Инсон биоижтимоий мавжудот - Falsafa - Referatlar

Инсон биоижтимоий мавжудот

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

И нсон биоижтимоий мавжудот Режа: 1. И нсонда биофизи к ва ижтимоий томонларнинг ўзаро нисбати. 2. Инсон ижтимоий мавжудот сифатида. Инсон, индивид, шахс тушунчалари. 3. Шахс нинг таркиб топишига таъсир кўрсатувчи омиллар. 4. Жамият ҳаётида инсоннинг ўрни. Буюк шахс мақоми. 5. В атанпарвар, фидойи ва баркамол шахсларни тарбиялаш масалалари.

1. И нсонда биофизи к ва ижтимоий томонларнинг ўзаро нисбати Инсон шундай бир борлиқки, табиатда ундан улуғ ва мўътабар бошқа бирон бир мавжудот йўқ. Инсон табиат яратган жаъми мўъжизаларнинг султони, жумлаи жаҳон деб аталувчи табиатнинг гултожидир. Инсон муаммоси кўплаб ижтимоий ва аниқ фанларнинг ўрганиш манбаидир. Жумладан, иқтисодиёт назарияси ва социология, биология ва тиббиёт, психология ва этнография, тарих ва география каби қатор фанлар инсонни у ёки бу жиҳатдан тадқиқ қиладилар, унинг характерли томонларини очиб берадилар. Шуни айтиш керакки, инсон ҳақида тўлиқ, чуқур, ҳар томонлама ва кенг билим берадиган бирор бир махсус фан йўқ. Лекин инсон ҳақида турли фанлар бераётган маълумотларни умумлаштириш, уларни бир бутун система сифатида ишлаб чиқиш эҳтиёжи мавжуд. Ўтган дарсда таъкидланганидек, инсон бирданига бир неча жиҳатдан характерланиши мумкин. Ў ўз танаси, жисмининг хусусиятларига кўра дунёдаги сон-саноқсиз нарсалар каби жисмоний, физик жисм саналади. Физиологик хусусиятлари, кун кечириши, овқатланиши, авлод қолдириши ва ҳ оказоларга кўра эса у ердаги жониворлар, ҳ айвонот дунёси вакилларидан бири саналади. Аммо у фикрлаши, ме ҳ нат қилиши, яратувчилигига кўра эса ало ҳ ида ҳ илқат бўлиб, айни ана шу жи ҳ атлар унинг одам, инсон, шахс деб аталишига, ижтимоий ҳ одиса эканлигига асос бўлади. Кўриниб турибдики, инсонни дунёдаги бошқа жисмоний, физик-кимёвий, биологик ҳ одисалар билан боғлаб турувчи, уларнинг умумийлигини таъминловчи асослар ҳ ам, уни ана шу ҳ одисалардан ажратиб турувчи, фақатгина унга хос бўлган асослар ҳ ам мавжуд. Ҳозирги пайтда фанда инсонни биоижтимоий мавжудот деб тасаввур қилиш кенгроқ тарқалган. Бунда кўпроқ унинг биологик ва ижтимоий томонларига, тўғрироғи уларнинг бирлигига кўпроқ эътибор берилади. Ана шу нуқтаи назарни қуйидаги бир- икки ҳ олатни эсдан чиқармаган ҳ олда тўғри деб аташ мумкин: биринчидан , 2

