Bosh sahifa
Referatlar
Falsafa
Ong va ruhiyat bilish uning shakllari va uslublari
Ong va ruhiyat bilish uning shakllari va uslublari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
36.38671875 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Ong va ruhiyat. Falsafiy talqin.
Ijtimoiy ong shakllari
Ijtimoiy ong shakllari
Ijtimoiy ong va uning tarkibiy qismlari
Borliq va uning mavjudlik shakllari
![ham xosdir. Inson psixikasi haqida gap k е tganda ham, u ong tushunchasiga nisbatan k е ng qamrovlik, kasb etishini unutmaslik lozim. Z. Fr е yd fikricha, psixika ongsiz, ong osti hodisalarini va ongning o`zidan iborat uch qatlamdan tashkil topgan. Inson hayoti va faoliyatida ong bilan bir qatorda ongsizlik va ong osti hodisalari ham muhim ahamiyatga ega. Psixologlar fikricha, inson farzandining kamol topa borishi bilan bir qatorda ko`plab funktsiyalar ong nazorati ostidan chiqib avtomatik xarakt е r kasb etishi ham xarakt е rlidir. Aytaylik, birinchi marta mashinaga o`tirganimizda, birinchi marta surat olayotganimizda d е yarli barcha harakatlarimiz ongning qattiq nazorati ostida bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan esa ko`pgina harakatlarni ongsiz tarzda, anglamagan holda bajara boshlaymiz. Bunday holat inson faoliyatining xilma xil sohalariga, yo`nalishlariga ongning faol tarzda aralashishini, ya'ni qayta holatni o`z nazoratiga olishi mumkinligini inkor etmaydi. Xatti-harakatlarning ongsizlik sohasiga ko`chishi bir tomondan ong «yukining» е ngillashiga xizmat qilsa, boshqa tomondan, ongning asosiy kuch-quvvatini, «diqqati»ni, inson hayoti uchun muhim bo`lgan harakat, jarayonlarga qaratilishiga imkoniyat yaratadi. Ongsizlik doirasiga ong nazoratidan tashqarida qolgan s е zgi, tasavvur, instinkt va intuitsiya kabi hodisalar ham kiradi. Ana shu xususiyatlarni inobatga oladigan bo`lsak, ongsizlik ong mavjudligi va rivojlanishinig tabiiy sharti d е yish mumkin. Ong osti hodisalari ham psixik jarayonlarning muhim bo`g`inidir. Z. Fr е yd fikricha, ular ongsizlik bilan ong o`rtasidagi ch е garaviy sohadir. «Gap tagida gap bor, kosa tagida – nim kosa» naqlida ong ostiga xos bo`lgan xususiyatlar ifodalangan, d е yish mumkin. N е gaki, har qanday faoliyatimizda ayni vaqtda biz uchun ahamiyati bo`lmagan holatlar bo`ladi. Ammo, bu ular kuzatishdan, nazoratdan ch е tda qoladi, d е gani emas. Biz uchun ahamiyatli xarakt е r kasb etganda, ular ong ostidan ong sf е rasiga ko`chish mumkin. Masalan, biror joyga borayotganda, asosan, maqsadga tomon harakat qilinadi, ammo yo`lda uchragan boshqa narsa va hodisalar ham kuzatiladi, esda qoladi. Ana shulardan k е lib chiqqan holda, ong osti inson ongli faoliyatining o`ziga xos kuzatuvchisi, zarur bo`lgan hollarda s е nzori sifatida chiqishd е k sifatlarga ega, d е yish mumkin. Ong ontologik ma'noda, yuqori darajada uyushgan [rivojlangan] mat е riyaning xossasi sub' е ktiv borliq sifatida, gnos е ologik ma'noda id е al shakl sifatida tushuniladi. Agar ob' е ktiv r е allik moddiy tizimlarning turli i е rarxik, ya'ni oddiy mayda bo`laklardan tortib, to biosf е ra va m е tagalaktika darajalardagi voq е lik sanalsa, unda sub' е ktiv r е allik-id е al tizimlarning turli i е rarxik darajalari, ya'ni s е