Илмий тафаккур услуби эволюцияси - Falsafa - Referatlar

Илмий тафаккур услуби эволюцияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.5 KB

Ko'chirib olish

Илмий тафаккур услуби эволюцияси Режа: 1. Илмий тафаккур услуби 2. Компьютер тафаккури ва билиш фаолияти янгича типининг шаклланиши.

Илмий тафаккур услуби ўз тузилиши ва функцияларига кўра мураккаб бўлган, нафақат методологик элементлар, балки қадриятларни, хусусан фалсафий унсурларни ҳам ўз ичига олувчи билим шаклидир. Илмий тафаккур услуби тушунчаси узоқ вақт асосан индивидуал тафаккурга тавсиф беришда қўлланилган ва ўта психологик мазмун касб этган. Услубни психологик даражада таҳлил қилиш мазкур давр тадқиқотчисининг онгидаги умумий ва индивидуал билимнинг ўзаро нисбатини, муайян тарихий мўлжаллар ва қизиқишлар тизимининг шаклланиш жараёнини ўрганишни, шунингдек илмий тафаккурни стереотиплаштиришни назарда тутади. Бунда айрим шахснинг роли бу ерда берилган тафаккур андозаларини оддий акс эттириш билан боғланмаслигини ҳисобга олиш лозим. Умумий ижтимоий тизим элементи бўлган билувчи субъект анча мослашувчан ва чаққон бўлиб, ижтимоий борлиқдаги ўзгаришларни группавий ва ижтимоий онгдаги ўзгаришлардан олдинроқ илғайди. Бу ва бошқа шунга ўхшаш муаммолар тафаккур услубини психологик муаммо сифатида ўрганиш чоғида юзага келади. Индивидуал билиш усулларини эмас, балки асосан умумий илмий билиш усулларини ўрганувчи ҳозирги замон илмий билиш методологиясининг ривожланиши тафаккур услуби тушунчаси ўзининг мантиқий-эпистемологик маънода ҳам кенг қўлланилишига олиб келди. Масалан, тафаккурнинг механистик, эҳтимолий, системалиструктуравий ёки кибернетик ва бошқа услубларидан фойдаланилади, уларни таснифлар муаммоси ҳам муҳокама қилинади. Илмий тафаккур услуби – бу ижтимоий- тарихий тусга эга бўлган, қадриятлар билан боғлиқ атама, «вақт руҳининг яхши улуши яширинган» «давримизда ақлларнинг умумий жойлашуви» ни акс эттирувчи тушунчадир. Илмий тафаккур услуби – бу олимлар тафаккур фаолиятининг андозаси, стандарти, қонуни, эталони сифатида қабул қилувчи тамойилларнинг ягона тизимидир. Илмий тафаккур услубининг тартибга солувчи, норматив хусусияти тан олинади. Илмий тафаккур андозаси сифатида қабул қилинувчи қоидалар ва тамойилларнинг бу тизими

барқарорлик ва ўзгарувчанлик, мантиқийлик ва тарихийликни ўзида уйғунлаштиради, тегишли равишда, илмий тафаккур услуби билимнинг тарихан ўзгарувчи синтетик «бирлиги» сифатида намоён бўлади. Бироқ илмий тафаккур услубининг тизимлилик, нормативлик ва тарихийлик каби муқаррар жиҳатларининг фарқланиши бу тушунчанинг бошқа, масалан, санъатдаги услуб тушунчалари билан ўхшашлигини кўрсатган ҳолда, унинг илмий билиш услуби сифатидаги хусусиятини ёритмайди. Тушунчаларни айрим тизимларга бирлаштириш ва бу тизимларга янги элементлар киритиш усулларини ўз ичига олувчи илмий назарияларни мантиқий тузишнинг асосий тамойилларини ҳам ҳисобга олиш лозим. Илмий тафаккур услубларида борлиқни илмий тушунтиришнинг муайян типи амал қилади. Бу тип мазкур давр учун умумий бўлиб, асосий илмий йўналишларда намоён бўлади ва фундаментал назариялардаги айрим стандарт тасаввурларни белгилайди. Услуб тушунчасини физика фанида қўлланилган. В.Паули ва М.Борн услуб деганда физик назарияларнинг узоқ вақт сақланувчи, барқарор хусусиятларини тушунганлар. Шундай қилиб, илмий тафаккур услубининг мазмунини таҳлил қилишда аввало назарияни тузиш тамойиллари, илмий тавсифлаш ва тушунтириш типлари ҳамда илмий назарияларнинг бошқа барқарор хусусиятлари кўрсатилиши лозим. Бу услуб аввало илмий назария типи, идеали билан белгиланишидан далолат беради. Бироқ мантиқий-методологик тамоийиллар тафаккур услуби учун бирдан-бир муҳим тамойиллар ҳисобланмайди. Ўз навбатида, улар борлиқ ва билишнинг хусусияти ҳақидаги у ёки бу тасаввурларга, яъни интеграцион, селектив ва бошқа методологик вазифаларни ечишни белгиловчи фалсафий тамойилларга таянади. Шундай қилиб, илмий тафаккур услуби мазкур даврда тадқиқотчилар амал қилувчи умумий қабул қилинган методологик нормативлар ва фалсафий принципларнинг тарихан шаклланган, барқарор тизимидир. Барқарор методологик нормативлар сифатида илмий ижод жараёнида ёки билишнинг пировард натижаларида тавсифлаш,