инсон танаси жисмоний ҳ исобланувчи қисмлардан иборат, шунингдек унда химиявий қонуниятларга бўйсунувчи жараёнлар юз беради, яъни у ўзига хос физик жисм ва кимёвий моддадир, шулардан келиб чиқиб уни физикохимик хусусиятли танага эга бўлган биоижтимоий мавжудот дейилса тўғрироқ бўлади; иккинчидан , фақатгина инсон эмас, балки бошқа кўплаб жониворлар ҳ ам ижтимоий деб аталувчи яшаш шаклларига бўйсунади. Шу маънода «биоижтимоий» атамасида инсонга торроқ назар ташланган, ундаги баъзи жи ҳ атлар ана шу атама доирасидан ташқарида, диққатдан четда қолган, дейиш мумкин. Инсон ундаги барча турли-туман табиий жи ҳ атлари ва хусусиятлари билан бирга табиатнинг меваси ҳ исобланади, шу билан бирга у ўзига табиийликдан фарқ қилувчи маданиятни ҳ ам узвий равишда сингдирган. Шу маънода у Ердаги табиат эволюциясининг гултожи ҳисобланади. Ўзига хос маданий хислатларга эга бўлишига қарамай бу мавжудот табиат қонунлари доирасидан ташқарига чиқа олмайди. Антик фалсафадан тортиб ҳозирги кунгача инсоннинг табиатини аниқлашга муайян эътибор берилган. Масалан, киниклар 1 инсон табиатини табиий яшаш тарзи ҳамда моддий эҳтиёжлар ва истакларни чеклашда кўрганлар, Эпикур эса уни инсон ва ҳайвонлар учун умумий бўлган сезгиларда, Сенека ва стоиклар эса – ақлда кўришган. Марксизм таълимотида эса инсоннинг ижтимоий моҳиятига урғу берилган. Инсон табиий-илмий изланишлар объекти сифатида уч аспектда кўриб чиқилади: 1) вужудга келиши жиҳатидан; 2) ундаги табиийликка оид ва ижтимоийликка оид томонларнинг ўзаро муносабати жиҳатидан; 3) инсоннинг турли-туман хусусиятларини махсус табиатшунослик усуллари билан ўрганиш жиҳатидан. Биринчи йўналиш – антропология – одам қачон, нимадан, қандай қилиб вужудга келганлигини ва унинг ҳайвонлардан қандай фарқи борлигини ўрганади. Иккинчи йўналиш – социобиология – инсон 1 Қадимги Грециядаги сократчилар мактабларидан бири, вакиллари Антисфен, Диоген ва бошқалар. Улар индивиднинг чексиз маънавий эркинлиги ғоясини илгари суриб, ижтимоий институциялар, одатлар ва маданиятга оид қоидаларни писанд қилишмаган. 3

фаолиятининг генетик асосларини ҳамда инсонда физиологик, психик ва ижтимоий томонларнинг ўзаро муносабатини ўрганади. Учинчи йўналиш эса инсон танаси, мияси, унинг онги, руҳияти ва шу кабиларни ўрганувчи табиий-илмий ва ижтимоий-гуманитар фанлардир . Умуман одам боласи пайдо бўлганидан буён ва токи у мавжуд экан, унда бир-биридан фарқ қиладиган икки ибтидо мавжуд. Унинг вужуди, танаси талаблари одамни дунёдаги бошқа барча жониворлар, ҳайвонлар оламига, табиатга яқинлигини, улар билан умумий томонларини англатади. Инсоннинг маънавий, руҳий баркамолликка эришиш истаги эса унда руҳиятга хос асос ҳам бор эканлигини билдиради. Бошқача сўзлар билан айтганда эса, бу унинг айни пайтда илоҳиётга тааллуқли ҳилқат эканлигини ҳам англатади. Ана шу маънода, бир томондан , инсоният, шу жумладан ҳар бир одам, тирик модда сифатида Ернинг муайян моддий-энергетик жараёнлари доираси, яъни биосфера билан чамбарчас боғланган. У ҳеч қачон жисмоний жиҳатдан ана шу жараёнлардан ҳаттоки бирор минут ҳам мустақил, алоҳида бўла олмайди. Бошқача сўзлар билан айтганда кишилар ўз таналарининг таркиби жиҳатидан Ер юзидаги бошқа жонзотлар билан айнан бир хилдирлар. Уларнинг барчаси химиявий элементларнинг комбинацияларидан иборат. Улар физик жисм сифатида физик қонунларга буйсунадилар. Организмлардаги ўзгаришлар эса химиявий жараёнлар ҳисобланади. Бошқа томондан эса , у ўзининг ана шу жисмий чекланганлиги билан яшашдан қониқмайди. У ақлга, маънавиятга, руҳиятга тааллуқли асосга эга бўлганлиги туфайли орзу-умидлар, мақсадлар, «ҳар томонлама асосланган» ғоя ва назариялар ишлаб чиқиш орқали янада мукаммалроқ, янада баркамолроқ бўлишга ва ўз атрофидаги моддий борлиқни ҳам ана шу «маънавий» моделларга мослаб қайта қуришга интилади. Шу жиҳатдан кўп асрлардан буён инсонни ўрганувчи тадқиқотчиларни ўзига жалб қилиб келаётган инсондаги маънавий томон, унинг руҳияти, таъбир жоиз бўлса, унинг "ўзлиги" (баъзи манбаларда "Мен"и) нима эканлиги ҳам ҳалигача тўлиқ аниқланмаган бўлиб, илмий изланишлар объекти 4