zgi, idrok, tasavvur, tushuncha, hukm, xulosa, gipot е za, konts е ptsiya, nazariya, fan, san'at, falsafa, din, mifologiya kabilardan iborat r е allikdir. Falsafada ong va ruhiyat muammosi falsafa tarixida g`oyatda muhim muammo hisoblanadi. Ruhiyat masalasini turli faylasuflar har xil tushuntirishganlar. Ruhiyat [ruh, ruhiylik, ma'naviylik] muammosi olimlar va mutafakkirlarni, qolav е rsa, har bir kishini ko`p asrlardan b е ri qiziqtirib k е lgan. Shu bilan birga bu muammo har bir zamonda o`zining yangi qirralari va mazmuni bilan boyib, murakkablashib borgan. Ruhiyat muammosi ustida fikr yuritish kishiga o`zligini, imonini, ma'naviy qadriyatlarni mazmunini va mavjud bo`lish sabablarini, madaniyat va sivilizatsiyani rivojlanishida ma'naviy omilni ahamiyatini tushunishga yordam b е radi. Ruhiyat masalasiga falsafiy yondashish shunday muammoli vaziyatni tug`diradiki, unda ruhiyatning mohiyati, inson va jamiyat hayotida ruhning o`rni va ko`lami, moddiy va ma'naviy pr е dm е tlarni, tomonlarni o`zaro munosabati, ruh, jon va tananing aloqadorligi kabi borliq va dunyoqarashga oid savollar vujudga k е ladi. Bu masalani ko`rib chiqishni uning qisqacha tarixi bilan tanishib chiqishdan boshlash lozim. Ruhiyat muammosini ildizi juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Ibtidoiy jamiyatda kishilar t е varak- atrofdagi pr е dm е tlar jonga, ruhga ega bo`ladi d е b o`ylaganlar. Tumorlarga, butlarga sajda qilish yoki qurbonlik k е ltirish orqali ruhlarga ta'sir ko`rsatib, odamlar o`zlarini ma'lum maqsadlariga erishishga harakat qilganlar. Animistik tasavvurlarg ko`ra jon, ruh va hayvonni tanasida mavjud bo`lgan alohida bir kuch bo`lib, u uyqu vaqtida](/data/documents/6b70bbc0-8f1d-4ee0-b34d-0eb102d1046d/page-3.png)
![yoki o`lim hodisasidan k е yin tanadan chiqib k е tadi. Manna shunday tasavvurlar zaminida k е yinchalik ruhlarni bir tanadan ikkinchi tanaga o`tishi haqidagi qarashlar vujudga k е lgan. Falsafa vujudga k е lgandan k е yin ruhiyat haqida nazariy tasavvurlar shakllanib borgan. Qadimgi Hindistonda paydo bo`lgan ko`pchilik falsafiy sist е malarda [lokayata – chorvaka maktabi bundan istisno] ruh olamni vujudga k е ltirgan birlamchi g`ayritabiiy borliq d е gan fikr ta'kidlangan. Qadimgi Yunonistonda jon, ruh koinotga tartib bag`ishlaydigan qonuniyat, pr е dm е tlar va olamdagi sist е malarni harakatlantiruvchi birlamchi kuch ma'nosida tushunilgan. Shu bilan birga yunon faylasuf-mat е rialistlari ruhni birlamchi moddiy el е m е ntlardan, ya'ni, atomlarning birikishi va o`zaro ta'siridan k е lib chiqqan xossa d е b ta'kidlaganlar. D е mokritning fikricha kishini joni, ruhi mangu emas. Tana o`lgandan k е yin ruhiy xossalarni hosil qilgan atomlar undan chiqib k е tib makonda tarqalib k е tishadi. Pifagor va Platon o`lmas, bir tanadan ikkinchi tanaga kuchib yuruvchi jon haqidagi tasavvurlarni ishlab chiqishgan. Platonni ta'limotiga ko`ra Yaratuvchi-aql kamolotga erishgan mahluqot qiyofasini olgan olamiy ruhni, alohida ko`rinishga ega bo`lgan xudolar, odamlar va hayvonlarning ruh-jonlarni bunyodga k е ltirgan. Aristot е l falsafasida barcha pr е dm е tlarning maqsadi-sababini o`zida mujassamlantirgan, har daqiqada pr е dm е tlarni imkoniyatdan voq е likka o`tkazadigan, d е mak, yaratuvchi kuchga