Кибернетика ва сунъий интеллект

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Кибернетика ва сунъий интеллект Режа: 1. Кибернетика асри. 2. Сунъий интелект. 3. Компьютер этикаси нима?

Жамиятнинг ў заро чамбарчас боғлиқ бўлган иқтисодиёт, сиёсат, фан, маданият каби ҳаётнинг муҳим соҳаларини тобора кўпроқ қамраб олаётган кибернетика, электрон-ҳисоблаш техникасининг пайдо бўлиши ва интенсив тараққиёт турли гуманитар фанлар, шу жумладан, фалсафанинг ҳам билиш объекти ҳисобланади. Компьютер техникаси ва у очиб бераётган имкониятлар билан боғлиқ бўлган фалсафий муаммоларни дастлабки системали ра вишда аниқлаш ва ўрганишга уринишлар анча аввал кибернетик ҳаракат деб аталган ҳодиса доирасида амалга оширила бошланган эди. Бу интеллектуал ҳаракат асосчиси, америкалик математик Н. Винер иккинчи жаҳон уруши йилларида ўқ отишда ҳисоб- китобларни таъминловчи ҳисоблаш қурилмалардан фойдаланишда олувни бошқаришни математик воситаларини ишлаб чиқиш би лан шуғулланган эди. Бу иш жараёнида инсон томонидан элект ротехник системага, энг аввало, келажакни башорат қилишга бе риладиган вазифаларни тадқиқ этиш зарурияти туфайли олимлар онгли фаолият ва нейрофизиология муаммоларига мурожаат қила бошладилар. 1947 йилнинг ёзида «кибернетика» термини пайдо бўлди. Винер ва Розенбиот атрофида бирлашган бир гуруҳ олим лар «машина ва тирик организмларда бошқарув ва алоқадорлик назарияси»ни ана шундай деб аташга қарор қилдилар. «Ахборот», «тескари алоқа», «кодлаштириш», адаптация», «гомеостазие» каби сўзлар янги назариянинг асосий тушунчалари бўлиб ҳисоблана бошланди. Кибернетикаиинг ғоялари турли соҳа олимлари қатори кенг жамоатчилик орасида ҳам тез ёйила бошлади. Бу атама кўп маъно ли эди, у билаи ХIХ-ХХ асрларда ахборотни қайта ишлашнииг турли жараёнларини ўрганадиган куплаб фанларнинг ягона наза рий базасини яратишга умид боғлашар эди. Булар ўтказгич алоқа лар назарияси, радиоалоқалар назарияси, автоматик бошқарув назарияси, математик машиналар назариялари ва шу кабиларни у асосида ўрганишга ҳаракат қилинди. Кўп ҳолларда бу фанларии кибернетика (ёки техник кибернетика) деб аташарди. Шу билан бирга, кўплаб олимлар турли

соҳаларда кибернетик атамалардан фойдаланмасдан ҳам иш олиб боришар эди. Кибернетика бир вақтнинг ўзида биронта амалий соҳа билан боғлиқ бўлмаган ва айни пайтда, уларнинг ҳар бирида қўлланиладиган умумий бошқарув назарияси ҳамда бошқарув тўғрисида ги аниқ фан сифатида тушунила бошланди. Бу фан соҳаси, уму ман олганда, хилма-хил йўналишларни, жумладан, сунъий ин теллект, турли хил моделлаштириш, мантиқий-математик, биологик, таббий, социал-иқтисодий ва бошқа гумаиитар тад қиқотларда қулланиладиган усулларни қамраб ола бошлади. Бу ҳол кабернетикани математика ва мантикни назарий негизига асос ланадиган автоматик воситалар, хусусан электрон-рақамли ҳисоблаш, бошқарув ва ахборот, мантиқий машиналардан фойдаланади ган мураккаб динамик системалар, дея таърифланишида ўз ифода сини топди. Кибернетик ҳаракат негизида бошқарув, ахборот, тафаккур, билиш, илмий билим структураси ва унинг тараққиётини фалса фий ҳамда мантиқий методологик тадқиқ этиш амалга оширил ди. Ушбу ҳаракат учун тегишли бўлган воқеликни турли соҳалар га оид ахборотни бошқариш ва қайта ишлаш жараёнларини белги ловчи қонуниятлардан иборат ғоя ва абстракцияни турлича даражада бу жараёнларни мантиқий-математик талқин этишда самарали фой даланиш ғояси инсон тафаккури ва ЭҲМ ривожи учун муҳим аҳами ят касб этди. Интеллектуал системалар (ИС) деб атала бош Сунъий интеллектлаган компьютер системалари пайдо бўлиши ва сунъий интеллект (СИ) деб аталган йўналиш ривожланиши бир қанча анъанавий назарий-билиш муаммоларига янгича ёндашувга туртки берди. Бу, ўз навбатида, янги тадқиқот йўлларини топиш, билиш фаолиятини илгари ҳеч кимнинг эсига келмаган кўплаб жиҳатларига эътибор бериш, янги билиш меха низмлари ва натижаларини англашга ёрдам берди. Ўтган асрнинг 60-70-йилларидаги «Машина фикрлай оладими?» деган мавзудаги қизғин мунозаралар давомида бу саволга жавобнинг хилма-хил ва риантлари ўртага ташланди. Билиш субъекти ким бўлиши мумкин,