тушунтириш ва башорат қилишга қўйиладиган талаблар амал қилади. Бу таърифга кўра илмий тафаккур услубининг Т.Кун киритган парадигма билан маълум даражада ўхшашлиги кўзга ташланади, шу ҳолдаки, у илмий ҳамжамиятлар учун белгиланган қоидаларнинг айрим тўплами сифатида тушунилади, бироқ бунда у услуб сақланган ҳолда ўзгариши мумкин бўлган услубнинг мантиқийметодологик ўзаги сифатида намоён бўлади. Илмий тафаккур услуби парадигма каби бир лаҳзада ўзгармайди, бироқ янги тамойиллар ва методологик нормативларнинг аста-секин жорий этилиши юз беради, шу сабабли фанда турли тафаккур услублари бир вақтда мавжуд бўлиши мумкин. Ҳолбуки, бир вақтнинг ўзида турли парадигмалар амал қилиши мумкин эмас. Кун фикрига кўра, ижтимоий ва фалсафий билимда парадигмалар мавжуд бўлмайди, услуб тушунчаси эса билимнинг ҳар қандай типига, нафақат илмий билимга, балки фалсафий ёки бадиий билимга нисбатан ҳам қўлланилиши мумкин. Парадигмаларни у фақат етук табиий фанларда аниқлайди, тафаккур услублари эса антик даврдан бошлабоқ кузатилади. Парадигмага қараганда номуайянроқ ва камроқ даражада формаллашган илмий тафаккур услуби тушунчаси илмий билишнинг феноменологик хусусиятларини яхшироқ акс эттиради, деб тахмин қилиш мумкин. У ёки бу тафаккур услубининг моҳиятини ташкил этувчи методологик нормативлар ва фалсафий принциплар тизими нисбатан априор хусусият касб этади. Буни машҳур немис физиги М.Борн қайд этган. У физик назариянинг бу назария услуби билан белгиланувчи барқарор принциплари мазкур даврда нисбатан априор ҳисобланади. Ўз даврининг услуби билан таниш бўлган ҳолда унга мувофиқ «эҳтиёткорлик билан башоратлар қилиш» ёки унга ёт ғояларни рад этиш мумкин. Илмий тафаккур услуби янги андозага айлангач, фанда кейинги тадқиқотлар учун априор асос билим сифатида амал қила бошлайди. Методологик нормалар ва тартибга солиш принциплари тизими сифатида у илмий билимни муайян тарихий шаклга солади, унинг ташқи ва ички структурасини ташкил этади ва шу тариқа билимнинг ўзи билан уйғун

