Ijodiy jarayonni ifoda etish shakllari va metodlari - Falsafa - Referatlar

Ijodiy jarayonni ifoda etish shakllari va metodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

Ijodiy jarayonni ifoda etish shakllari va metodlari Reja: 1. Metodologik bilim pog‘onalari. Metodlarning sifat jihatdan xilma-xilligi va rivojlanishi. 2. Ijodni ifoda etish usullari

Metodologik bilim pog‘onalari. Metodlarning sifat jihatdan xilma-xilligi va rivojlanishi. Ijodda bilishning ahamiyati beqiyosdir. Uning (bilishning) asosiy muammolariga: narsa va hodisalar, ularning manbalari, tabiat taraqqiyoti bosqichlari, uslub va metodologiyasi, haqiqat, insonlarning biluvchanlik faoliyati bilan amaliy faoliyati o‘rtasidagi bog‘lanish kabilar kiradi. Falsafa tarixida bilish muammosini hal etishda turli yo‘nalishlar bahs yuritib keladilar. Yuqorida biz ularning guvohi bo‘ldik. Bular: materializm, idealizm, agnostitsizm, ratsionalizm, irratsionalizm, sensualizm, monizm, eklektizm va boshqalardir. Masalan, Platon, Berkli, Kant, Gegel kabi faylasuflar narsalarning mohiyatini inson tomonidan bilish mumkin emas, deb agnostitsizm ( a - mumkin emas, gnozis – bilish, demakdir) yo‘nalishida bo‘lganlar. Demokrit, Frensis Bekon, Djon Lokk va XVIII asrdagi fransuz materialistlari esa bilishni borliqning inson ongida aks etishidir, deb ta’lim beradilar. Ya’ni, bilishda insonlarning amaliy faoliyati hal qiluvchi o‘ringa ega, deb tushuntirdilar. Bilish murakkab jarayon bo‘lib, u bir necha bosqich (pog‘ona)larni bosib o‘tadi. Birinchi bosqich bu insonlardagi sezgi faoliyatidir. Sezgi orqali inson narsa va hodisalarni mushohada qiladi. Sezgilar besh xildir : ko‘rish, eshitish, hid bilish, teri orqali sezish, tam bilish. Sezish, narsa hodisalarni mushohada qilishga bog‘liq. Ikkinchi bosqich esa narsa va hodisalarni tafakkur qilish faoliyatidir. Tafakkur insonga berilgan oliy ne’matdir. Insonlar narsa va hodisalarni o‘z tafakkuri orqali, ular aniq yoki mavhum bo‘lishdan qat’i nazar o‘z miyasida qayta ishlaydilar. Bunda inson fikrlash jarayonida turli tushunchalardan foydalanadilar. Inson miyasida tushunchalarning paydo bo‘lishi u yoki bu bilimning paydo bo‘lishidir. Bilimning paydo bo‘lishi esa inson ijodi uchun asosdir. Bu bosqich sezish va mavhum fikrlash yordamida amalga oshadigan asosiy bosqich. Bilishning haqiqiyligi shu bosqichda ko‘rinadi. Demak, amaliyot eng muhim bosqichdir. Bosqichlarning har biri ma’lum vazifani bajaradi. Mabodo shu bosqichlarning birortasi bo‘lmaganda ijod qilish mumkin emas edi. Ijod jarayonida bosqichlarni

bir-biridan farq qilish talab etiladi. Demak, b ilishning boshlanishi sezgidir. Chunki u inson ongini tashqi olam bilan bog‘lab turuvchi yagona vositadir. Insonlar sezgi orqali ob’yektiv olamdan birinchi taassurotni oladilar. Tashqi olam sezgilar orqali insonning o‘ziga ham ta’sir etadi. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, sezgilarning o‘zi ham olam to‘g‘risidagi bilimimizning boshlanishidir. Shunday ekan, bilish jarayonida sezgilar ham beqiyos ahamiyatga egadir. Sezgilar orqali inson tashqi olamdagi narsa va hodisalar haqidagi xususiyat va belgilarni, mazmun va mohiyatni, tafovutlarni biladilar. Binobarin, ko‘z bilan narsalarning, hodisalarning rangi, shakli, katta- kichikligi ko‘riladi. Teri sezgisi orqali narsalarning egiluvchanligi, qattiq- yumshoqligi, tekisligi yoki g‘adir-budirligi haqida ma’lumot olinadi. Eshitish vositasi orqali tovushlarning xilma-xilligini, hid sezish orqali narsalardagi ba’zi holatlar bilinadi. Ko‘rdikki, har bir sezgi organining ham alohida xususiyati bor. Bu xususiyatlar idrok qilish uchun xizmat qiladi. Idrok sezishning murakkabroq shaklidir. Idrokda siymolar bir-biri bilan bog‘lanib yagona siymo qiyofasiga kiradi. Sezgida alohidalik, idrokda esa mujassamlik taqozo etiladi. Xulosa qilganda, sezgi, idrok, tasavvurlar bilishning birinchi bosqichini tashkil etadi. Bu o‘rinda faylasuf Omonulla Fayzullayevning diniy ilm va bilimlar haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir. Jumladan: “Ilm-bilimdan chuqur va yuqori. Tasavvuf ilmiy bilimni oddiy bilimdan ajratadi. Har bir narsa haqidagi egallangan axborot bilim bo‘lishi mumkin, lekin Xudo haqidagi bilim ilmdir, ya’ni keng ko‘lamda chuqur mulohazalar yuritish natijasida vujudga kelgan bilimdir. Ollohni chuqur tushunish, ya’ni avvalgi vaqtdagiga qaraganda ko‘proq, yaqinroq bilish mumkin, lekin uni mutlaq, to‘la-to‘kis, butkul bilib bo‘lmaydi. Hozirgi zamon tili bilan aytganda bilish asimptotik ravishda rivojlanib boradi. Nega? Chunki, avvalo, odam, biluvchi mutlaq yetuk darajaga ko‘tarilmaydi. Darhaqiqat, aql esa doirasi chegaralangan bilimda ongning ham ayrim jihatlari namoyon bo‘lganini bildiradi?! Shu ma’noda tasavvuf quyidagi xulosa – o‘xshatishga keladi: bilim – bu bir gilam, to‘la to‘qilgan gilam. Lekin, u gilam payg‘ambar zamonidan keyin shunday