ҳисобланади. Ҳақиқатан ҳам, бизнинг ички дунёмиз, бизнинг руҳимиз, "Мен"имизнинг ўзи нима? У қандай вужудга келади? У қаерда жойлашган? "Мен кўряпман", "Мен эшитяпман" каби фикрлардан шу нарса аниқ бўладики, кимдир кўряпти, эшитяпти. Ана шу кимдир менман. Демак, "Мен" – бу ана у нарсанинг китоблигини, бу нарсанинг эса гулдасталигини тушунадиган, уларни фарқлайдиган одамдир. Инсон туғилади, ўсади ва ўзини "мен" деб атайдиган бўлади. Айнан у қувонч ва оғриқни, жаҳл ва завқни ҳис қила олади. У ўзини "Мен" деб атайди, ўзининг дунёда мавжудлигини англайди ҳамда дунёдаги барча бошқа нарса ва ҳодисаларни "Мен эмасман" деб ўзидан ажратади. Аслини олганда бизнинг ўзимиз ҳам, шунингдек, биздан бошқа кишилар ҳам ўзини "Мен" дейишга қодир бўлган, фаолият кўрсатувчи, фикрлайдиган жисмоний таналардир. "Мен кўряпман" деган ибора нимани англатади? Қатъий равишда таъкидлаш мумкинки, жисмимиз, танамиз кўрмоқда. Демак, бизнинг кўришга, эшитишга қобил бўлган жисмимиз, танамиз – "Мен"имиздир. Бошқача сўзлар билан айтганда ўзини бошқалардан ажрата оладиган, улардан фарқли эканлигини ҳамда ўзининг алоҳидалигини ҳис қила оладиган тана, жисм қисқача "Мен" деган кишилик олмоши билан аталади. Бизнинг фикримизча, ўзбек тили хусусиятларини эътиборга оладиган бўлсак, мазкур тушунчани инсоннинг "Мени" деб эмас, инсоннинг "ўзлиги" деб атаган маъқулроқ. Инсон дунёдаги энг юксак ривожланган жонзот. Унда тана, жисмийлик билан чамбарчас боғланган "онг", "жон", "руҳ", "ўзлик", "маънавият" ва бошқа сўзлар билан аталувчи томон лар ҳам бор. Келинг, ана шулар нима эканлигини тушунишга ҳаракат қилайлик. Образли қилиб айтадиган бўлсак, одамдаги сезгилар "маънавийлик"нинг "эшик-деразалари" ҳисобланади. Чунки сезгилар, ҳиссиётларсиз руҳиятнинг ўзи бўлмайди, бошқача айтганда, ҳар қандай фикр ҳис-туйғулар "кийимида" юзага чиқади. "Ўзлик"нинг навбатдаги пиллапояси туйғулар, кейингиси эса тасаввурлардир. Айнан тасаввурлар инсон онги, тафаккурида мавжуд мазмуннинг мавҳум шаклдалигини таъминлай олиш қобилияти ҳамдир. Шу маънода фикрлар, 5

тафаккур, ақлимиз, унинг барча мураккаблиги (орзулар, хаёллар, ғоялар, фантазиялар, хотиралар, ирода, истаклар, қадриятлар ва шу каби абстрактлик "кийимини кия оладиган" "ўзлигимиз"нинг бошқа элементлари) тасаввурлар билан бирлашиб, омихта, баъзан маҳзун, баъзан қувноқ, баъзан жаҳлдор, баъзан яна бошқа бир кайфиятларни намоён этади. Онг, тафаккур инсон "ўзлиги"нинг юксак босқичи, у ҳиссиёт, туйғу ва тасаввур негизида, уларнинг натижаси сифатида вужудга келади. Тафаккур фақатгина акс-инъикос эмас, у ижод ҳамдир. У табиатда "соф" ҳолда мавжуд бўлмаган қадриятлар ижодидир. Масалан, "Чўли ироқ"ни тинглашда бизда вужудга келувчи ҳаёт наволари чолғу асбобларидан янграётган акустик тебранишларда мавжуд эмас, ёки, Ўрол Тансиқбоевнинг "Чорвоқда оқшом" картинаси, Левитаннинг пейжазларида акс этаётган маҳзунлик холстга сурилган бўёқлар химиясида йўқдир. Улар бизнинг маънавиятга оид онгимиз хусусиятлари, "ўзлигимиз"да мавжуддир, холос. Шу маънода инсон онгининг, "ўзлик"нинг сирлилиги шундаки, табиатдаги, физик, химик ва бошқа хусусиятлар қандай қилиб гўзаллик, яхшилик, фойдалилик, ор-номус, ҳақиқат, адолат каби инсон ҳаётининг асоси ва мақсадларига айлана оладилар? Бу масала инсоннинг ўзи каби қадимийдир, токи инсон бор экан у доимо янги тортишувлар мавзуси бўлиб қолаверади. 2. Инсон ижтимоий мавжудот сифатида. Инсон, индивид, шахс тушунчалари Одамнинг ҳайвонот оламидан ажралиб чиқиши нотирик табиатдан тирикликнинг келиб чиқишига ўхшаш буюк бир ҳодисадир. Лекин бу со ҳ ада ҳ али анчагина афсонавий ва сирли муаммолар йўқ эмас. Антропосоциогенез масаласини объектив равишда тадқиқ қилиш ҳайвонот ва инсониятни бир-биридан ажратиб турадиган асосий белгилар меҳнат, тил, тафаккур тушунчалари билан боғлиқлигини кўрсатади. Бу борада асосий сўз марксизм асосчиларигача ҳам айтиб ўтилган эди, улар эса ўзларигача мавжуд бўлган илмий ютуқларни умумлаштириб бера олдилар. Масалан, буюк 6

