Никоҳ ва оиланинг ахлоқий асослари, унинг ёшлар тарбиясидаги ўрни - Falsafa - Referatlar

Никоҳ ва оиланинг ахлоқий асослари, унинг ёшлар тарбиясидаги ўрни

Yuklangan vaqt:

09.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.1865234375 KB

Ko'chirib olish

Никоҳ ва оиланинг ахлоқий асослари, унинг ёшлар тарбиясидаги ўрни Режа: 1. Никоҳ энг қадимги муносабат шакли. Никоҳнинг қонуний ва диний жиҳатлари. 2.Оиланинг психологик, ижтимоий-маънавий муҳитининг фарзанд тарбиясига таъсири. 3. Миллий маънавиятимизда никоҳ ва оилага доир ахлоқий қадриятлар. 4. Давлатнинг оила тинчлиги ва барқарорлигини таъминлашдаги ўрни.

Никоҳ-энг қадимги ахлоқий муносабат шакли . Никоҳнинг қонуний ва диний жиҳатлари. Никоҳ ўз моҳиятига кўра аҳлоқий ҳодиса. Никоҳ – эркак ва аёлнинг тенг ҳуқуқли, эркин ва ихтиёрий иттифоқи бўлиб, у фуқаролик холати далолатномаларини ёзиш органларида тузилади ва оила тузиш мақсадига ҳизмат қилади. Оила жамиятнинг дастлабки бўғини саналади ва давлатнинг ривожланишида муҳим аҳамият касб этади. Чунки оилада туғилиб, тарбия топаётган ёш авлод жамиятнинг, давлатнинг эртанги кунини, истиқболини белгилаб беради. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 2 февралдаги “Хотин-қизларни қўллаб-қувватлаш ва оила институтини мустаҳкамлаш соҳасидаги фаолиятни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори оила мустаҳкамлигини таъминлаш, унинг ижтимоий вазифаларини амалга ошириш имкониятларини кенгайтириш, айниқса, оиланинг фарзандлар тарбиясидаги нуфузини оширишга кўмаклашиш ҳамда мамлакатимизда оила ва никоҳ муносабатларининг қадрият сифатида эътироф этиш учун асосий пойдевор бўлиб ҳизмат қилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган маросимдаги маърузасида оиланинг жамият тараққиётидаги нуфузи ҳақида : “Барчамизга аёнки, юртимиздаги ҳар қайси инсон, ҳар қайси оиланинг энг эзгу орзу-мақсадлари, ҳаётий манфаатлари авваламбор унинг фарзандлари тимсолида намоён бўлади, рўёбга чиқади. Албатта, бу борада юртимизда улкан ишлар қилинмоқда ва улар амалда ўзининг ижобий натижасини бермоқда.”– деб таъкидлаган эдилар. Бир қанча республика ва халқаро миқёсдаги норматив ҳуқуқий ҳужжатларда она ва бола ҳуқуқлари мустаҳкамлаб қўйилди. Жумладан, республикамиз конституциясининг XIV боби оилага бағишланган бўлиб бу ерда оила ва никоҳ муносабатлари, оналик ва болалик давлат томонидан тўла муҳофаза қилинган. Қонунга биноан никоҳ тузиш шартларидан энг муҳимлари - никоҳга кирувчиларнинг ўзаро розилиги ва уларнинг никоҳ

ёшига етганликлари. Бизда йигитлар учун - 18, қизлар учун - 17 никоҳ ёшлари қилиб белгиланган. 1998 йили оила кодексини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан тасдиқланиши оила ва никоҳ масалаларини тартибга солишда ва мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бир сўз билан айтадиган бўлсак оила ва никоҳ муносабатлари ҳар доим давлатимиз ҳимоясида бўлган ва давлатимиз сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида қараб келинган. Юртимизда оила ва никоҳ муносабатлари давлат қонун қоидалари ҳамда авлоддан авлодга ўтиб келаётган гўзал анъаналар асосида амалга ошириб келинмоқда. Хусусан, ҳуқуқ соҳасига оид анъаналар мустақиллик даврида ўтмиш меросимиздаги ва миллий ментал хусусиятлар асосида тобора мукаммаллаштирилиб, оптималлаштириш чоралари ишлаб чиқилмоқда. Мустақил Ўзбекистоннинг Конституциясида белгиланган оиланикоҳ муносабатларига оид қонун-қоидалар мажмуи давлат ғамхўрлигига олиниб, ўзбек халқининг бу борадаги миллий ва диний қадриятларини ҳам назарда тутган ҳолда “Меҳнат кодекси”, “Оила кодекси”, “Фуқаролик ва жиноят кодекси” ҳамда “Соғлом авлод” каби қонунларида ўз ифодасини топган. Уларда оила-никоҳ масалаларига маънавий жиҳатдан ҳам ёндошилиб қонун даражасига кўтарилган. Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 8-моддасида оилавий муносабатларда урф-одат ва анъаналарга амал қилиш тўғрисида алоҳида сўз юритилади: ”Қонун ҳужжатларида оилавий муносабатларни тартибга солишга оид тегишли нормалар бўлмаган тақдирда, Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига зид бўлмаган маҳаллий урф-одат ва анъаналар қўлланилади 1 . Дарҳақиқат, Кодексда давр синовидан ўтган умуминсоний қадриятлар билан этномаданий анъаналар, ўзбек халқининг менталитети ўз ифодасини топган. Ушбу миллий ва диний урф-одатлар, анъаналар орасида шундайлари борки, улар оила-никоҳ масаласидаги қонун 1 Ўзбекистон Республикасининг оила кодекси.- Т.: Адолат, 1998. – 8 б.