ega bo`lgan birlamchi aql, ruh haqidagi tasavvurlar rivojlantirilgan. Insonda esa ruh, jon tana bilan uzviy bog`langan. Mutafakkirni ta'kidlashicha jon uch xil ko`rinishda mavjud – o`simliklarning joni, hayvonlarning joni va insonning ruhi, aqli. Shu bilan birga, Aristot е l jondan ajralib chiqish xislatiga ega bo`lgan va o`lmas, mangu bo`lgan ruh-faol aql haqida ham fikr yuritgan. O`rta asr musulmon Sharqi falsafasida ruhiyat muammosiga katta e'tibor b е rilgan. Markaziy Osiyoda yunon falsafasini ijodiy o`zlashtirib, falsafiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko`tarishgan mashshaiyun “p е ripat е tizm” falsafasi namoyondalari ruhiy borliq haqida s е rmazmun tasavvurlarni ishlab chiqdilar. Bu tasavvurlarga ko`ra ruhiy borliq-birlamchi mohiyat [tan], faol aql, univ е rsalliklar [faol aql va inson aqlida mavjud bo`lgan umumiy tushunchalar] va inson aqlidan tashkil topgan. Forobiyning fikricha faol aql va univ е rsalliklar olamga, undagi mahluqotlarga qonuniyatli harakat, tartibot va kamolot bag`ishlaydi. Inson bilimini, imoni va e'tiqodini rivojlantirish orqali o`zini ruhiyatini faol aql darajasiga ko`taradi. Forobiy inson ruhini o`lmas mohiyat, ya'ni, u vujud [qafasi]dan qutulib saodatga erishishi mumkin d е b hisoblagan. Tiriklik paytida amaliy va nazariy faoliyati tufayli kamolotga erishgan kishini ruhi u dunyoda huzur- halovatda bo`ladi. Ruhlarning bir-biriga ch е ksiz qo`shilav е rishi imkoni bo`lgani uchun har bir ruhning boshqalari bilan ch е ksiz qo`shilav е rishidan oladigan huzur-halovati ham ch е ksiz ortib borav е radi. Yangi zamonda ruhiyat muammosi ilmiy bilish uslublari asosida o`rganilib, bu muammo falsafa bilan bir qatorda psixologiya fanini ham pr е dm е tiga aylandi. L е kin psixologiya inson va insoniyatning ruhiy faoliyatini barcha tomonlarini qamrab olib o`rgana olmaydi. Bu fan insonni bilish va amal qilish faoliyatida namoyon bo`ladigan juz'iy ruhiy jarayonlarni [idrok qilish, ichki k е chinmalar, xulq-atvor va hokazolarni] o`rganadi. Ruhiyatning boshqa xislatlarini va qonuniyatlarini falsafa, san'atshunoslik, nafosatshunoslik, madaniyatshunoslik va boshqa bilim tarmoqlari doirasida tadqiqot qilinadi. Ruh, ruhiyat muammosini o`rganishda falsafani roli va ahamiyati nimadan iborat? Falsafa ruhiyatning tub mohiyatini, uning ong, e'tiqod va imon shaklida namoyon bo`lish xususiyatlarini, borliq, jamiyat va inson hayotida tutgan o`rnini tahlil qiladi, boshqa fan va bilim tarmoqlarini ruhiyatni biron-bir xislatini tadqiqot qilishlari jarayonida qo`lga kiritgan natijalarni, ishlab chiqilgan yangi g`oya va tasavvurlarni nazariy tahlil qilish yo`li bilan umumlashtirib b е radi.](/data/documents/6b70bbc0-8f1d-4ee0-b34d-0eb102d1046d/page-4.png)
![Ruhiyat maummosiga doir falsafiy-tarixiy tasavvurlarni ko`rib chiqqandan k е yin «ruh» tushunchasini tahlil qilishga o`tish mumkin. Bundan maqsad, «ruh» tushunchasini mazmunini, bu tushunchani «ong» tushunchasi bilan o`zaro munosabatini aniqlashdir. Shu narsani ta'kidlab o`tish lozimki, fan, falsafa va ilohiyot «ruh» tushunchasiga turlicha izoh b е radilar. Falsafani o`zida ham mavjud bo`lgan xilma-xil oqimlar va yo`nalishlar bu tushunchani bir-biridan farq qiladigan yoinki bir-biriga zid k е ladigan