бирикади ва у орқали рўёбга чиқади. Сермазмун фалсафий ва методологик қоидаларни ўз ичига олган илмий тафаккур услуби нафақат билимни ташкил этиш шаклини, балки у ёки бу илмий муаммони ечиш йўлларини ҳам белгилаб бериши мумкин. Илмий тафаккур услуби ўз фаолиятининг муайян тарихий даврида мазкур шароитлар учун тафаккур шаклларининг муайян априор тизими сифатида амал қилади. Бу тизим доирасида тажриба муайян тарзда уюшади. Тафаккур услуби ўз конструктив вазифаларини қуйидаги тўрт функцияни бажариш йўли билан амалга оширади: - танқидий функцияни ёки билим олиш, уни текшириш ва тузиш методлари ва назарий тузилмалар (гипотезалар)га баҳо бериш функциясини; - селектив функция – гипотезалар (назариялар), методлар ва категориялар аппаратини танлаш функциясини; - вербал функция – далилуал ва назарий билимни фаннинг муайян тарихий тилида расмийлаштириш функциясини; - башорат қилиш - ғоялар, тадқиқот йўналишлари, янги методларни аниқлаш функциясини. Тафаккур услуби ва илмий билиш методининг ўзаро нисбати қандай? Улар субъектнинг билиш фаолиятини тавсифлайди, яъни объектга тавсиф бермайдиган, бироқ у билан амалга оширилувчи ҳаракатларни белгилайдиган методологик билим бирликлари ҳисобланади. Услуб ва метод таърифланган ва матнларда қайд этилган бўлса, улар норматив таклифларнинг мантиқий шаклига эга бўлган тартибга солиш принципларининг муайян тизимини ташкил этади. Улар билиш субъектининг фаоллигини рўёбга чиқаради ва унга нисбатан қандайдир ташқи нарса ҳисобланмайди, субъект ва объект ўртасида турмайди, бироқ «билиш субъекти» тушунчасининг мазмунидан ўрин олади, унинг хоссалари сифатида амал қилади, субъектнинг дунёни ўзгартириш ва билиш борасидаги ижодий, қизғин фаолияти натижасида юзага келади ва ривожланади. Илмий тафаккур услуби методдан намоён бўлиш миқёси ва амал қилиш вақтига кўра фарқ қилади. Метод вазифага қараб ҳар хил бўлади, услуб эса

билишнинг бир вазифасидан бошқа вазифасига ўтишда сақланиб қолади. Услуб билимнинг барча соҳаларига кириб, унга муайян тус беради, методлар эса айрим хусусият касб этади; услуб методлар орқали намоён бўлади ва фаолият кўрсатади, методлар эса маълум даражада тафаккур услуби билан белгиланади. Илмий тафаккур услуби бир вақтнинг ўзида тартибга солиш, танлаш ва башорат қилиш функцияларини бажаради, методлар эса бу функцияларнинг қайси бирини бажаришига қараб табақаланади. Тафаккур услуби мазмунли, ноизчил таърифланади. Бу билиш жараёнини тартибга солишнинг янада мослашувчанроқ тизимини яратиш имконини беради. Бу мослашувчанлик айни бир тафаккур услуби тадқиқот вазифалари, билим, фан соҳалари ва ҳоказоларга қараб модификацияланиши учун имконият яратади. Илмий тафаккур услуби билиш методининг илмийлиги ёки ноилмийлигини белгиловчи принциплар ва мезонларни ўз ичига олади, яъни услуб етакчи методологик асос сифатида амал қилади, чунки у билиш методлари ва методологик принципларининг синтези ҳисобланади. ХХ асрда илмий тафаккур услуби муаммосининг тадқиқотчилари орасида қизиқарли ёндашувлардан бирини М.Борн амалга оширган. У нафақат табиат ҳақида мулоҳаза юритган, балки ўз даврийлаштириш тизимини таклиф қилган. У Нобель мукофоти ўзига квант механикасининг яратилиши муносабати билан янгича тафаккур услубини ишлаб чиқишда қатнашгани учун берилган деб ҳисоблаган. Борн тафаккур услубларини «жуда суст ўзгарувчи ва инсон фаолиятининг барча соҳаларида, шу жумладан фанда ўзига хос ғояларга эга муайян фалсафий даврларни ташкил этувчи фикрнинг умумий тенденциялари» сифатида таърифлайди 1 . У илмий билиш тарихида уч услубни фарқлайди, бунда у даврийлаштириш асосларини аниқ белгилайди: субъект-объект муносабатларининг ўзгариши. Шу нуқтаи назардан қаралувчи биринчи тафаккур услуби антик даврда вужудга келган ва Ўрта асрда фаолият кўрсатишда давом этган. Бу антропоцентрик, субъективистик 1 ª: Борн М. Философия в жизни моего поколения. – М., 1963.