ҳужжатларига зид келмайди. Аксинча, улар асрлар давомида тарих синовларидан ўтиб, оилани мустаҳкамлашга хизмат қилиб келмоқда. Оила, никоҳ ҳақида, унинг мустаҳкамлиги тўғрисида диёримиздан етишиб чиққан буюк алломаларимиз Имом ал-Бухорий, Имом ал-Мотурудий, Бурҳонуддин ал-Марғиноний, Алишер Навоий, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат ва бошқалар ўз асарларида қимматли фикрларини келтириб ўтганлар. Хусусан, фиқҳ (мусулмон ҳуқуқшунослиги) илмининг султони Бурҳонуддин Марғинонийнинг оилани мустаҳкамлиги ва фаровонлигини оширишга хизмат қиладиган, оила ва никоҳ масаласида чиқарилган айрим ҳукмларини таъкидлаш лозим. Бурҳонуддин ал-Марғинонийнинг шоҳ асари “Ҳидоя”да “Никоҳ китоби” ва “Талоқ китоби” бевосита оила ва никоҳ масалаларига бағишланган. Марғиноний оиланинг моддий ва маънавий жиҳатдан мустаҳкамланиши учун хизмат қилиши мумкин бўлган ҳолатларни назарда тутган ҳолда маҳр бериш борасида айрим енгилликларни ўз ҳукмларига киритади: Чунончи, “никоҳда гарчи маҳр айтилмаса ҳам, никоҳ дуруст бўлаверади” 2 , “... маҳр аёл кишининг холис ҳаққидир. У никоҳнинг бошидаёқ маҳрни бекор қилиши мумкин бўлгани каби никоҳ тугагандан кейин (яъни эри ўлгандан кейин) ҳам ўз ҳақидан воз кечиши мумкин” 32 , “Никоҳ фақат жуфтланиш учун эмас, балки ундан кўзда тутилган мақсадларни рўёбга чиқиши учун машруъ қилингандир” 3 , деб чиқарган ҳукмлари фикримизнинг исботидир. Ушбу ҳукм ҳақиқатан ҳам инсоний меҳр-мурувват, бағрикенглик руҳида чиқарилганлиги билан катта ижтимоий ва маънавий аҳамият касб этиши шубҳасиздир. Бу ҳукмларнинг маънавий томони шундаки, никоҳ қандайдир моддий манфаатлар эвазига эмас балки оила мустаҳкамлигига хизмат қилмоғи лозим. Зеро, оиладаги гўзал қадриятлар, жумладан 2 Бурхонуддин Марғиноний. Хидоя. I – жилд. Никоҳ китоби.- Т.: Адолат, 2000. – 690 б. 32 Ўша асар. 692 б. 3 Бурхонуддин Марғиноний. Хидоя. I – жилд. Никоҳ китоби.- Т.: Адолат, 2000. – 732 б. 34 Қаранг: Арабско – русский словарь. - М .: 1962. - 91 с.

севгимуҳаббат, фарзандлар ҳурсандчилиги ва инсоний гўзал меҳр барча нарсадан устун туради ҳамда оила мустаҳкамлигига хизмат қилади. Бундан ташқари “Ҳидоя”да ғайришаръий никоҳ ҳолатлари ҳақида ҳам диққатга сазовор ҳукмлар келтирилган. Марғиноний томонидан ғайришаръий деб ҳукм чиқарилган ҳолатлар – маънавиятга ва аҳлоқий меъёрларга зидлиги сабаблидир. Аллома асаридаги ушбу ҳолат бугунги кун билан чамбарчас боғлангандир. Ғарб мамлакатларида оиланинг қадрсизланишини ва ахлоқан бузуқ бўлган бир жинсли никоҳнинг кундан кунга кўпайиб бораётганлигини Америкалик сиёсатшунос Патрик Бьюкенен ўзининг “Ғарбнинг ҳалокати” деб номланган асарида куюнч билан эътироф этади. Ғарб давлатлари ораси шиддат билан камайиб бориши, бугунги кунда Европанинг ўн етти давлатида ўлиш туғилишга нисбатан анча юқори эканлиги, никоҳлар сони камайиб ажримлар ошиб бораётганлигини келтириб чиқармоқда. Энг ачинарлиси Европа аҳолисининг катта қисми бугунги кунда бир жинсли никоҳ тарафдори эканлиги вазиятнинг нақадар аянчли аҳволдалигидан далолат беради. Энди эса Европа давлатлари тезда бу муаммоларга ечим топмаса ўз-ўзидан емирилиб йўқ бўлиши ҳеч гап эмаслиги маълум бўлиб қолмоқда. Шунинг учун ҳам фиқҳ бундай никоҳларни “ботил” ва “фосиқ” никоҳлар деб ҳисоблайди. “Ботил” ибораси асоссиз, ўз кучини йўқотувчи маъноларини англатади. 34 “Фосиқ” ибораси аҳлоқий бузуқ, нуқсонли маъноларини англатади. 4 Демак, бундай никоҳлар Марғиноний наздида маънан ҳеч қандай кучга эга бўлмаган, бузуқ никоҳлар ҳисобланади. Марғиноний фикрича, шахсни маънавий тубанликка олиб келиши, жамият учун ижтимоий фалокатга айланиши мумкин бўлган ҳар қандай никоҳ ҳолатлари ахлоқий жиҳатдан қаттиқ қораланади ва ғайришаръий никоҳлар деб ҳукм чиқарилади, гарчи бу никоҳлар расмиятчилик қонунқоидалари асосида амалга оширилган бўлса ҳам. Расман никоҳ деб аталган, лекин Марғиноний томонидан ношаръий деб ҳукм чиқарилган ана шундай 4 Ўша китоб. С 765