фақат инсонми ёки машина ҳам интеллектга эга бўлган, бинобарин фикрлай оладиган субъект бўла оладими, деган савол кўпчиликни қизиқтириб қолди. Сўнгги вариант тарафдорлари тафаккурнинг ма шинада ҳам мавжудлигини эътироф этиш мумкин бўлган таърифини ўйлаб топишга урина бошлашдики, унга кўра, масалан, та факкур масалани ечишдан иборат, дея таърифлана бошланди. Аммо шундай бўлсада, компьютер системаси бирон-бир қарор қабул қилиш қобилиятига эгалиги шубҳа остига олинар эди. “Компьютер тафаккури” фикри тарафдорлари, аксинча, инсон фикрлаш фао лиятини белгиловчи шундай хоссаларни аниқлай бошлашдики, улар компьютерга хос бўлмасада, уларсиз том маънода тафаккур тўғри сида гапиришнинг иложи йўқ. Тафаккурни компьютерли моделлаштириш билиш фаолияти нинг механизмларини психологик тадқиқ этиш учун кучли туртки берди. Бу, бир томондан, компьютерда ахборотни қайта иш лашга асосланган инсон билиш фаолиятини ўрганишда кўринса, бошқа томондан эса, ўзгача ёндашувлар, масалан, тафаккурни ўрганишнинг умумий асосида самарали ва мустақил ёндашувлар асосланган тадқиқотларни кўпайишида намоён бўлди. Инсон та факкури билан ахборотни компьютерли қайта ишлаш ўртасидаги ўхшашликни тавсифлар экан, инглиз тадқиқотчиси М. Боден ёза ди: «Компьютерга ўхшаш тарзда ақлни чуқурроқ ўрганиш учун умумий инсоний манфаатларга хизмат қилувчи «психологик тер минология»ни муайян машмна шаклларига нисбатан эҳтиёткорона ишлатишни таъқиқлашдан кўра, рағбатлантириш маъқул. Бу бора даги аналогиялар нафақат ўхшаш жиҳатларни, балки таққосланаё тган объектлардаги муҳим умумийлик ва фарқларни аниқлашга ҳам имкон беради». XX аср охирларида компьютер фанида фалсафа фани соҳаси учун анъанавий бўлган билимга катта аҳамият берила бошланди. «Билим» сўзи компьютер ва ташкил қилувчи йўналишлар системалари номида ҳам қўллана бошлади. Масалан, «билимлар асос ланувчи системалар», «билим мажмуи» ва «билимлар банки», «билимлар империяси» тушунчалари бугун кенг қўлланилади. «Ком пьютер ва билим» мавзуи мунозара мавзуига айланди, бунда фал сафий