тафаккур тарзи бўлиб, унинг учун субъект ва объект узвий ва айнийдир. Иккинчи услуб – Ньютон услуби, «чунки у Ньютоннинг осмон механикасидан андоза олган». Бу услуб шунга асосланадики, «табиатшунослик объекти – ташқи дунё бир томондан ва биз, кузатувчи, фикрловчи ва ҳисобловчи субъектлар иккинчи томондан бир-биримиздан бутунлай ажралганмиз, ҳодисаларни уларнинг юз бериш жараёнига аралашмасдан тадқиқ қилиш усули мавжуд» 2 . Учинчи услубни Борн М.Планк квантлар энергияси ғоясини эълон қилган, у билан бирга субъект ва объектнинг қарама-қаршилиги муаммосига нисбатан янгича ёндашувлар кириб келган янги давр билан боғлайди. Бу қарашлар қадимги ва ўрта аср таълимотларидаги каби бутунлай субъективистик ҳам, Ньютондан кейинги фалсафада бўлганидек тўла объективистик ҳам эмас. Мазкур қарашларнинг бундай икки томонламалиги хусусан шу билан белгиланадики, катталикларнинг «боғланган» жуфтлари (энергия – вақт, импульс – координата)ни ўлчаш йўли билан ўзича тизим ҳақида маълумотлар олиш мумкин эмас, жавоб кузатувчининг ечимига боғлиқ бўлади ва субъектив ечимлар объектив кузатишлар билан аралашиб кетади. Борн фикрига кўра, илмий тафаккурнинг бу услуби ҳозирги замон фалсафасининг умумий тенденциясига ҳам мос тушади. «Биз билимни бизнинг ечимимиздан ажратиш мумкинлигига бошқа ишонмаймиз, биз ҳаёт драмасида ўзимиз доим бир вақтнинг ўзида ҳам томошабин, ҳам актёр эканлигимизни биламиз» 3 . Тафаккур услубларини фарқлаш учун асослар сифатида Борн мазкур даврга хос бўлган ғоялар, субъект-объект муносабатлари ва детерминация типи – ньютонча услубдаги қатъий детерминацияни ва ҳозирги илмий тафаккур услубидаги «тасодифий кириш»ни қабул қилди. Тафаккур услубларининг ҳар хил таснифлари анча кўп бўлиб, улар бу ерда келтирилмайди. Илмий тафаккур услубининг муҳим тартибга солувчи билим сифатидаги моҳиятини тўғри тушуниш ва тушунтириш унинг шаклланиши, ривожланиши ва 2 ł . – 229-б. 3 ł . – 234-б.

алмашишининг маданий-тарихий хусусиятини, шунингдек фаннинг ижтимоий-маданий вазифасини бажаришда услубнинг алоҳида ролини ҳисобга олишни тақозо этади. Шу сабабли, бир томондан, билиш услубларининг юзага аелиши ва тадрижий ривожланиши қайси омиллар билан белгиланишини аниқлаш, бошқа томондан эса – ижтимоий-маданий ва фалсафий жиҳатлар фаннинг фалсафий ва мантиқий-методологик асосларининг ривожланишини назарда тутувчи қайси омиллар орқали билиш мантиқига кириши ва уни ўзгартиришини кузатиш эҳтиёжи мавжуд. Айни вақтда мантиқий-методологик, гносеологик ва онтологик асослар, лингвистик ва бошқа меъёрлар ва идеаллардан иборат ўзига хос матрицадан фойдаланиб, вақт кўрсаткичини албатта киритиш йўли билан ҳар қандай, шу жумладан бўлғуси тафаккур услубига тавсиф бериш мумкин. Жадвалда ўрта аср тафаккури ва Янги давр тафаккурига нисбатан қўлланилган шундай матрица келтирилган. Тафаккур услублари матрицаси (методологик жиҳат) Методологик кўрсаткичлар Ўрта асрда улар ҳақидаги тасаввур Янги даврда улар ҳақидаги тасаввур