“ботил” никоҳлардан бири – мутъа никоҳидир. Ушбу никоҳнинг ғайриаҳлоқий моҳияти ва “ботил”лиги ҳақида “Ҳидоя”да шундай дейилади: “Мутъа бирорта аёлга: мен сендан фалон муддатга фалонча пул эвазига(жинсий) фойдаланаман” – дейишдир Оиланинг психологик, ижтимоий-маънавий муҳитининг фарзанд тарбиясига таъсири. Оила номуси ва шаънини сақлашда ота-она ва фарзандлар масъулияти. Ҳар бир инсоннинг шаклланиши, вояга етиши, ўзини шахс сифатида намоён этишида у тарбия топган оиладаги тарбиянинг, маънавий-руҳий муҳитнинг ўрни каттадир. Шунинг учун ҳам аждодларимиз қурилажак оиланинг мустаҳкамлигини таъминлайдиган жиҳатларга алоҳида этибор қаратганлар. Етти пуштини суруштиришдан тортиб, оилавий тутумини, маҳалладошларининг бўлажак қудалар, куёв ёки келин ҳақидаги фикрларини, касбу корини батафсил ўрганишган. Ёш оила асосчиларининг оила қуришга тайёргарлигини ҳисобга олиш эса энг муҳим омил саналган. Ҳақиқатан ҳам, ёшларнинг жисмонан етукликка эришгани ҳали уларни оила қуришга тайёрлигини билдирмайди. Қачонки, икки ёш ҳам кичик жамият, яъни оилани барпо этишга руҳан тайёр бўлсалар, шундагина тўкис оила бунёд бўлиши мумкин. Мутахассисларнинг фикрларига қараганда, бугунги кунда айрим ота-оналар орзу-истакларини тезроқ рўёбга чиқариш мақсадида ёки фарзанди олдидаги масъулиятдан қочиш учунми, фарзандларини эрта турмуш қуришга ундашмоқда. Минг афсуски, бу кўпинча ажралишлар билан тугамоқда. Оилада эр-хотин бир-бири билан нафақат севги-муҳаббат ришталари орқали боғланган, балки иқтисодий-ижтимоий, маънавий-тарбиявий, энг муҳими авлодларни дунёга келтириш, тарбиялаш ва жамиятга етказиб беришдек ўта масъулиятли вазифа билан ҳам ўзаро боғлиқдирлар. Чунки «оила ҳаётнинг, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урф-одатларни сақлайдиган, келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғидир» 5 . Бунда 5 Фалсафа қисқача изоҳли луғат. – Т.: Шарқ , 2004. – 241 б.

уларнинг мақсадмуддаолари уйғун, интилишлари муштарак бўлиши катта аҳамият касб этади. Оила инсоннинг ўз имкониятларини рўёбга чиқаришга шароит туғдирадиган, руҳан ором оладиган макони бўлиши билан бирга «асосий ишхонаси» десак, муболаға бўлмайди. Бу ерда эр ҳам, хотин ҳам ўз вазифасини оғишмай бажарсагина фарзандлари қобил, дастурхони тўкин, элюрт ўртасидаги обрўси юксак бўлади. Ҳар томонлама етук, баркамол авлод соғлом муҳитда, маърифатли, меҳнаткаш, узоқни кўра оладиган отаоналарнинг қўл остида вояга етади. Миллий тарбия тизимида оила маънавияти, ундаги ота-онанинг ўрнига аждодларимиз алоҳида эътибор беришганлар. Чунончи, миллий маънавиятнинг шаклланишига беқиёс ҳисса қўшган, ўзбек оилаларида азалдан соғлом турмуш тарзи, муомала маданияти мавжудки, бу, ўз навбатида ота-она ва фарзандлар ўзига хос ахлоқий қадриятларга муносабатларида, рўзғорни саранжом тутиш, ўзига-ўзи хизмат кўрсатиш тамойилларида ўз ифодасини топган. Миллий анъаналаримиз ичида бола тарбиясига доир урфодатлар айниқса, муҳим ўрин тутади. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, халқнинг соф ҳолда кўриниши болаларда намоён бўлади. Қачонки болаларда миллийлик ўлар экан, бу миллат ўлимининг бошланишини билдиради. Тарбияда миллийлик қанча кўп сақланиб қолган бўлса, шу миллат шунча кучли маданиятга эга, маънавий бой ҳисобланади 6 . Оиладаги тўғри тарбия дастлаб ота-онанинг намунали, уларнинг ўзаро илиқ ва самимий муносабатлари орқали амалга оширилади. Оиладаги ота-она ва бошқа оила аъзоларининг газета ва журналлар, бадиий асарларни ўқиши, маънавий-маърифий кўрсатувларни кўриши ҳамда уларга оилавий муносабатларини билдириши ёшлар тарбиясига ижобий таъсир этади. Оила ўрнини босувчи бошқа ижтимоий институт ҳали кашф этилгани йўқ. Оила шахс, давлат, жамият ва бошқа ижтимоий институтлар ўртасидаги 6 .Волков Г.Н., Баубекова Г.Д. Этнопедагогика. Т.: Фан, 2000. 38-бет.