аждодимиз Абу Наср Форобийнинг "Фозил одамлар шаҳри" асарида одам жамоавий мавжудот, деган фикрни учратиш мумкин, америкалик маърифатпарвар Б. Франклин (1706-1790) ҳам одамни меҳнат қуроллари яратувчи махлуқ, деган фикрни айтган эди. Баъзибир илмий фаразларга кўра энг дастлабки оддий ишлаб чиқариш қуролларининг вужудга келиши жуда узоқ давом этган жараёндир. Бу ўринда шуни унутмаслик керакки, антропосоциогенез жараёнида меҳнатнинг роли масаласини натуралистик, айниқса механистик тарзда изоҳлаш мутлақо нотўғри. Бунга бир бутун жараён сифатида ёндошмоқ керак. Борди-ю, биз агар аввало "меҳнат" пайдо бўлиб, кейин "жамият", ундан кейин "тил", "тафаккур", "онг" деб қарайдиган бўлсак, мутлақо хато қилган бўламиз. Яна шундай қарашлар ҳам борки, уларга кўра онг пайдо бўлгунга қадар содир бўлган қурол ишлаб чиқариш фаолияти қадимги одамларнинг пода- пода, гала-гала яшашларига таъсир қилиб, уларнинг аста-секин жамиятга бирлашишларига олиб келган. Масалан, энг дастлабки ишлаб чиқариш қуроллари ов қилишга (бинобарин, ҳайвонларни ўлдиришга) мўлжалланган. Бу қуроллар ёрдамида қадимги аждодларимиз орасида кўтарилган тўқнашувлар бостириб турилган. Бундай жанжаллар, тўқнашувлар асосан эркаклар орасида урғочилар (яъни аёллар)ни ҳимоя қилиш, "урғочилар галаси"ни қўриқлаш шаклида юз берган. Энг асосий масала шунда эдики, эндигина туғилиб келаётган меҳнат гала- гала бўлиб яшаётганлар дунёсида ўз ривожини топиши керак эди. Уни кенг қўллай билиш йўл-йўриқларини ўрганиш керак эди. Ва бундай жараён... миллион йиллар эвазига... ўзаро уюшган кишилик жамиятини вужудга келтирди. Инсоннинг икки хил табиатга эгалиги (бинар хусусиятлилиги) унга икки томондан назар ташлаганда намоён бўлади. Бир томондан, инсон озиқ-овқат ейиш, сув ичиш, авлодни давом эттириш, хавфсиз бўлишга интилиш каби эҳтиёжларига кўра биологик мавжудот саналади. Шу маънода унда бошқа ҳайвонотлар каби генетик мустаҳкамланган қайтарилмас ўзига хослик ва 7