Моддий дунё – Худо эманацияси. Материал ва шаклнинг бирлиги (Ибн Рушдга кўра). Шакл бирламчи (Аквинскийга кўра). Илоҳий боқий ва чексиз Замон ва Макон ҳамда дунёвий ўткинчи вақтлар ва жойлар (Августинга кўра). Номинализм ва реализм Материя – субстанция, модда, молекулалар, атомлардан ташкил топган; асосий кўрсаткичлари: масса, куч, импульс, тезлик, тезланиш. Ҳаракат қонунлари – механика қонунлари. Макон ва Вақт мутлақдир Илоҳий белгиланганлик (олд детерминизм). Детерминизм – шундай таърифланувчи тушунча. Сабабнинг тўрт тури: моддий, формал, амалдаги, пировард (Аристотелга кўра) Қатъий детерминация (лапласча сабабият – узилкесил боғлиқлик). Сабаб – сиртдан таъсир кўрсатувчи омил (механик сабабият)Онтологик тасаввурлар М атерия ва унинг атрибутлари ҳақида Детерминаци я ҳақид а

Билишнинг субъекти ва объекти ажратилмайди. Объектнинг ҳиссий ва ақлий «турлари» тан олинади (Аквинскийга кўра) Субъект ва объект ажратилган ва аниқ фарқланган, қарама- қарши қўйилган; субъективлик билиш натижаларидан элиминация қилиниши лозим Мавхум-назарий тузилмалар тажрибанинг формал ўхшашидир; диний ақидаларни асослаш учун яратилади Илмий назария эмпирик материал, тажрибадан чиқарилган «хулоса» сифатида тушунилади, бироқ ижтимоий амалиётга боғламай ўрганилади Ҳақиқат икки томонлама: юра ҳақиқати ва ақл ҳақиқати Ҳақиқат мутлақо ҳақиқий, яъни аниқланган, узил-кесил ва тажрибада синалган билимдир Телеологик, сабабий (мантиқий маънода), дедуктив тушунтиришлар. Идеал – Аквинскийнинг «илоҳиёт йиғиндиси» Мутлақо объектив (узилкесил, тўлиқ) тавсиф; классик механик тавсиф. Идеал – Ньютон механикаси Худони интуитив билиш. Схоластика: Кузатиш, эксперимент, механик моделлаштириш,Гносеологик тасаввурла р Субъект-объект йўналишлар и ҳақид а Назария ваамалиётнин г ўзар онисбати ҳақид а Ҳақиқат ҳақид а Назар ияидеа ли ( тавсифла ш в а тушунтир ишусулла ри М ето дидеал и

дедукция, обрўли шахсдан исбот, шарҳлар, мунозаралар индуктив методлар Муқаддас китоб ақидалари. Аристотель ва шарҳловчилардан иқтибослар, шу жумладан текширилмаган амалий маълумотлар Табиат ҳодисаларини мутлақо аниқ ва тўлиқ кузатиш Синкретиклик: дидактик, беллетристик, теологик ва фалсафий атамалар. Антропоморфиз м ва лотин тилининг устунлиги Лотин тилидан воз кечиш, математик тил, кимёвий символлар, физик формулаларни илмий муомалага киритиш. Илмий атамаларда антропоморфизм Шундай қилиб, илмий тафаккур услуби фанда илмий билим структурасини, унинг муайян тарихий шаклини белгиловчи методологик принциплар, идеаллар ва меъёрларнинг динамик тизими сифатида амал қилади. Тафаккур услуби муайян дунёқараш типи ва илмий-амалий билиш таомиллари доирасида борлиқнинг структураси ва қонуниятлари ҳақидаги тасаввурларни белгиловчи дунёнинг илмий манзараси билан узвий боғлиқ. Бугунги кунда ХХ асрнинг 60йилларидан бошлаб билимнинг кўпгина соҳаларидан кенг ўрин олган янгича тафаккур услуби шаклланмоқда. Бу системали-структуравий ёндашув, объектларга ўз-ўзидан ташкил топувчиДалил идеали М антиқий- методологи кнормативла р Илмий тил