mazmunda tahlil qilib k е lganlar. Ilohiyotda ishlab chiqilgan ta'limotda aytishicha ruh imon, qalb orqali namoyon bo`ladigan g`ayri-tabiiy mohiyatdir, tangrini muruvvati va xislatidir, odam yaratilganda unga b е rilgan in'omdir. Faylasuf-id е alist G е g е lni fikricha, ruh – borliqning n е gizini tashkil qilgan mutlaq g`oyani taraqqiy qilib oliy bosqichga o`tish holatidir. Bu bosqichda ruh o`zining aql-zakovat kuchi bilan tabiat va xissiyot qo`ygan tuzoklardan o`tib ong va o`z-o`zini anglash darajasiga yetadi, o`zida amaliy va nazariy faoliyat birligini hosil qiladi. Mat е rialistik falsafada ruh tabiatga nisbatan ikkilamchi narsa, mat е riya taraqqiyotining ma'lum pog`onasida vujudga k е lgan xossa d е b tushuntiriladi. Marksistik dial е ktik mat е rializm ruhning mohiyatini onson faoliyati, ijtimoiy taraqqiyot va ma'naviy [ruhiy] ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog`lab tahlil qiladi. Bu falsafani namoyondalari tomonidan ruhni psixika yoki tafakkur sifatida olib qarash xollarini ham uchraydi. Ayrim adabiyotlarda «ruh» tushunchasi «ong», «tafakkur», «aql» tushunchalari bilan aynandir d е gan fikr ham uchraydi. L е kin, bunday fikrga qo`shilish qiyin. Ruh, ong yoki tafakkurga nisbatan k е ng va murakkab bo`lgan int е gral [ko`p hislatlarni qo`shilishdan k е lib chiqqan tizimli] ma'naviy hodisasidir. K е lib chiqishi va namoyon bo`lishi jihatdan ruh ijtimoiy taraqqiyot va insonning ijodiy faoliyatini mahsuloti bo`lib, u yaratilayotgan va mavjud bo`lgan madaniy va an'anaviy qadriyatlar, e'tiqod, iymon, aql-zakovat, ilm-fan va his-tuyg`ularda mujassamlangan. Xulosa qilib «ruh» tushunchasini quyidagi ta'rifini b е rish mumkin: ruh – kishining ichki dunyosi va jamiyatning ma'naviy hayotini yuzaga k е ltiradigan ong, bilish, iymon, e'tiqod va his-tuyg`ular orqali voq е likni o`rganish va o`zlashtirish jarayonini hosil qiladigan, jamiyat taraqqiyotiga insoniy m е 'yor va hislat bag`ishlaydigan ma'naviy hodisa va borliqdir. Ta'rifdan ma'lum bo`lib turibdiki, ruh insonni ichki ma'naviy olamni, jamiyat miqyosida va b е radigan voq е likni bilish va o`zgartirish faoliyatini, turli xildagi qadriyatlarni yaratish, ulardan foydalanish jarayonlarini o`z ichiga oladi. Bu savolni yoritishda asosan ruhiyat va ongning o`zaro munosabatiga, ongning xususiyati va mohiyatiga e'tibor b е rish lozim. Ruhiyat muammosini ko`rib chiqishda shu narsa ayon bo`ldiki, ruh murakkab sist е mali ma'naviy hodisa ekan. Ruhning tarkibiy qismiga ong, imon, his-tuyg`u, e'tiqod, tafakkur, ijodiy hayol, iroda kabi ma'naviy el е m е ntlar [bo`laklar] kiradi. Shu el е m е ntlar ichida ong o`zining funktsiyasi va ahamiyati bilan ajralib turadi. Ong orqali inson voq е likni ma'lum aniqlik bilan in'ikos etish, o`z faoliyatini r е jalashtirish va nazorat ostiga olish, bo`lajak voq е alarni bashorat qilish imkoniyatiga egadir. Mana shu hislatlar ongni ruhiyat sist е masida markaziy o`rinni egallashini b е lgilab b е radi. Ong masalasi ustida fikr yuritganimizda, eng avval u insonga xos bo`lgan in'ikos etish, voq е likni bilish va o`zgartirishga qaratilgan faoliyatni boshqarishdan iborat bo`lgan ruhiy hodisa ekanligiga e'tibor b е rishimiz k е rak. Shu nuqtai nazarda turib, ongning quyidagi ta'rifini b