ноёбликлар, инстинктлар мавжуд. Бу жиҳатдан инсон ҳайвонлардан ўрганишга, билишга қобиллиги, бошқа кишилар билан ўзаро муносабатлари туфайли ўз ҳатти-ҳаракатини ўзгартириши билан фарқ қилади. Бошқа томондан эса, инсон ўзининг тафаккурини, индивидуал характерини ва атроф-муҳит ҳақидаги билимларини бошқа кишилар билан бўладиган мулоқотлари ёрдамида доимо ривожлантириб боради. Бошқа одамларнинг таъсирисиз инсон ҳайвонлар даражасида қолган бўларди. Демак, уни бошқа индивидлар билан алоқадорликлари туфайли, одамлар жамоаси қуршовида таркиб топган ижтимоий мавжудот дейиш мумкин. Ижтимоий воқеликни ўрганаётганда инсон табиатининг ана шу хусусияти доимо ҳисобга олиниши керак. Чунки у баъзи ҳолларда ўзидаги биологик эҳтиёжлар ва инстиктлар бошқарувида бўлади, бошқа вазиятларда эса унинг ҳатти-ҳаракати маданият ва ижтимоий муносабатларнинг белгиловчилиги таъсирида юз беради. Инсон табиатининг икки хиллиги унинг моҳиятини, инсондаги асосий хислатларни ифодаловчи тушунчаларга ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Инсоният жамиятининг аъзолари ҳақида гапирганимизда биз турли нуқтаи назарлардан келиб чиқамиз ва бунда турли тушунчалардан фойдаланамиз. Энг кўп учрайдиган тушунча индивид тушунчасидир. Бу тушунчадан фойдаланганда инсоният жамиятининг алоҳида бир аъзосини ажратиб кўрсатамиз. Бунда инсоннинг сифатлари эътиборга олинмайди, улар иккинчи планга кетади. Шунинг учун "индивид" деганда унинг шахссизлигини таъкидлаймиз, бу тушунча орқали истаган ҳар бир киши акс эттирилиши мумкин. Биз кўпинча инсон шахси ҳақида гапирганимизда "индивидуаллик" тушунчасини ҳам ишлатамиз. Шуни айтиш керак-ки, бу тушунча шахснинг бир бутунлигини, унинг ҳамма томонларини акс эттирмайди, балки инсоннинг ўзига хос жиҳатларини, уни бошқалардан ажратиб турувчи, фақатгина ана шу инсонда мавжуд бўлган хусусиятларни, ноёб хислатларни билдиради. Масалан, "ёрқин индивидуаллик" сўзлари ўша сўз қаратилган 8

кишида ўзига хос сифатларнинг бир нечаси намоён бўлганлиги ни билдиради. Аслини олганда ҳар қандай инсон дунёда ягона ва қайтарилмасдир. "Шахс" тушунчаси индивид ўзида бошқа кишилар билан мулоқотдагина таркиб топдирадиган ало ҳ ида сифатлар борлигини кўзда тутади. Ижтимоий тараққиётнинг маҳсули бўлган индивид сифатида ижтимоий муносабатлар тизимига кирган инсондаги ижтимоий хусусиятларнинг бир бутунлиги, яхлитлиги шахс тушунчасида акс этади. Демак, ҳар қандай жамиятда одамнинг социал структура ва ижтимоий жамоалар томонидан қамраб олинганлиги, уларга кирганлиги нуқтаи назаридангина инсонга шахс сифатида қараш мумкин. Ҳар бир шахснинг ўзи бир оламдир. Шу маънода Гёте: «Ҳар бир инсон бутун бир дунёдир. Бир шахснинг вафоти билан бутун бир олам йўқ бўлади», деганида бениҳоя ҳақ эди. 3. Шахс нинг таркиб топишига таъсир кўрсатувчи омиллар. Шахснинг таркиб топиши жуда кўп таъсирлар остида кечади. Улар табиий атроф-муҳитнинг хусусиятлари ёки инсонни ўраб турган ижтимоий характердаги турли ҳодисалардир. Уларнинг энг муҳимлари қуйидагилардир: 1. Шахснинг таркиб топишига энг аввало у туғилган пайтда олган индивиднинг генетик хусусиятлари таъсир кўрсатади. Авло д лардан ирсият йўли билан ўтган хусусиятлар инсон характери, унинг дунёни қабул қилиш ва бошқаларни баҳолаши каби томонларига таъсир кўрсатиб, шахс таркиб топишининг асоси ҳисобланади. 2. Инсон шахси таркиб топишига жисмоний қуршов катта таъсир кўрсатади. Бунга атрофизимдаги табиий муҳит иқлимини кўрсатиш мумкин. Турли иқлимда яшовчи кишилар бир-биридан фарқ қилишади. Масалан, тоғда, чўлда ёки тропик чангалзорларда яшовчи кишилар ҳаёти ва юриш-туриш шакли, дунёни қабул қилиши ёки фаолиятлари билан фарқланадилар. Ҳатто бир уруғ, элат ёки миллатга мансуб кишилар бир бирларидан уларнинг қуршови хусусиятларига кўра кескин фарқланадилар. Буни уларнинг одатлари, анъаналарида очиқ кузатиш мумкин. 9