эпистемологик, социал ва сиесий-технологик жиҳатлар биринчи ўринга чиқди. Сунъий интеллект (СИ) соқаси бўлса, 80- йилларда билим тушунчаси анъанавий ўрин эгаллаган тафаккур ва интеллект тушунчаларини сиқиб чиқарди. Сунъий интеллект назарияси баъзан билимлар тўғрисидаги фан, сунъий тизимларда улар ни қандай қўлга киритиш, система ичида қайта ишлаш ва масала ларни ечишда қўллаш тўғрисидаги фан сифатида тавсифлана бош лади. Сунъий интеллект тарихи бўлса, (уни дастлабки боскичларини эътиборга олмаганда) билимларни тақдим этиш методларини ўрга ниш тарихи сифатида характерлана бошлади. Интеллектуал системаларни (ИС) қўлланиш соҳасини кен гайтириш тиббиёт, геология ва кимё сингари мураккаб соҳалар га ўтишда билимларни формаллаштириш бўйича қаттиқ уринишни талаб қилди. ИС яратувчилари изланишлар қаратилган фан соҳа си ёки бошқа профессионал фаолиятдаги турли маълумотларни, эмпирик далиллар, назарий хулосалар ва эвристик тасаввурларни тартибга солиш, компьютер ёрдамида масалаларни ечишда система яхши ишлаши учун уларни қайта ишлаш усулларини билиш муаммосига дуч келдилар. Бу компьютер системаси хоти расида жойлашган маълумотларнинг характерида ўзгаришларга олиб келди, улар мураккаблаша бошлади, рўйхатлар, ҳужжатлар, семантик сайтлар, файллардан иборат мураккаб тизимли маълумотлар пайдо бўлди. Маълумотларни оддий қайта ишлаш, уларни излаш, қайд қилиш ва бир қатор бошқа операциялар учун махсус ёрдамчи дастурлардан фойдаланила бошланди, бу билан боғлиқ процедуралар мураккаблашди, мустақил соҳа, йўна лиш даражасига ета бошлади. Компьютер онгида билим базаси дан иборат интеллектуал система пайдо бўлди. «Билим» атамаси СИда махсус маъно касб эта бошлади. Билимлар деганда, ЭҲМ-да ахборотни етказиб беришнинг шундай шакли тушуниладики, унга қуйидаги хусусиятлар хос: а) ички изоҳланганлик, ҳар қандай ахборот ўз номига эга бўлиши лозим, шу ном бўйича систе ма уни топади, шунингдек бу ном эслатилган саволга жавоб қайтаради; б) структуравийлик, яъни бир ахборот бирлигини бошқаси таркибига кириши;

в) боғлиқлилик; д) фаоллик, бун да дастурни бажариш ахборот базасининг жорий ҳолати билан мувофиқлаштирилади. Айнан ана шу хусусиятлар ИСдаги би лимларни маълумотлардан фарқлантиради, маълумотлар билим га айланадиган, маълумотлар заҳираси эса билимлар заҳирасига айланадиган қиррани белгилайди. Файлли ва алоқали моделлар ҳам инсон идроки ва хотираси ни муайян концепциялари структурасига таянади. Компьютер ту файли интеллектуал технология ва машина тафаккури имкони ятларига кучли қизиқиш пайдо бўлиши, эпистемодогия янги, ноанъанавий бўлими - информацион эпистемология шакллани шига олиб келди. У илмий билимнинг у ёки бу турларини ўрганмайди, балки умуман билимни, ахборотни қайта ишлаб ва ўзгар тириб, унинг олий шакли - билимга айлантириш позициясидан ўрганади. Информацион эпистемология билимларни намойиш қилишнинг турли усуллари ва техник системалар ёрдамида би лимларни қуриш имкониятларини ўрганади. Информацион эпистемологиянинг асосий муаммоларига қуйидагилар киради: ахборот нима?, у қандай узатилади?, та шилади?, сигналлар ва кодларнинг вазифа ва муносабатлари қандай?, компьютерларнинг эпистемик вазифаси нимадан иборат?, улар фикрлай оладими, ахборотдан қандай қилиб билим ҳосил бўлади?, билимни машина ёрдамида тақдим этиш усул лари қандай?, ахборот ва тилнинг боғлиқлиги қандай?, инсон ва машинанинг ўзаро бир-бирини тушуниши қандай амалга оширилади?, билиш фаолиятига муҳандислик ёндашувининг моҳияти нимада?, компьютср ва миянинг ўзаро муносабати қандай? Информацион эпистемиология ҳақиқатан ҳам билишнинг ало ҳида шаклими ёки йўқми?, деган масала ҳозиргача баҳсли ҳисоб ланади. Бу борада тўлиқ ижобий фикрда мутлақ турадиганлар ҳам бор. Шу билан бирга, информацион эпистемология «билиш фалсафасининг мустақил бўлими бўлиб бормокда», деган фикр га қўшилиб бўлмайди, деб ҳисобловчилар ҳам йўқ эмас.