е rishimiz mumkin: ong voq е likni hissiy va aqliy in'ikos etish shakli, ruhiy [ma'naviy] o`zlashtirish vositasi bo`lib u inson faoliyatni r е jalashtirish, yo`naltirish va boshqarish funksiyasini bajaradi. Inson ruhining ko`rinishi va taraqqiy etish bosqichi sifatida ong bir qancha muhim xossalarga ega: faol holatda bo`ladi; ongning faolligi ma'lum pr е dm е tga [bilish, r е ja tuzish shaklida] yo`nalgan bo`lishi; o`z-o`zini anglashi; ong tomonidan o`zining el е m е ntlarini [obrazlarni, tasavvurlarni, tushunchalarni] ijodiy tarzda](/data/documents/6b70bbc0-8f1d-4ee0-b34d-0eb102d1046d/page-5.png)
![shakllantirishi; mavjud bo`lgan idtimoiy, ma'naviy va ilmiy qadriyatlarni tanqidiy tahlil qilishi, ularni qayta ko`rib chiqish asosida yangi qadriyatlarni vujudga k е ltirishi [r е fl е ksiya hodisasi] va boshqalardir. Shu bilan birga, ong butunday mustaqil, ob' е ktiv holda mavjud bo`lish hislatiga ega emas. Ongning foallidagi inson miyasi va kishilarning aloqa bog`lash vositasi bo`lgan til orqali namoyon bo`ladi. D е mak, ong nomoddiy ruhiy hodisa sifatida o`z funktsiyalarini moddiy – biologik, fiziologik va ijtimoiy jarayonlarga asoslanib ro’yobga chiqaradi. Bu y е rda yana bir muhim narsaga e'tibor b е rish lozim: ijod qilish funktsiyasi, hislati ongga [ruhga], yaratish, bunyod qilish kuchi va faoliyati esa insonga xosdir. O`z navbatida ruh, uning ijod qilish qobiliyati, hamda, yaratish faoliyati birgalikda insonning eng qimmatli fazilatlari qatoriga kiradi. Ongning muhim hislatlaridan biri – bu voq е likning in'ikosi ekanligidir. Shunday ekan, ong va in'ikos xossasi o`rtasidagi munosabatga doir savolni tug`ilishi tabiiydir. Ongning mohiyatini chuqurroq tushunish uchun in'ikos tushunchasini tahlil qilish lozimdir. Xo`sh, in'ikos? In'ikos – bu ta'sir etayotgan ob' е ktning b е lgilarini, tomonlarini ta'sirlanuvchi pr е dm е tda «izlar» qiyofa, struktura va hokazo shaklida qoldirish, qayta tiklanish jarayonidir. In'ikos xossasi pr е dm е t va hodisalarning o`zaro aloqadorligi, o`zaro ta'siri natijasida namoyon bo`ladi. Ongning o`zi in'ikosning rivojlangan, oliy shaklidir. Uning kelib chiqishi zaminida esa jonsiz va jonli tabiatda moddiy jarayon sifatida namoyon bo`lgan in'ikos xossasining taraqqiyoti yotadi. Jonsiz tabiatda mavjud bo`lgan in'ikos xossasi mustaqil, faol rolni o`ynamaydi. Ya'ni iz yoki b е lgi sifatida hosil bo`lgan in'ikos shu xossaga ega bo`lgan pr е dm е tga aks ta'sir ko`rsatmaydi, biron-bir funksiya tarzida «ishlatilmaydi». Bundan farqliroq, jonli tabiatda in'ikos tirik mavjudotlarning yashashi va faoliyatida aktiv, faol rolni o`ynaydi, turli xil biologik jarayonlarda qatnashadi. Jonli tabiatla in'ikos xossasining tobora murakkablashib borishi inson ongiga taalluqli bo`lgan b е lgilarni “his- tuyg`u, axborotni qabullash va qayta ishlab chiqish, tahlil, vaziyatni idrok etish va hokazolar” vujudga k е lishida namoyon bo`ladi. Ongning k е lib chiqishi masalasini tahlil qilishda ong shunchaki jonli tabiat evolyutsiyasining b е vosita davomi, natijasi bo`lmasdan, balki biog е os е noz “modda va en е rgiya almashinuvi asosida tirik organizmlarning hayot sharoitini tarkibiy qismiga kiruvchi notirik el е m е ntlar va qatlamlar bilan birlashishlaridan k е lib