тизимлар сифатида қараш, ниҳоят, борлиқнинг синергетик талқинининг шаклланиши. Компьютер тафаккури ва билиш фаолияти янгича типининг шаклланиши. Ўз-ўзидан равшанки, қудратли компьютер техникаси ва унинг ғояларидан фойдаланиш ўқиш, тафаккур, эмоционал ва когнитив ривожланиш соҳаларида янги имкониятлар яратади. Бироқ жамиятни компьютерлаштиришнинг муайян нуқсонларини ҳам эътиборга олиш лозим. Тадқиқотчилар «компьютер онги» ва билишни шакллантиришнинг бир қанча мураккаб муаммоларини аниқладилар. Шулардан бири – компьютерга нисбатан «истеъмолчилик» муносабати ва шунинг таъсирида тафаккурнинг айрим салбий жиҳатлари пайдо бўлиши. Хусусан, бу танқид қилиш қобилиятининг сусайиши, билишнинг ҳиссий жиҳати ва ижодий асосни формаллаштириш мумкин бўлмаган иррационал омиллар сифатида эътиборга олмаслик, ҳодисаларга нисбатан тарихий ёндашувнинг йўқолиши (улар ҳақидаги ахборот маълумотлар банкида синхронлаштирилиши натижасида), фойдаланилувчи тилнинг қашшоқлашуви, уни формаллаштирилган тиллар билан алмаштириш. Бундай нуқсонларни инсоннинг ақлий қобилиятини фаол намоён этувчи ва шакллантирувчи (айниқса Интернетдан фойдаланилиши муносабати билан) асбоб сифатидаги компьютер ва инсон ўзаро алоқасининг роли ва имкониятларини бутунлай янгича тушуниш йўли билан бартараф этиш мумкин. Билишнинг кўпгина вазифалари эндиликда ҳисоблаш, маълумотлар банкига уланиш вазифалари сифатида қайта англаб етилдики, бу тафаккур жараёнига ҳажмлилик ва кўламлилик бахш этди, билиш имкониятларини сезиларли даражада оширди. Ўз фаолиятини муттасил таҳлил қилиш, уни бошқа фанлар билан таққослаш, яширин омилларни аниқлашга зарурат туғилдики, бу тафаккур жараёнини методологик, танқидий-рефлексив жараёнга айлантирди. Массачусет технология институтининг профессор С.Пейперт раҳбарлигидаги лабораториясида бажарилган дастур бу турдаги муаммоларга

доир қизиқарли ва самарали тадқиқотлардан бири ҳисобланади. Компьюьтер имкониятлари ёрдамида янги – XXI аср тафаккур услубини шакллантириш йўлларини топиш вазифаси қўйилди. Бу вазифани ечиш учун Пейперт гуруҳи ноанъанавий йўлни топди: компьютер ва ўйинлар мажмуи ёрдамида реал дунёда реал нарсалар билан микродунёлар яратилди. Бу микродунёларнинг ҳар бири ё Аристотель тасаввурларига кўра, ё Ньютон қонунлари, Эйнштейн ғоялари ва ҳатто «дунёдаги ҳаракатнинг умумий қонуни»га кўра тузилган дунёлардан бирини ифодалаши лозим эди. Сўнгги зикр этилган қонун доирасида ўқувчиларнинг ўзлари ўйлаб топувчи чексиз рангбаранг ҳаракат қонунлари амал қилиши мумкин эди. Бунга шахсий тажриба, яхши маълум бўлган «ўз танасининг геометрияси» ва бошқа билимлар ва тасаввурлар асос бўлар, улар ранг-баранг ҳаракат «қонунлари»ни ишлаб чиқишга жалб қилинарди. Оддий ва тушунарли мисоллар билан ишлаб ҳаракат қонунларини ўрганиш, бу қонунларга мувофиқ фаолият олиб бориш имконияти бундай «микродунёлар»ни яратиш мезонларига айланди. Бунда ўқувчи у ёки бу борлиқни ўзи яратар, уни ўзгартириши ва муқобил борлиқлар тузиши мумкин эди. У турли ҳаракат қонунларини ўрганиб, улардан ҳар бирининг тузилган «микродунё»даги имкониятларига баҳо берар ва, айтайлик, Ньютон қонунлари ҳаракатланувчи объектларни тавсифлашнинг чиндан ҳам энг тежамли ва самарали усули эканлигини аниқлаши мумкин эди. Бундай «микродунёлар»даги фаолият ўқувчилар ижодини кучли рағбатлантиради, чунки билимнинг ҳақиқийлиги ёки сохталиги муаммоси одатдаги мактаб мутаассиблик билан фақат «тўғри» ғояларни татбиқ этиб, қатъиян рад қилувчи ҳар хил, шу жумладан «хато» назарияларни ўрганиш имкониятларига нисбатан иккиламчи саналган интеллектуал муҳитни юзага келтиради. Принципларига Пейперт амал қилувчи машҳур психолог Ж.Пиаже шу жумладан ўқувчиларнинг ўзилари яратувчи хато назариялар тафаккур фаолиятининг ўзига хос «полигони» ҳисобланиши ва шу сабабли ўқув жараёнида иштирок этиши мумкинлигини қайд этади.