муносабатларда воситачи ўрнини ўтайди. Оиланинг ўз вазифаларини бажариши авлодлар тарихий изчиллигининг сақланиши, шахс ва жамият ривожланиши жамият тараққиётининг муҳим шарти ҳисобланади. Оилавий тарбия - бу, аввало ота-онанинг ўзини тарбиялаш демакдир. Ота ва она оила деб аталмиш муқаддас қўрғоннинг устунлари. Улар қанчалик пишиқ ва пухта бўлса, бу қўрғон ҳам шунчалик мустаҳкамланиб бораверади. Миллий маънавиятимизда никоҳ ва оилага доир ахлоқий қадриятлар. Ўзбекистонда ёшлар тарбияси, маънавий-ахлоқий камолотида никоҳ ва оила ҳақидаги миллий ахлоқий қадриятларнинг ўрни. Азалий қадриятларимизда тани сиҳатлик ва маънавий бутунлик уйғун бўлиб келган. Тани сиҳатлик инсоннинг табиий ва жисмоний саломатлиги мезонларини, маънавий бутунлик инсон қалбининг саломатлик мезонларини мужассам этган. Ўзбек оилаларида инсоний муносабат, иззат икром, ҳурмат, эъзоз, муомаладаги очиқлик, меҳмоннавозлик бағрикенглик, тинч ва осуда ҳаёт, хурсандчилик каби хусусиятларни амалда кўрсата олиб ҳаёт мезонига айлантира олишни англатган. Демак, оиланинг бугунги кундаги вазифалари биринчидан, фарзандининг ахлоқий-эстетик, ҳуқуқий, диний маданияти учун жамият олдида жавобгарлик, ота-оналик бурчига эътибор билан қараш, фуқаролик масъулиятини ҳис этиш, муҳим ижтимоий бурчни бажариш, иккинчидан, фарзандларга турмуш муаммоларини мустақил ҳал этиш усуллари, ўзини таъминлаш ва яшашнинг муносиб даражасига эришиш имкониятларини ўргатиш; учинчидан, ҳаётнинг мушкул вазиятидан чиқиб олиш учун ресурслар, ҳаракатлар кўрсатадиган тизимлар билан узвий алоқада бўлиш, шунингдек бу тизимларнинг самарали ва ташкилий ишларига кўмаклашиш иборат. Оиладаги қадриятлар, ундаги психологик, ижтимоий-маънавий муҳитнинг фарзанд тарбиясига таъсири буюк мутафаккир ва алломаларимизнинг бизгача етиб келган илмий меросларида алоҳида эътироф этилган. Бу хусусда Зардуштийлик динининг муқаддас китоби “Авесто”да ҳам таъкидлаб ўтилган. Унга кўра оила соғлом авлоднинг пайдо

бўлиши, бенуқсон наслнинг туғилиши соғлом турмуш тарзи, зурриёднинг покизалиги, унинг ақлий, ахлоқий, руҳий, жисмоний, маънавий тарбиясида алоҳида ўрин тутган. Унда таъкидланишича ўсмирлар ўн беш ёшга тўлгандан кейингина етмиш икки хил рангли ипак иплардан тўқилган белбоғ билан белларини ўраш ва ўзларини яхшилик йўлига бахшида этиш учун турмуш қуриш хуқуқига эга бўлган. Лекин ёшларнинг ўзбошимчалик билан оила қуришларига йўл қўйилмаган. Оила қуриш жамоа, ота-она измида бўлган. Шу сабабли, жамоа ва ота-оналар бўлажак келин-куёвларни танлашда обдон ўйлаб иш кўрганлар. «Авесто»нинг «Вендидод» бобида баён этилишича насл соғломлигининг ирсий жиҳатларига алоҳида эътибор берилиб, яқин қариндошлар ўртасида фарзандларнинг ўзаро оила қуриши ман этилган. Соғлом авлоднинг туғилиши учун ота-оналар шароб ичмасликка, гиёҳванд моддалар ва бошқа хушдан кетказувчи воситаларни истеъмол қилмасликка даъват этилган. Зардўштийлик таълимотига кўра катта оилалар жамоа оқсоқоли томонидан ҳимоя қилиниб, эгизак фарзанд кўрган аёлларга бир жуфт сигир ёки сариқ туя ҳадя қилинган ва давлат хазинасидан нафақа берилган. “Авесто”да ҳар қандай ахлоқсизлик ва ғайритабиий ҳаттиҳаракатларга йўл қўйиб бўлмаслиги таъкидланади. Фоҳишабозлик, турмуш ўртоғига ҳиёнат қаттиқ қораланади. Бу каби жиноятлар сирасига нафақат оилани бузадиган ва оила қоидаларини заифлаштирадиган, балки бола туғилиши, ёш авлод тарбияси, насл поклигига салбий таъсир кўрсатадиган оила ҳиёнати ҳам кўрсатилган. Бегона аёл билан яшаш, никоҳсиз фарзанд кўриш қатъий таъқиб остига олинганки, ушбу қарашлар бугунги кунда ҳам муҳим тарбиявий аҳамиятга эга. Бу каби жиноятлар қамчи ёки таёқ билан 800 зарба уриш билан жазоланган. 7 “Авесто”нинг бугунги маънавий- ахлоқий ва тарбиявий талабларга ҳамоҳанг бўлган энг муҳим тамойиллардан бири- берган сўзининг уддасидан чиқиш, аҳдга содиқлик, савдо-сотиқ ва шартномаларга қатъий амал қилиш, 7 Ҳомидов Ҳ. Авесто файзлари. –Т.:2001. – 31б.

қарзни ўз вақтида тўлаш, алдамчилик ва ҳиёнатдан ҳоли бўлиш каби иймонлилик сифатларидан иборат. “Авесто”нинг кўплаб тадқиқотчилари, бу нодир китобда юксак маънавиятлилик ва ахлоқ масалалари ёритилганини таъкидлайдилар. Юксак маънавий сифатлилик Зардуштийликда жаҳолатнинг, ёмонликнинг олдини олишдир. “Авесто”нинг маънавий қоидаларига нафақат соғлик ва жисмоний куч, балки маънавий покликка ҳам алоҳида ўрин ажратилади. Маънавиятлилик меёри сифатида ўз вақтида тўғри овқатланиш буюрилади. Авестода бола тарбияси ва таълимига катта аҳамият берилиб, “Тарбия ҳаётдаги энг муҳим таянч саналиши лозим, ҳар бир ёшни шундай тарбиялаш керакки, аввал ўқишни, кейин ёзишни ўрганиб олгач, энг юқори даражага кўтарилсин” 8 . Юртимизда етишиб чиққан Шарқ уйғониш даври мутафаккирлари қаторида Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Имом Бухорий, Имом Термизий, Бурхониддин Марғиноний ўз асарларида инсон, унинг маънавий камолотида оила ва ундаги тарбия, илм, маънавий муҳитнинг муҳим аҳамиятга эгалигини бир неча бор таъкидлаб ўтадилар. Абу Райҳон Беруний шахс тарбиясида меҳнатга алоҳида эътибор беради. Унинг фикрича ҳаёт ва бахтни мехнатсиз тасаввур этиб бўлмайди, меҳнат билан тарбиялаш –инсон ҳаётининг асосидир. Аллома маънавий тарбияда илмнинг ролини биринчи ўринга олиб чиқади. Амир Темур ва темурийлар даврига оид тарихий манбалар ҳам оила тарбияси жамиятдаги тарбия жараёнининг энг муҳим ва нозик жиҳати бўлганлигини кўрсатади. Соғлом авлод мамлакат келажагини таъминловси асосий омил эканлигини яхши англаган Амир Темур раиятнинг тинч-осуда ҳаёт кечиришини, хонадонларнинг дахлсизлигини,янги барпо бўлаётган оиланинг ҳар жиҳатдан бенуқсон ва поклик асосига қурилишини давлат аҳамиятига молик масала деб қараган. Шахснинг маънан етуклиги унинг оилада топган тарбиясига боғлиқлиги хусусида XX аср маърифатпарварлари ҳам ўз асарларида бир 8 Очилов С., Ҳошимов.Ҳ. Ўзбек педагогикаси онтологияси. 2-жилд.- Т.:1999. – 126 б.