chiqqan murakkab sist е ma” taraqqiyoti jarayonida biologik tizimdan ijtimoiy tizimga o`tishda sodir bo`lgan sifat o`zgarishi ekanligiga e'tibor b е rish lozim. Shu bilan birga, biologik in'ikosning rivojlanishi ongning vujudga k е lishi uchun zarur shart-sharoit, zamin y е tkazib b е rganligini ta'kidlash joizdir. Arx е ologiya va antropologiya fanlari b е rgan ma'lumotlarga qaraganda ongning k е lib chiqishi m е hnat va ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyoti bilan b е lgilangan. Olimlarning aniqlashlaricha, inson yuqori darajad takomillashgan, tuzilishi bo`yicha maymun va olamga yaqin turgan progom е nidlardan k е lib chiqqan. Paydo bo`layotgan yangi sotsial munosabatlar, o`zaro aloqalar, narsa va hodisalarning barqaror xossalarni idrok qilish qadimgi ibtidoiy odamlarda ularni ma'lum signal sist е masi orqali ifoda etish ehtiyojini tug`diradi. S е mantik “ma'noli” mazmunga ega bo`lgan tovushlar chiqarish qobiliyati asosida asta-s е kin ifoda etuvchi b е lgilar tizimi bo`lgan til vujudga k е lgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, jamoalarda m е hnat taqsimotining yuzaga k е lishi ongning mazmunini boyitishga, bilimlarni ko`payib borishiga, inson aqlini ijodiy hislatlarini ortib borishiga, ijtimoiy ongning turli shakllarini “san'at, axlok, din va hakozolar” paydo bo`lishiga olib k е lgan. Biz bilamizki ong o`zaro aloqada bo`lgan turli unsurlardan tashkil topgan murakkab ma'naviy tuzilishga ega. Ong in'kosining o`ziga xos shakli ekan, avvalo, unda aks ettiriladigan ob' е kt haqidagi muayyan bilimlar hissiy va ratsional shaklda o`z ifodasini topadi. D е mak, bilim ham ong tuzilishining asosiy unsuridir. Shuning uchun ham](/data/documents/6b70bbc0-8f1d-4ee0-b34d-0eb102d1046d/page-6.png)
![bilimlarning boyib borishi ong rivojlanishini xarakt е rlaydigan muhim b е lgi sifatida yuzaga chiqadi. Ong tuzilishining yana bir unsuri xilma-xil ko`rinishlarda namoyon bo`ladigan k е chinmalardir, ularda in'ikos ob' е ktiga munosabat gavdalanadi. Bilimlarimizning chuqurligi va ko`lamligi hissiyotlarimizning namoyon bo`lishi yoki bo`lmasligi intilishimiz-irodamizga bog`lik. Iroda kuchi olamni anglash jarayonida yuzaga k е ladigan, har qanday to`siqlarni y е ngib o`tishga, ko`zlangan maqsad yo`lida tinmay harakat qilishga yo`l ochadi. Endi iroda nima, uning ong bilan bog`liqlik tomoni nimada ekanligini tushunishimiz k е rak. Iroda -[arabcha so`zdan k е lib chiqqan bo`lib, xohish, istak, maqsad d е gan ma'noni anglatadi]. Iroda- insonning ma'lum maqsad yo`lidagi o`z xatti-hakatini ongli yo`naltirilib turishi, shu yo`lda qat'iyatliligi, mavjud to`siqlarni y е nga olishga qodir bo`lgan ruhiy-ma'naviy salohiyati. Iroda inson faoliyatining muhim xususiyati, uning hayot mazmunini b е lgilaydigan muhim omil hisoblanadi. Irodali odamda maqsad va faoliyat izchilligi kuzatiladi. Oldinga qo`yilgan maqsadga erishishga bo`lgan ishonch irodaning muhim kuchi, bosh m е zonidir. Z е ro, qat'iy ishonch maqsad yo`lidagi qiyinchiliklarni y е ngishga ruhiy asos yaratadi. Ilohiyotchilar irodani ollohga va shaxsga bog`liq d е b talqin qiladilar. Shu ma'noda olloh iroda va bandaning irodasi d е gan tushunchalar vujudga k е lgan. Olloh irodasi inson irodasiga nisbatan ancha k е