Ўз-ўзидан равшанки, «микродунёлар»ни тузиш ва улардан фойдаланиш тафаккурни ривожлантириш ва ахборотга ишлов бериш учун компьютердан ноанъанавий тарзда фойдаланишни назарда тутади. Компьютердан бундай фойдаланишда Пейперт таъбири билан айтганда сифатли тафаккурни машқ қилиш имконияти юзага келади, компьютердан стандарт фойдаланиш жараёнида эса билимларнинг миқдор жиҳати мустаҳкамланади, чунки компьютер мураккаб ҳисоблашларни амалга ошириш имконини беради. Пейперт гуруҳи қўйган ва тадқиқ этган билимнинг сифат ва миқдор жиҳатларининг бирлиги муаммоси таълимнинг янги методларини ишлаб чиқиш учун ҳам, «билим ҳақидаги билим»ни ва ўқувчиларнинг тафаккурини шакллантириш учун ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бунинг ортида табиий- илмий ва ижтимоий билимнинг тарқоқлилига барҳам бериш объектив зарурати яширин, бу жараённинг фундаментал оқибатлари эса билимнинг янги образи ва «методологик» тафаккур услубидир. Пейперт гуруҳи ўтказган тадқиқот компьютер бу ҳолда икки томонлама ёрдам кўрсатиши мумкинлигини кўрсатди. Биринчидан, борлиқ ҳақидаги интуитив тасаввурлар компьютер дастурида гавдалантирилиши мумкин бўлиб, бу уларга баҳо бериш ва рефлексияга қулай имконият яратади. Иккинчидан, дастурлаштириш ғояларидан интуитив тасаввурларни қайта моделлаштириш учун фойдаланилиши мумкин. Бинобарин, айни ҳолда компьютердан илмий билимнинг шахсий билим билан алоқасини аниқлаш, илмий билимни далилни билиш ёки кўникмага эга бўлишга эмас, балки инсон билимига яқинлаштириш учун фойдаланилади. Шундай қилиб, Пейперт айтган «онгда тўнтариш ясаш» компьютердан шунчаки фойдаланишдан эмас, балки тафаккурга нисбатан ёндашишнинг компьютерни дастурлаштиришга ўхшаш янги усулини яратишдан иборатдир. Компьютерлар мавжудлигини маданият билан ассимиляция қилиш бунда «дастурлаштиришни билиш» ёки компьютердан фойдаланишнинг ҳар хил усулларини ва буни қачон ва қай тарзда амалга ошириш лозимлигини билиш сифатида тушунилади.

Пейперт тадқиқоти жараёнида билиш қобилиятларининг тадрижий ривожланиши жараёнида вужудга келган интуицияни қайта структуралаштириш муаммоларини ечиш, билиш қобилиятларига маданият ўзлаштирган омил сифатида таъсир кўрсатиб бу тадрижий ривожланишни давом эттириши ва ниҳоят, янгича тафаккур услубининг юзага келишига кўмаклашиши мумкин бўлган «техник қурилма» компьютердан фойдаланишнинг теран антропологик маънолари аниқланди.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. -Т.: Университет, 2005. 2. Шермухамедова Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. -Т.: Университет, 2005. 3. Творческая природа научного познания. – М.: 1984. 4. Фармак И.П. Воображение в структуре познания. – М.: 1994. 5. Степин В.С. Становление научно теории. – Минск, 1976. 6. Рузавин И.Н. Теоретическое знание. Проблемы генезиса и различия форм. – Ростов-на-Дону, 1989.

O'xshashlar

Илмий тафаккур шакллари

Тафаккур услуби, унинг моҳияти ва билишдаги аҳамияти

Тафаккур услуби, унинг моҳияти ва билишдаги аҳамияти

Тушунча тафаккур шакли сифатида

Эстетик тафаккур тараққиётининг асосий босқичлари