Нима бўлганда ҳам, компьютер системаларини ишлаб чиқишда содир бўлаётган ҳодисаларни эпистемология позицияси дан туриб тушуниш учун компьютер инқилоби талабларни ҳисобга олган холда ёндашув бўлиши лозим. Афсуски, бугунги кунда компьютер соҳасидаги ўзгаришлар уларни фалсафий- гносеологик тушунтиришдан анча илгарилаб кетди. Замонавий фалсафа асосан бу ўзгаришларни нари борганда қайд қилиш билан шуғулланмоқда, холос. Бу эса ҳозирги даврда гносеоло гиянинг муҳим вазифаларндан бири — мантиқ ва мантиқ мето дологияси воситалари ёрдамида шаклланадиган умумилмий ҳамда интеллектуал тушунчаларни муайян категорияларга бўлишдан, уларни замонавий талабларга мос тарзда ўрганиш ва изохлашдан иборат. Компьютерлар ва компьютер системаларини яратиш ва фойдаланиш туфайли келиб чиқадиган фалсафий муаммолар нафақат билиш назарияси ва эпи стемология нуқтаи назаридан, балки компьютер этикаси сифатида пайдо бўлаётган йўналиш доирасида ҳам ўрганилмоқда. Компьютер тизимларини ишлаб чиқиш ва фойдаланишнинг ах лоқий масалалари бўйича мунозараларнинг бошланишига сунъий интеллект соҳасида таниқли тадқиқотчи Дж. Вейценбаум томонидан асос солинган. Вейценбаум «ҳисоблаш машиналари ва мия» мавзуидаги мунозараларда пайдо бўладиган муҳим муаммолар тех ник ёки математик масала эмас, балки ахлоқий муаммолар экан лиги тўғрисидаги тезисни илгари сурди. Дж. Вейценбаум фикрича, биз инсонни шахслараро муносабатлар, ўзаро тушуниш ва меҳр- муҳаббат билан боғланган соҳаларда ҳисоблаш машиналари билан алмаштира олмаймиз, чунончи, психиатр ёки судьями компьютер билан алмаштириш ахлоксизликдир. Ахлокий тасаввурлардан келиб чикдан ҳолда, компьютер томо нидан ҳал килинадиган ва ундан фойдаланиш сохаларини чеклаш га уринишлар мавжуд. Дж. Мур, масалан, компьютер томонидан хал килинаётган муаммолар доирасини чеклашни тавсия килади ва шу билан бирга, инсон хаётини саклаб

колишга кодир булган жойларда, масалан, тиббиёт сохасида компьютерларни такиклаш ахлокий жихатдан нотугридир, деб хисоблайди. Хозирги даврда америкалик олимлар томонидан урганилаётган компьютер этикаси муаммоси компьютерлардан фойдаланишнинг ахлокий чегаралари туррисидаги доирадан ташқарига чикди. Ком пьютер этикаси маълум компьютер дастурлари ишидаги носопик лар учун жавобгарлик муаммоларини хам урганади. Компьютер т ех никаси тарак қ иёти , хусусий ахборотга киришга бардам бериш, муаллифлик хукуки, интеллектуал мулк ва тижорат сирларини сак л ашнинг ахлокий асосларини урганади. Бунда хозирги замон т ехникаси тараккиёти туфайли пайдо булаётган вазиятларни урга ниш доираси турли ахлокий назариялар (ахлокий релативизм, де онтологик концепциялар, хукук ва адолат конце пц иялари) билан боглик ҳолда караб чи қ илади. Бунда й ёндашувга Д. Джо н соннинг «Компьютер этикаси» китоби мисол була олади. Ушбу китобнинг асосий максадини муа л лиф «кишилар комп ью тердан фойда л ана ё тган пайтда узларини кандай тутишлари лозимлигини тушунишдан иборат», деб таърифлайди. Д. Джонсон ва X . Нессельбаум та ҳр ири остида 1995 й и лда нашр дан чиккан «Компьютерлар, этика ва ижтимоий кадриятлар» т ў пламининг бир булими компьютер а х лок л аридан фойдаланиш даги махсус ахлокий муаммоларга ба ғ ишланган. Дж. Мурнинг ушбу тупламдан жой олган «Компьютер этикаси нима?» мак о ласи ком пьютер этикасининг мус т акил фан сифатидаги характерини аник лашга уринишдан иборат. «Менинг фикримча, — деб ё зади Дж. Мур, — компьютер этикаси тадкикотнинг динамик ва мураккаб сохаси булиб, у доимий равишда ў згариб турадиган компьютер техникасининг фактлар, концептуаллаштириш, сиёсат ва ка д риятлар тили билан муносабатини урганади. Тафаккурни компьютерни моделлаштир и ш, уни урганишда ма тематик ва техник фанлар ycy лл ap и д a н фойдалани ш , утган асрдаги «кибернетик шов-шув» даври д а якин келажакда « қ атъий тафаккур назариялари яратишга умид уйготди. Лекин бундай умидлар руёбга чикмади, бутун улар психология, мантик, сунъий

$интеллект, ког нитив, лингвистика каби катор фанлар н и урга н иш мавзуига айланди ва фалсафий изланишларнинг объекти булиб к и рди. Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Кибернетика ва сунъий интеллект

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Ижтимоий билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Техника ва технологиянинг фалсафий масалалари