неча бор таъкидлаб ўтганлар. Жумладан, Абдулла Авлоний ўзининг “Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ” асарида бола тарбияси хусусида жуда қимматли маълумотларни келтириб ўтади. Муаллиф бола тарбиясида яшаб турган шароит, муҳит, кишиларнинг роли катта эканлигини кўрсатади ва бу соҳада оила, мактаб шароитини ҳам назардан четда қолдирмайди. Тарбия боланинг ахлоқига, хулқ атворига кучли таъсир этишни эътироф этади ва ота – оналарни ўз болалари тарбиясида масъул эканлигини эътироф этади. Унинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ, илм-маърифатга эга бўлиш учун бадан тарбияси муҳим аҳамиятга эга. Хусусан, соғлом баданга эга бўлиш учун муаллиф кишининг жисмоний томонига зарар келтирадиган нарсалардан сақланишни тавсия қилади. Абдулла Авлоний бадан тарбияси масаласида болани соғлом қилиб ўстиришда ота-оналарга мурожаат қилса, болани фикрий томондан тарбиялашда ўқитувчиларнинг фаолиятига алоҳида эътибор қаратади. Болаларни жасоратли, қўрқмас, довюрак қилиб тарбиялашда “Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ” асарида муаллиф ғоят муҳим фикрларни беради. Бу асарнинг “Шижоат” бобида болани жасоратли қилиб тарбиялашни илгари суради ва қўрқоқликни қоралайди. Жадидчилик намоёндаларининг фикрича янги давр янги тузум учун курашда, энг аввало, оилани ислоҳ қилишдан бошламоқ зарур деб ҳисобладилар. Уларнинг фикрича, оила асосини тўғри қурмай туриб ва ёш авлодни тўлақонли тўғри йўлда тарбияламасдан туриб, жамиятни ислоҳ қилиш, унинг ривожини тараққиёт сари йўналтириш мумкин эмас. 9 Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев бошчилигида демократик ҳуқуқий давлат қуриш, давлат ва жамиятимизнинг барча жабҳаларини модернизация қилиш ҳамда янгилашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар, улкан бунёдкорлик ишлари амалга оширилмоқда. Халқимиз учун муносиб турмуш шартшароитларини яратиш, бунёдкорлик салоҳиятини ошириш, минг йиллик анъаналаримизни тиклаш ва янада 9 Алқаров И.Ш ва бошқалар. Шахс ва оила тарбиясининг педагогикаси. -Т.:2009. – 16 б.

ривожлантириш, миллий ўзликни англаш ҳамда фахр-ифтихор туйғусини мустаҳкамлашга қаратилгани мамлакатимизда инсон манфаатларини таъминлаш йўлида ўтказилаётган ислоҳотларнинг ўзига хос жиҳатларидир. Жумладан, “Ҳаракатлар стратегияси”да оила саломатлигини мустаҳкамлаш, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, оналар ва болаларнинг сифатли тиббий хизматдан фойдаланишни кенгайтириш, уларга ихтисослаштирилган ва юқори технологияларга асосланган тиббий ёрдам кўрсатиш, чақалоқлар ва болалар ўлимини камайтириш, жисмоний бақувват ва маънавий жиҳатдан соғлом авлодни камол топтириш масалаларига алоҳида ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишларидан бири сифатида қаралган. Ёшлар психологиясида оилага муносабатнинг маънавий, ахлоқий тамойилларини шакллантириш. Ажралиш ва унинг ахлоқий камолотга салбий таъсири . Ёшлар психологиясида оилага муносабатнинг маънавий, ахлоқий тамойилларини шакллантириш айниқса бугун долзарб аҳамият касб этиб бормоқда. Оилада киши характерининг, унинг меҳнатига, энг муҳим маънавий, ғоявий ва маданий бойликларига муносабатининг асоси шаклланади. Шунинг учун ҳам жамият оиланинг мустаҳкам, маънавий ва ахлоқий жиҳатдан соғлом бўлишидан ғоят манфаатдордир. 2012 йилга “Мустаҳкам оила йили” деб ном берилди. Мамлакатимизда оила институтини ривожлантириш ва такомиллаштириш борасида янги қарорлар, дастурлар қабул қилинди. Бугун ҳам ушбу дастурларда белгиланган вазифалар босқичма-босқич амалга ошириб борилмоқда. Чунки оила мамлакатимиздаги энг олий қадрият саналади. Оиланинг энг муҳим вазифаси эса тарбия ҳисобланади. Оила – тарбия маскани, айнан шу масканда дунёга келган фарзанд ота- онадан нафақат ирсий хусусиятларни олади, балки улардаги ҳатти – харакат, ахлоқ – одоб қоидаларини ҳам эгаллаб боради. Ота – она ўртасидаги ўзаро ҳурмат, меҳр – оқибат, ҳалоллик, поклик, меҳнатсеварлик, инсонпарварлик каби қадриятлар она сути, оила аъзолари меҳри ва намунаси билан бола хулқи, хатти – ҳаракати мазмунига сингиб боради.