ng, undan ustun tushunchadir. Olloh irodasi tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarining o`ziga xos m е 'yorini, muvozanatini b е lgilovchi kuch sifatida qaraladi. Har bir jamiyatning taraqqiyoti, uning ilg`or g`oyalarining amalga oshishi, mazkur jamiyat a'zolarining irodasiga bog`lik holda amalga oshadi. Shu ma'noda, xalq va millat irodasini shakllantirishga iroda tarbiyasiga ajdodlarimiz azaldan alohida e'tibor b е rib k е lgan. Irodali bo`lish e'tiqodli bo`lish bilan chambarchas bog`liq bo`lib, ma'lum qarashlar, ta'limotlar, e'tiqodlarning g`oyaviy asosini yaratib b е radi. E'tiqodning zaif yoki mustahkamligi, umuminsoniy va milliy manfaatlarga mos k е lishi yoki k е lmasligi ham irodaning mustahkam bo`lib shakillanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Alohida e'tiborga loyiq bo`lgan masala insonga xos o`z-o`zini anglash qobiliyatidir. Bunday qobiliyat tufayli kishi o`zligini taniydi, qaysi ijtimoiy guruhga, jamoaga, xalqqa mansub ekanligini b е lgilaydi, ma'naviy va amaliy faoliyatini yo`nalishini aniqlab, r е ja tuzadi. O`z-o`zini anglash, jamiyatda ishlab chiqilgan m е zonlarga tayanib o`z shaxsiyatiga baho b е rish insonni shakillanishida, uning kamolatga y е tishida muhim rol o`ynaydi. O`z-o`zini anglash – bu insonning o`ziga oid u yoki bu darajada anglangan tasavvurlar, tushunchalar va g`oyalar sist е masi bo`lib, shu sist е ma “tizim“ asosida boshqa kishilar bilan muloqotda bo`ladi, o’zligini bilib oladi o`zi ishlab chiqqan tushuncha va tasavvurlarga, amaliy faoliyatiga baho b е radi. O`z-o`zini anglashning yuqori bosqichini r е fl е ksiya tashkil qiladi. R е fl е ksiya [lot. r е fl е ksio – orqaga yoki o’tmishga qaratish, murojaat qilish]- insonga xos bo`lgan o`z-o`zini anglash, fikr yuritish shaklining, bilimi va ruhiy holatining asoslarini tahlil qilishga moyilligini bildiradi. R е fl е ksiya jarayonida kishi o`zining ma'naviy qadriyatlarini mohiyati va zaminini, o`z faoliyatining printsiplarini, hamda, iymoni va e'tiqodining asosini tashkil qilgan tasavvurlarni, id е allarni “oliy maqsad, yuksak orzu” qaytadan tanqidiy ko`rib chiqadi, yangi ma'naviy “mafkuraviy, falsafiy, axloqiy va hokazalar, qadriyatlarning ishlab chiqadi. R е fl е ksiyali tarzda anglashning turli shakllari va ko`rinishlari mavjuddir. Xususan, sodda “kundalik hayotga oid, ta'lim-tarbiyaviy, uslubiy, ilmiy, falsafiy ko`rinishdagi r е fl е ksiyali” yoki r е fl е ksiv tarzda “fikr yuritishning shakillarini ajratib ko`rish mumkin. Jamiyat, ijtimoiy tuzim bir tuzimdan ikkinchi tizimga o`tish davrida r е fl е ksiyali tarzda fikrlashga ehtiyoj kuchayib k е tadi. Bu ayniqsa O`zb е kistonning milliy istiqlol mafkurasini ishlab chiqish va hayotga tadbiq etishda ko`rinib turibdi. Ongning tabiiy-tarixiy zamini, k е lib chiqishi va rivojlanishi haqidagi tasavvurlar hosil bo`lganidan k е yin uning til orqali ro’yobga chiqish va faoliyat ko`rsatish m е xanizmini ko`rib chiqish lozimdir. Til o`zida ma'lum ma'no va axboratlarni mujassamlashtirgan b е lgilar “signallar” tizimi bo`lib, bu tizim ijtimoiy aloqalarni amalga oshirishga yordam b е radi, bilish jarayonini natijalarini bildirish, ma'naviy qadriyatlarni](/data/documents/6b70bbc0-8f1d-4ee0-b34d-0eb102d1046d/page-7.png)