3. Инсон шахси таркиб топишига таъсир қилувчи учинчи омил маданиятнинг таъсиридир. Ҳар қандай маданият муайян ижтимоий нормалар ва қадриятлар йиғиндисига эга. Улар муайян жамият ёки ижтимоий гуруҳ учун умумий ҳисобланади. Шу сабабли ҳар бир маданият вакиллари ана шу нормалар ва қадриятлар тизимига нисбатан сабр-тоқатли бўладилар, улар ўз маданиятларига тегишли ва унга яқин кишилар билан алоқага, ҳамкорликка тез ва енгил киришадилар. 4.Шахс таркиб топишига ижтимоий (социал) қуршов ҳ ам таъсир қилади. Ана шу омилни индивидда шахсиятга оид сифатларни вужудга келтирувчи асосий омил деб ҳ исоблаш мумкин. Ижтимоий воқеликнинг таъсири ижтимоийлашув (социаллашув) жараён и орқали амалга оширилади. Социаллашув жараёнида индивид ўз гуру ҳ и га тегишли нормалар ни ўзлаштиради ва ана шу индивид да у нинг ўзига хослигини, ягоналигини, қайтарилмаслигини ифодаловчи шахсий "ўзлиги" вужудга келади. Шахс бир неча шаклла рда, м асалан, тақлид қилиш, бошқа кишиларнинг таъси ри, турли ҳ атти- ҳ аракат шаклларини умумлаштириш орқали ижтимоийлашиш и мумкин. Индивиднинг жамоавий маданий нормаларга ижтимоийлашуви муваффақиятсиз амалга ошган тақдирда можаролар ва ижтимоий четла н ишлар, оғишлар, тартибсизликлар юз бериши мумкин. 5. Шахс таркиб топишининг бешинчи омили инсоннинг шахсий тажрибасидир. Бу омил таъсирининг ўзига хослиги шу билан ифодаланадики, ҳ ар бир киши ўз ҳ аёти давомида турли хил вазиятларга тушади ва бунда бошқа кишилар ва атроф му ҳ итнинг таъсирини ҳ ис қилади. Ана шундай вазиятларнинг кетма-кетлиги ҳ ар бир киши учун қайтарилмас а ҳ амиятга эга, у юз берган ижобий ёки салбий вазиятлардан келиб чиқиб келгуси вазиятларга тайёргарлик кўради. Шахс таркиб топишида инсоннинг ўзига хос, қайтарилмас индивидуал тажрибаси катта а ҳ амиятга эга. 4. Жамият ҳаётида инсоннинг ўрни. Буюк шахс мақоми. Жамият унда яшаётган ва биргалашиб фаолият юритаётган кишиларнинг ўзаро муносабатлари туфайли ривожланади . Минглаб йиллар давом этган 10

узоқ тарих давомида ер юзидаги ҳар бир халқ, ҳар бир миллат, ҳар бир давлат унинг тараққиётига озми-кўпми таъсир қилган кўплаб кишилар номини тилга олиши мумкин. Шу йўналишда фикр юритиш бизни кишиларнинг жамият ҳаётига таъсири ҳақидаги масалани кўриб чиқишга олиб келади. Бу масалага киришишдан илгари шуни эслатиб ўтиш жоизки, муайян халқ, миллат ёки давлат учун ўз хизматини сингдирган, унинг тарихида из қолдирган ва шу билан бирга ўз номини ҳам тарихда қолдирган конкрет шахслар ана шу халқ, миллат ёки давлат билан ёнма-ён мавжуд бўлган бошқа халқ, миллат, давлатлар учун ҳам худди шундай аҳамият касб этади, дейиш катта хатодир. Аксинча, бирор халқ, миллат ёки давлат учун доҳий ҳисобланувчи кишилар, бошқа халқ, миллат ёки давлатлар учун салбий аҳамият касб этиши мумкин. Бу ўринда мисол тариқасида қадимги грек ҳукмдори Александр Македонскийнинг ёки муғул халқи вакили Чингизхоннинг, француз императори Наполеоннинг ёки форс ҳукмдори Кирнинг, ўзбек саркардаси Амир Темурнинг ёки сомонийлар давлати асосчиси Исмоил Сомонийнинг ва бошқа кўплаб номи тарих саҳифаларида қолган кишиларнинг фаолиятига улар тегишли бўлган халқ ва уларга тобе бўлган халқлар вакили сифатида назар соладиган бўлсак, уларнинг тарихдаги ўрни ва фаолиятига бериладиган баҳолар бир хил бўлмайди, албатта. Шу маънода тарихда барчани қониқтирадиган, ҳамма учун умумий бўлган баҳо бўлмаган, йўқ ва бўлмайди ҳам. Инсонларга, уларнинг фаолиятига, у ёки бу жамиятга бериладиган баҳолар хусусида ҳам худди шундай дейиш мумкин. Ана шу фикрлардан маълум бўл а дики, жамият тарихида ҳар бир киши ўзига хос ўринга, аҳамиятга эга. Улар орасида эса ўз халқи, миллати, жамоаси, жамияти, давлатига ўзининг билими, фаолияти билан бошқалардан кўра кўпроқ хизмат қилган, таъсирини ўтказган кишилар ҳам мавжуд. Атоқли шахс, буюк арбоб ёки буюк шахс мақоми ана шундай кишилар фаолиятини, уларнинг аҳамиятини эътироф этиш учун ишлатилади. "Шахсларнинг буюклиги ўзлари мансуб бўлган ижтимоий гуруҳ, эл-элат ёки халқнинг фикр-ўйини тўла ифодалаб, уларнинг асосий мақсад-вазифаларини 11