Таълим-тарбиянинг ҳамда маънавий ва ахлоқий фазилатларнинг ривожланишида оила унинг негизи, яъни таянчи ҳисобланади. Оилада фарзандларнинг етук инсон сифатида камолга етиши кўп жиҳатдан ота-онага боғлиқ. Фарзанд тарбиясининг бу қадар муҳимлиги шунда намоён бўладики, ҳозирги ёшлар эртага бутун юртнинг эгалари, меросхўрлари, давомчилари бўлишади ва шу сабабдан ҳам бутун юртнинг келажаги ҳозирги ёшларга боғлиқдир. Агар оиладаги муҳит яхши бўлса ҳамда фарзандга алоҳида эътибор берилиб унда салбий хислатларнинг пайдо бўлишининг олди олинса, яхши хулқ билан шаклланиб боради. Ўзбек оиласида бола онгида соғлом ғоя билимлар шаклланиши жараёнида оиланинг катталари – боболар, момолар, яқин қариндош уруғлари ҳам бевосита иштирок этади. Удумларимизга биноан бола тарбиясида ота-онадан ҳам кўра бува ва бувиларнинг таъсири кучлироқ бўлади. Улар оиладаги маънавий муҳитнинг бошқарувчилари ҳисобланади. Боланинг ақлий, ахлоқий, эстетик, иқтисодий, экологик, жисмоний, маънавий тарбиясида оила асосий омил ва восита ҳисобланади. Шу боисдан ҳам “Кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастури” да бу масалага алоҳида урғу берилган. Яъни: - “оила оилавий анъаналарни ҳамда маънавий – ахлоқий меросни сақлаб қолувчи, давом эттирувчи; - жамиятнинг энг кичик бир қисми бўлиб, боланинг маданий, эстетик ва бошқа эҳтиёжлари ўсишини ва соғлом турмуш тарзини таъминловчи; - боланинг хулқ – атвори асосларини шакллантирувчи биринчи мураббий; - ҳаётнинг барча жабҳаларида ёш авлоднинг доимо маслаҳатчиси, йўл – йўриқ кўрсатгувчисидир”, - дейилади. Оилада баъзида фарзандлар билан боғлиқ муаммолар туфайли, қариндош-уруғларнинг ўринли ва ўринсиз оилага аралашувлари туфайли,

касалликлар, етишмовчиликлар туфайли қийин вазиятлар юзага келиши мумкин. Мана шундай дамларда мавжуд ҳолатни ахлоқийлик билан баҳолаб, бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилиш эр-хотиннинг иродасига, билимига, ҳаётий тажрибасига боғлиқдир. Мана шу жиҳатларнинг етишмаслиги сабабли ҳам ажралишлар кўпаймоқда. Бундан ташқари, социологлар ажралишларнинг бир қанча сабабларини санаб ўтишган: «Бадавлат кишиларнинг бир қисмини ҳисобга олмаганда, бугунги кунда никоҳ одамларнинг ўз мулки ва мавқеини кейинги авлодга ўтказиш мақсадидаги сайъи-ҳаракатлари мажмуи бўлмай қолди. Аёллар иқтисодий мустақиллигининг таъминланиши билан никоҳ қачонлардир бўлганидек, иқтисодий шериклик заруриятининг натижаси ҳисобланмай қолди» 10 . Оиладаги руҳий-маънавий муҳитнинг бузилиши, ота-онаси ўртасидаги келишмовчиликлар болаларда ўзининг жуда ёмон асоратларини қолдиради. Чунки оилада камол топаётган фарзандлар ҳам уларнинг муомаламуносабатидан, ўзини тутишидан намуна олади. Муаммоларни объектив баҳолаб, ҳал этиш ўрнига ота сўкинишни одат қилса, ичкиликка ружу қўйса, она сабр-тоқатни унутиб, андишасиз гап-сўзларга эрк берса, фарзандлар тарбиясига бефарқ бўлса, бундай оиланинг пойдевори дарз кетиши шубҳасиз. Фалсафа фанлари доктори Виктор Алимасов бу ҳақда шундай ёзади: «Завжаси бебахту ўзи бахтиёр эрни ҳам, эри бебахту ўзи бахтиёр хотинни ҳам учратмадим. Бахт ҳам, бебахт ҳам аҳлда баробар тақсимланади» 11 . Демак, оилавий бахтда ҳам уйғунлик, бир-бирини тушуна олиш муҳимдир. Бугун маҳаллалардаги комиссиялар томонидан оилаларнинг ижтимоий, иқтисодий ва маънавий ҳаётига оид масалалар юзасидан бир қатор ижобий ишлар, хусусан оилавий низоларни тинч йўл билан ҳал этиш, оилавий ажримларнинг олдини олиш, аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламини манзилли қўллаб-қувватлаш, хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни ривожлантириш борасида кенг кўламли ишлар амалга 10 Гидденс Э. Социология. – Т.: «Шарқ», 2002. – 442 б. 11 Алимасов В. Топган ва топинган битикларим. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2007. – 71 б.

