . Иккинчи гуруҳ реакцион ғояларни ўз ичига олган бўлиб, уларга: уруш, қуролланиш, терроризм ва экстремизм, ирқчилик, миллатчилик, диний ақидапарастлик, тоталитаризм, мустабидлик ғояси асосидаги фаолиятлар, эгоизм, маҳаллийчилик ва тор манфаатлар устуворлигидир. Ҳар қандай жамият ривожи прогрессив ғояларга қанчалик амал қилишига боғлиқлигини кўришимиз мумкин. Гарчи вайронкор ғоялар ҳаётда амал қилиб келаётган бўлса-да, лекин бугунги кунда жаҳон сиёсатида прогрессив ғоялар биринчи ўринга чиқмоқда. Бир давлатнинг яшаб қолиши иккинчи давлатнинг яшаши билан боғлиқ. Шундай экан ти н члик, барқарорлик асосий тамойил бўлиб қолиши табиийдир. Ер юзида турли динлар мавжудлиги ҳаммамизга аён. Улар орасида жаҳон динларидан тортиб миллий динларгача бор. Шундай экан , ҳаммани бир динга мажбуран эътиқод қилдиришга ур и ниш жамиятда беқарорлик, уруш ва низолар келтириб чиқариши табиийдир. Шунинг учун бугун умуминсоний қадрият сифатида кириб келган диний бағрикенглик ғояси жамият тараққиёти учун хизмат қиладиган прогрессив ғоя эканлигини ҳаётнинг ўзи исботламоқда. Бугун давлатлар ўртасидаги муносабатларни ривожлантиришда, жамият тараққиётини Ўз-ўзидан равшанки, бугунги замон воқеликка очиқ кўз билан, реал ва ҳушёр қарашни, жаҳонда ва ён- атрофимизда мавжуд бўлган, тобора кучайиб бораётган маънавий тахдид ва хатарларни тўғри баҳолаб, улардан тегишли хулоса ва сабоқлар чиқариб яшашни талаб этмоқда. Шу боис юртдошларимиз, айниқса, ёш авлод онгида мураккаб ва таҳликали ҳаёт ҳақида, унинг шафқатсиз ўйинлари тўғрисида бирёклама ва сохта тасаввур бўлмаслиги керак. Ислом Каримов. (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

ка ф олатлашда тенг ҳуқуқли ва ўзаро фойдали ҳамкорлик тамойили айниқса муҳимдир. Ушбу тамойилга амал қилиш – геостратегик манфаатларни рўёбга чиқариш ва давлатлараро алоқаларни мустаҳкамлашнинг энг оқилона ва тўғри йўлидир. Ўзбекистон ўз мустақиллигининг дастлабки кунлариданоқ ана шу тамойилга риоя қилиб келмоқда. Чунки бу т а мойил геостратегик манфаатлардаги уйғунликка эришиш ва жаҳон миқёсида тараққиётни таъминлаш омилидир. Жамият ривожланишида юқорида таъкидлаганимиздек, ғоввий- мафкуравий ҳамкорликнинг аҳамияти каттадир. Ғоявий-мафкуравий ҳамкорликнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий ва ҳуқуқий асосларига алоҳида эътибор беришимиз керак. Масалан, Ўзбекистоннинг ташқи сиёсий-иқтисодий алоқаларини йўлга қўйилишида қуйидаги тамойиллар биринчи ўринга чиққанлигини кўришимиз мумкин. Ўзаро манфаатларни ҳар томонлама ҳисобга олган ҳолда : 1. Тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик. 2. Мафкуралар хилма-хиллигидан қатъий назар ҳамкорлик учун очиқлик, умуминсоний қадриятларга, тинчлик ва хавфсизликни сақлашга содиқлик. 3. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг давлат ички нормаларидан устунлиги. 4. Ташқи алоқаларни ҳам икки томонлама, ҳам кўп томонлама келишувлар асосида ривожлантириш. Демак, бундан кўриниб турибдики, ташқи сиёсатга тинчлик, барқарорлик, ҳамкорлик ғоялари асос қилиб олинган. Мамлакатимизнинг жаҳон халқлари тинчлиги ва хавфсизлигига мос бўлиб тушган тинчликсевар ташқи сиёсати унинг жаҳонда мустақил давлат сифатида тезда тан олинишини таъминлади. Бугун Ўзбекистон жаҳондаги давлатлар билан айнан анаМухтасар қилиб айтганда, ёшларимизнинг маънавий оламида бўшлиқ вужудга келмаслиги учун уларнинг қалби ва онгида соғлом ҳаёт тарзи, миллий ва умуммиллий кддриятларга ҳурмат-эҳтиром туйғусини болалик пайтидан бошлаб шакллантиришимиз зарур. Ислом Каримов. (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

шу ғоя остида дипломатик, сиё с ий, иқтисодий , и лмий-техникавий ва маданий алоқалар олиб бормоқда. Ўзбекистон Республикасининг «Ташқи сиёсий фаолиятнинг асосий принциплари тўғрисида», «Чет эл инвесторлари ва хорижий инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида», «Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида»ги Қонунлари унинг халқаро майдонда фаол ва кенг кўламли ҳамкорлик қилиши учун ҳуқуқий кафолат бўлиб хизмат қилмоқда.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А . Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. Т. 8 . -Т.:Ўзбекистон. 2000. –Б. 21 , 491. 2. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.:Маънавият, 2008. –Б. 14, 112, 119, 115 3. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.:Ўзбекистон. 1999. – Б. 455-456. ,456, 459, 460, 657 , 658, 659 4. Каримов И. А. Ўзбекистон сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. -Т.:Ўзбекистон. 1995. –Б. 67. 5. Каримов И. А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва итисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т. : Ўзбекистон. 1995. 6. Отамуродав С., Мамашокиров С., Холбеков А. Марказий Осиё: ғоявий жараёнлар ва мафкуравий таҳдидлар.- Т.: Янги аср авлоди, 2001. 7. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т. : Янги аср авлоди. 2001. 8. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар (изоҳли кўргазмали воситалар). Т. : Янги аср авлоди. 2001. 9. Фалсафа қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти. Шарқ. 2004. 10. Очилдиев А. Миллий ғоя ва миллатлараро муносабатлар.-Т.: Ўзбекистон, 2004. 11. Р ахмон Қўчқор. Миллий мафкура, маърифат ва буюк келажак. Тафаккур. 1998. №4. 21-бет.

O'xshashlar

Ҳозирги дунёдаги ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг хусусиятлари

Ғоявий зиддият ва мафкуравий толерантлик, уларнинг намоён бўлиш хусусиятлари

Ғоявий зиддият ва мафкуравий толерантлик, уларнинг намоён бўлиш хусусиятлари

Мафкуравий иммунитет ва мафкуравий профилактика

Тарихий тараққиёт ва унинг ғоявий - мафкуравий мезонлари