тарихий жараён кечишининг объектив мантиғи талабларига мос равишда амалга оширишда ҳал қилувчи ишларни бажара олишидадир" 2 , - деб таъриф беришади бунга таниқли жамиятшунос олимлар Н. Жўраев ва Ш. Азизовлар. Ҳар бир жамият, ҳар бир алоҳида, нисбатан мустақил, ўзига хос хусусиятлари билан бошқалардан ажралиб турувчи жамоа, халқ унга мос келувчи шахсларни вужудга келтиради. Шу маънода шахс жамиятнинг маҳсули. Жамият нинг тарихий тараққиётини кўздан кечирар эканмиз давлат тизими хусусиятлари ҳам маълум маънода шахс нинг вужудга келиши ва унинг тарихдаги ролига таъсирида ўз ўрнига эгалигини кўрамиз. Давлат бошқарув шаклларининг монархияга, я ъни я кка ҳукмронликка асосланган шаклларида алоҳида олинган шахсларнинг аҳамияти катта бўлган. Буни тарихдан кўплаб мисоллар билан тасдиқлаш мумкин. 5. В атанпарвар, фидойи ва баркамол шахсларни тарбиялаш масалалари. Инсон вужудга келибдики ўсишда, улғайишда, камолотга томон интилишдадир. Бу ҳол қадимги дунёдан токи ҳозиргача давом этиб келмоқда. Барча даврларда инсониятнинг кўзга кўринган даҳолари инсонни маънавий такомиллаштириш масаласига қайта-қайта мурожаат қилишган Ҳар бир инсоннинг орзу армонлари, илми, тафаккури, кечинмалари, ҳис-туйғулари беҳисоб. Ана шуларнинг барчаси жам бўлиб, тартибга келтирилиб, таълимотлар сифатида таркиб топган. Инсоният тарихи бундай таълимотларга бой. Ҳозирги пайтда инсонга билим бериш ва уни тарбиялаш масаласига турлича ёндошувлар мавжуд. Уларнинг ҳар бири яна бир қанча йўналишларга бўлиниб кетади. Собиқ Иттифоқ таълим тизимида ва унинг ўрнида пайдо бўлган мустақил давлатлар ҳудудида анъанавий равишда таълим бериш ва тарбиялашга биринчи даражада аҳамият берилган ва бу унчалик катта 2 Жўраев Н., Азизов Ш. Ижтимоиёт асослари. Т., 2003, 82-83 б. 12