оширилмоқда. Комиссиялар томонидан олиб борилган амалий ишлар натижасида оилавий ажримлар сони 50 фоизга, нотинч оилалар 30 фоизга қисқарганини таъкидлаш лозим. Бир кун жанжал чиққан жойдан қирқ кун барака кетади, дейди халқимиз. Оилани қадрият сифатида тавсифлаш ва жамият ҳаётидаги нуфузини таъкидлаш билан биргаликда, унинг мустаҳкамловчи кафолатли омилларининг ролини ўрганиш, айниқса, ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлаш катта аҳамиятга эга бўлган долзарб масала бўлиб қолмоқда. Мамлакатимизда 2017 йил давомида 306197 та оила жамиятимизга қўшилган бўлса, шу йилгача қайд қилинган никоҳларни 31930 таси бекор қилинган. Таққослаш учун 2016 йилда 275048 та никоҳ қайд қилинган ва 29321 та никоҳ бекор қилинган. Ажралишлар сони 2016 йилга нисбатан 2609 тага ёки 8.1% кўнайган. Ушбу ажралишлар ФХДЁ органлари орқали 621 тага (1.9 %) ва суд қарори асосида 1988 тага (6.2%) кўпайган. 2017 йил никоҳи бекор қилинган оилаларни таҳлил қилинганда 1-8 йилгача ўзаро эр-хотин сифатида яшаб кейин ажрашганлар сони 18575 та ёки 58%, шундан 2 йилдан 3 йилгача бирга яшаб 5174 та (16.2%), 4 йилдан 5 йилгача бирга яшаб 5524 та (17.3%) си ажрашган. 50 йил бирга яшаб “Олтин тўйларини” бўлган 23 та оила ажрашган. 60, 63, 65 ва 67 йил яшаган биттадан оила ажрашган. 12 Оила ҳаёти шундай мураккаб жараёнки, ҳар бир ҳолат етти ўлчаб, бир кесишни тақозо қилади. Енгил-елпилик, ўзи бўларчилик кетмайди. Оилавий ҳаётда қўйилган биттагина нотўғри қадам бир умрга татиши мумкин. Тинчлик-осайишталик бўлмаган оилада баркамол фарзанд вояга етиши жуда қийин. Бундай оилада фарзанд кўнгли ўксик, руҳи синиқ бўлиб ўсади. Қуш инида кўрганини қилади деганларидек, ота-она фарзандига ўрнак бўла олиши ҳар қандай тарбия воситаларидан устун ва ишончлидир. Болалар ота-онасига тақлид қилишни яхши кўради, оиладаги болага айтиб, гапириб, панд-насиҳат 12 Адлия варизлигининг t/mehuquqiy axboroti

бериб тарбия берилганидан кўра, амалда кўрсатиб, намуна бўлиб тарбиялаш ҳар доим ҳар самарали кечган. Давлатнинг оила тинчлиги ва барқарорлигини таъминлашдаги ўрни. Жамиятнинг тинчлиги, барқарорлиги, тараққиёти ёки таназзули, том маънода айтганда экзистенцияси, яъни мавжудлигини таъминловчи ижтимоий меъёрлар яралишига кўра моддий-иқтисодий, сиёсий-ижтимоий омиллар билан белгиланиши мумкин, аммо унинг авлоддан-авлодга узлуксиз ўтиб боришининг бирламчи негизи аввало тарбиядир. “Тарбия - шахсда муайян жисмоний, руҳий, ахлоқий, маънавий сифатларни шакллантиришга қаратилган амалий педагогик жараён; инсоннинг жамиятда яшаши учун зарур бўлган хусусиятларга эга бўлишини таъминлаш йўлида кўриладиган чора-тадбирлар йиғиндиси. Одам ва жамиятнинг мавжудлигини таъминлайдиган қадриятлар тарбия туфайлигина бир авлоддан бошқасига ўтади” 13 . Демак берилган таърифдан ҳам билса бўладики, инсониятнинг бутун борлиғи, экзистенциал моҳияти тарбия туфайли рўёбга чиқади ва воқеликка айланади. Ёш авлоднинг, умуман жамият аъзоларининг тарбияси билан етарлича шуғулланмаган мамлакат турғунлик ва инқирозга маҳкум. Буни ҳеч ким инкор қила олмайди. Ўзбекистоннинг Бирнчи Президенти Ислом Каримов “Маълумки, ўзбек халқи азалдан ўзининг болажонлиги, оилапарварлиги билан ажралиб туради. Албатта, фарзандга меҳр қўйиш, уларнинг қорнини тўқ, устини бут қилиш ўз йўли билан, лекин болаларимизни ёшлик чоғидан бошлаб миллий тарбия, ахлоқ-одоб, юксак маънавият асосида вояга етказиш биз учун доимо долзарб аҳамият касб этиб келган. Бу масалага эътибор бермаслик нафақат айрим ота-оналар, балки бутун жамият учун жуда қимматга тушишини ҳам кўпгина ҳаётий мисолларда кўриш мумкин” 14 , деганида ҳақли эди. 13 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8-жилд. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти. - 272 б. 14 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 55-56.