ўзгаришсиз ҳозир ҳам давом эттирилмоқда. Бунда асосий эътибор ўқувчилар ва талабаларни бир-бирига яқинлаштирувчи, улар учун умумий бўлган жиҳатларга қаратилади. Яъни жамият учун аҳамиятга молик бўлган умумий талаблар, нормалар, меъёрлар уларни ўзлаштирувчиларнинг индивидуал хусусиятларидан қатъий назар барчага бирдай сингдирилади ва уларда у ёки бу муайян қадриятлар бўлиши талаб қилинади. Ғарб мамлакатларида ўқитиш асосан тингловчиларнинг индивидуал хусусиятларини ривожлантиришга йўналтирилган бўлиб, умумий хислатларни, қадриятларни вужудга келтиришга иккинчи даражадаги вазифа сифатида қаралади. Бошқача сўзлар билан айтадиган бўлсак, бизда анъанага кўра – билимлар берувчи таълим тизими, Ғарбда эса – яшаш кўникмаларини берувчи таълим тизими шаклланган. Образли ифода этадиган бўлсак, бизда кўпроқ дунё вий билимлар берилади, аммо у ёки бу вазиятда мен нима қилишим, вужудга келган вазиятда қандай иш ту тишим лозимлиги чуқур ўргатилмайди. Ғарбда эса, аксинча одам қандай вазиятда ўзини қанақа тутиши, қандай қарор қабул қилиши кераклиги кўпроқ ўргатилади, аммо ҳа р доим ҳам дун ёвий билимлар бери лавермайди. Шу боис Америка, Англия каб и мамлакатларнинг ўқувчилари баъзан энг оддий нарсаларни ҳам билишмайди. Бизнинг ўқувчилар эса аксинча, одатдаги шароитлар ўзгарганда нима қилишларини ва ўзини қандай тутишларини ҳамиша ҳам билаверишмайди. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича, таълим ижтимоий ўзгаришларнинг энг муҳим омилларидан бирини ташкил қилади. Таълимга ажратилган капитал нафақат иқтисодий, балки, шу билан бирга, ижтимоий тараққиётни ҳам белгилайди. Аммо бу бирданига эмас, нисбатан секинлик билан, билимли авлоднинг жамиятдаги бошқарув тизимига сингиб бориши эвазига юз беради. 1999 йил февралида , 2004 йил март ва июл ида юртимизда юз берган қўпорувчиликлар ғанимларимиз ҳамон биз барпо этаётган фаровон ва осуда ҳаётни бузиш, тобора кучга кириб бораётган давлатимизни ағдариш, 13

танлаган йўлимиздан қайтаришдек разил ниятларидан қайтмаганини кўрсатади. Содир этилган бу каби фожиали воқеалар ва уларни амалга ошириш усулларини таҳлил этиш шуни кўрсатадики, улар ўз разил мақсадларига эришишда одамларни, аввало, дунёқараши шаклланмаган, ҳаёт тажрибаси кам ёшларни ўз найрангларига жалб этмоқда. Шу маънода давлатимиз раҳбарининг 2004 йил 29 апрелда Олий Мажлиснинг иккинчи чақириқ 14-сессияси минбаридан кенг жамоатчиликка қилган мурожаати бу борада дастуриламал вазифасини ўташи шубҳасиз: "Ҳозирги кунда диний экстремизм мафкурасига, қўпорувчилик- террорчиликка қарши курашдаги асосий вазифа – аҳоли ўртасида, айниқса ёшлар билан олиб бориладиган тарғибот-ташвиқот ва тарбиявий ишларни изчил, чуқур ўйланган тизим асосида ташкил этиш ва уларнинг таъсирчанлигини кескин кучайтиришни бугун бошимиздан кечираётган ҳаётнинг ўзи тақозо қилмоқда." Бу каби хавфларни бартараф этишда энг аввало халқимизнинг жипслигини ошириш, олдимизга қўйган нурли режаларни амалга оширишда қатъиятни янада кучайтиришимиз лозим. Уларни эса конкрет кишилар амалга оширади. Шу маънода таълим-тарбия ишларини янада кучайтиришимиз керак. Шундан келиб чиқиб мамлакатимиз нинг келажаги маънавий ва жисмоний жиҳатдан баркамол бўлган ёшлар қўлида эканлигини яна бир бор таъкидлаш жоиз. Бу масала умумдавлат миқёсидаги вазифа бўлиб бугунги сиёсатимизнинг марказида турибди. Амалга оширилаётган "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури"нинг пировард мақсади ҳам шундан иборат. Ёшларда онглиликнинг, шу жумладан, мафкуравий онглиликнинг шаклланишида уларнинг мустақил фикрлаш кўникмаларининг ҳосил қилиниши катта аҳамиятга эга. Бунга уларнинг мафкуравий таҳлил қилиш қобилиятини, ижодий салоҳиятини, танқидий фикрлашга мойиллигини, шахсий, жамоа ва миллий манфаатларнинг бирлиги ва фарқини ифодаловчи масалаларни мустақил еча олишини мисол сифатида кўрсатиш мумкин. Айни пайтда уларнинг олган назарий билимларини 14

амалий қўллаш, шу йўналишда мураккаб вазиятлар хусусида мустақил фикрлаш билан қўшиб олиб бориш ҳам муҳимлигини айтиш керак. Бир сўз билан айтганда, мамлакатимиз келажаги билимли, доно, мустақил фикрлайдиган қатъий ёшлар қўлидадир. 15

O'xshashlar

Инсон. Шахс

Фалсафада инсон муаммоси

Инсон- олий қадрият

Табиатни фалсафий тушуниш ва унинг табиий, техник фанлар учун ахамияти

Жамиятнинг маънавий хаёти