Эътибор берсак халқимизнинг луғат бойлигида инсон тарбияси билан боғлиқ бир қатор сўз ва ибораларни учратамиз: ақлий тарбия, руҳий тарбия, аҳлоқий тарбия, маънавий тарбия, ғоявий тарбия, сиёсий тарбия, ижтимоий тарбия, меҳнат тарбияси, жисмоний тарбия ва ҳоказо. Диққат билан назар солинса тарбиянинг аксарият шакллари том маънода кишининг маънавий тарбиясига қаратилганини кўриш мумкин. Маънавий тарбия негизини эса биринчи навбатда ақлий, руҳий ва ахлоқий фазилатларни шакллантириш ташкил этади. Жамиятимиз, халқимиз онги бундай салбий тушунчалардан ҳоли. Фарзанд тарбияси халқимизнинг ўз қўлида. Бироқ жамиятнинг, ҳаётнинг бугунги жадал ривожи, муносабатларнинг тезлиги баъзан кишини чалғитиб, муҳимни-номуҳимдан ажратиб олишида қийинчиликлар туғдирмоқда. Бизни ўраб турган муҳитда тарбияга таъсир эътувчи омиллар салмоғи ортиб бормоқда. Масалан, телевидение ва радио, кино ва видео маҳсулотлари, турли реклама афишалари, интернет кабилар шулар жумласидандир. Бугунги ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг, четдан кириб келаётган турли таҳдидларнинг нишони ҳам биринчи навбатда ёшлар, яъни уларнинг онги ва қалбини эгаллаш. Агарки, ота-оналар саодатли умр кечиришни истаса, халқ келажаги порлоқ бўлишини ўйласа, мамлакат тинчлик ва барқарор тараққиётни мақсад қилган бўлса тарбия, тарбия ва яна тарбия масаласи долзарб бўлиб қолаверади. Зеро, улуғ аждодимиз А.Авлоний таъкидлаганидек: “Тарбия биз учун ё ҳаёт - ё мамот, ё нажот - ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир. Оила шартномасини тузишнинг ахлоқий жиҳатлари. Бугун шиддат билан ривожланиб бораётган тараққиёт замоннинг ўзгаришига унга мос равишда жамият аъзоларига бўлган талабларнинг ўзгаришига олиб келди. Шу муносабат билан инсон ҳаётига, унинг турмуш тарзига турли даражада таъсир кўрсатувчи янги тушунчалар кириб келаяпти. Айниқса, хусусий мулкчилик пайдо бўлгач, тафаккуримизда, онгимизда жуда кўп ўзгаришлар рўй берди. Замон талабларига жавоб беришнинг бир кўриниши сифатида

турмуш тарзимизга “Никоҳ шартномаси” деган атама ҳам кириб келди. Аслида бу кўпроқ Ғарб оламига хос бўлиб, у ерда турмуш қурган пайтда эрхотин ўртасида никоҳ шартномаси тузиладики, бир йил ёки икки йилдан сўнг ажралишса қанча товон тўланади ёхуд фарзанд бўлса ёки бўлмаса қанча товон тўланиши ва бошқалар лозимлиги ҳақида олдиндан келишиб олинади. Ёхуд ўртадаги мулк кимга тегишли бўлиши хусусида аввалдан белгилаб қўйилади. Никоҳ шартномалари (инглизча "marriage kontrakt") ҳозирги даврда Ғарбий Европа давлатларида, АҚШ, Канадада кенг оммалашган. Бу тадбир, дастлаб минг йиллар илгари Греция ва Римда келиб чиққан, яъни эркак ва аёл никоҳ тузишдан аввал мулкий муносабатлари – келгусида орттирадиган мулк ва мерос масалалари ҳақида келишувни расмийлаштиришгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Дастлаб биз учун ғайритабиий туюлган ушбу ҳолат бугунги кунда ҳаётимиздан ўрин олмоқда. Бизнинг жамиятимизда никоҳ шартномаси аввало, менталитетимиздан келиб чиққан ҳолда, биринчи навбатда аёлни ҳимоя қилишга қаратилган. Чунки аксарият аёлларимиз ўз ҳақ-ҳуқуқларини яхши билишмайди, ажрашмоқчи бўлган чоғида болаларини етаклаганча, “уйингни елкамнинг чуқури кўрсин” деб чиқиб кетаверишади. Бизнинг тушунчамизда эркак киши мардларча бола-чақасига мол-мулкни қолдириб (агар келин-куёв қайнона-қайнотаси билан эмас, алоҳида яшаётган бўлса) елкасига чопонини ташлаб чиқиб кетиши лозим, дейилади. Бироқ айрим ҳолларда бунинг аксига дуч келаяпмиз. Шу боис, бугунги кунда никоҳ шартномаси долзарб масала ҳисобланади. Никоҳ шартномасининг ахлоқий аҳамияти шундаки, у мулкий муносабатларни тартибга солиш орқали оилани мустаҳкамлайди, эр-хотинни бир-бирига тегишли мулкдан тўғри фойдаланишга ва уни яхши сақлашга, мулкий мажбуриятларини ўз вақтида бажаришга ундайди ва шу билан биргаликда фуқароларнинг ахлоқий ва хуқуқий маданиятини юксалтиришга хизмат қилади, суд орқали мулкни бўлишдек кўнгилсиз тортишувларнинг олдини олади. ФҲДЁ ходимлари ва н отариуслар томонидан ҳуқуқий

тарғиботнинг кучайтирилиши, никоҳланувчиларнинг никоҳ шартномалари қоидалари билан таништирилиши келгусида никоҳ шартномаларининг ривожланиши ва оилаларни мустаҳкамлаш, оилавий ажримларни бартараф этиш учун кенг имкониятлар яратади. Таянч тушунчалар Оила, никоҳ, муносабат, қонун, оила психологияси, давлат, ота-она, фарзанд, оила номуси, ёшлар тарбияси, маънавий, ахлоқий, ижобий, салбий, оқибат, оилавий муҳит, тамойил, психология, миллий, оила шартномаси, камолот, анъанавий, ноанъанавий, тарбия.

Такрорлаш учун саволлар 1. Никоҳ ва унинг моҳиятан ахлоқий муносабат эканини қандай асослай оласиз? 2. Никоҳ ва муҳаббатнинг ўзаро муносабатлари ҳақида қандай фикрдасиз? 3. Оиланинг ижтимоий-маънавий муҳит сифатидаги моҳияти. 4.Оила, жамоа ва жамиятдаги намунавийлик тамойилининг ахлоқий тарбияга таъсири. 5. Никоҳ ва оилага доир миллий қадриятлар ҳақида гапиринг. 6. Ёшлар психологиясида оилага муносабатнинг маънавий-ахлоқий жиҳатларини изоҳланг. 7. Давлатнинг оила тинчлиги ва барқарорлигини таъминлашдаги ўрни қандай?

O'xshashlar

Ахлоқий маданият ва қадриятлар

Соғлом авлод - жамият тарақиётининг ҳал килувчи омили

Соғлом авлод - жамият тарақиётининг ҳал килувчи омили

Она меҳри - маънавият булоғи

Она меҳри - маънавият булоғи