taxlanganki, biz faqat uning xoshiyalaridagi ko‘rinib turadigan bilimlarni egallayapmiz, xolos. Tasavvufcha, “Bilim - Olloh tomonidan qalblarga in’om qilingan jumlalardir. Bilim – shu jumlalarni bir-biridan ajratish qobiliyati. To‘g‘ri yo‘l – buni qalb bilan sezish qobiliyati”. Bilim – bilishning natijasi ekan, u mantiqqa bo‘ysunadigan jumla yoki jumlalar tizimidir. Bilimni nobilim axborotdan ajratish, ya’ni adekvatlikni noadekvatlikdan ajratish jarayoni bilish vazifasiga kiradi. Shuning uchun ta’kidlanadi: bilimning til bilimi qismi bor. Shu bilan birga “til bilimi” dan, “qalb bilimi” ajratiladi. Qalb bilimi, avvalo, qalbning o‘zini bilishdan boshlanadi. Qalbni bilish asosida “voris bilimi” yotadi. “Voris bilimi” dunyo haqidagi tushunchalardir. Shunday qilib dinni tushunish – dastlabki qadam, shundan boshlanadi “to‘g‘ri yo‘l”. Bilim haqida gapirilar ekan, sufiy oddiy odamdan farq qiladi. Har bir odam bilimdon bo‘lishi shart emas. Oddiy sufiy bo‘lishi uchun maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lmog‘i shart. Sufiylar qo‘yilgan maqsadni – odamni mukammal o‘rganish uchun Ollohga ishonish lozimligini tushinganidan keyin bilishga o‘tadilar, bilganlaridan keyin xatti-harakat qiladilar, undan keyin bilishni egallaydilar, bilishni egallaganlaridan keyin to‘g‘ri yo‘lga chiqib oladilar. Undan keyin jamiyatda faol qatnashadilar. Ana shundan keyin, odam o‘z-o‘zini bila boshlaydi. Demak, odam o‘zini bilishi uchun Ollohni bilishi kerak, Ollohni bilishi uchun o‘zini bilishi kerak. Bu jarayon cheksiz davom etadi. Bilishning asosiy tayanchlari va pog‘onalari . Tasavvufda bilishning ikki tayanchi bor: 1) Qur’on – g‘oyaviy yo‘l ko‘rsatkich, 2) Shu ko‘rsatkich yordamida odam bilimini oshirib borishligi, maorifi. Darhaqiqat, tasavvufda bilim, e’tiqod, nur tushunchalari bir-biriga aynan yaqin. F. Rauzental ta’kidlaydi: “Bilimni, aqlni nur bilan tenglashtirish qadim zamonlardan islomga o‘tgan”.

Bilishning pog‘onalari . A) odamning xatti-harakati ko‘r-ko‘rona emas, balki bilib olingan yo‘l bo‘yicha davom ettiriladi. Bilmasdan ish boshlamaslik kerak, deyilgan nazlga itoat qilmoq lozim, B) odam o‘zini, do‘st va dushmanini bilishi kerak, V) Ollohni bilishga harakat qilishda Ollohning nima mumkin, nima mumkin emas, deganini esdan chiqarmaslik kerak, nazariy bilim amaliy bilim bilan birgalikdagina ma’rifatni tashkil qiladi. Bilim hammavaqt o‘zining ma’lum holatiga ega . Bilimning o‘zgarishi holatning o‘zgarishidir. Uyqu – bilimsiz holat. Uyg‘onganda bilim namoyon bo‘ladi. Shuning uchun gunohkor o‘zini poklaganidan keyingina bilimli, deyish mumkin. O‘lik odam emas, tirik odam bilimli bo‘ladi. Yoki bilish yordamida tirilish mumkin. Oddiy odamning ogoh holatiga qaraganda sufiyning tushi afzaldir. Odamning bilimli bo‘lish niyati bo‘lsa, avvalo shu haqda niyati izchil bo‘lmog‘i lozim . Niyat qalbdan bo‘lishi kerak. Niyatni amalga oshirish uchun ruh ixtiyori bilan intilib harakat qilishni talab qiladi. Bilimdonlik ichki dunyoning pokligidir. “Dindorning ichki holati tashqi xatti-harakatiga mos bo‘lishi kerak”. Nafs kamchiliklaridan xalos qilish niyatini faqat bilim, Ollohdan qo‘rqishgina uddasidan chiqadi. Odam xudoni bilish uchun o‘z-o‘zini bilishi kerak ekan, o‘z-o‘zini bilish o‘zi haqida axborot yig‘ishigina emas, balki ayni paytda emotsional o‘zgarib borib nopok xususiyatlardan tozalanish, shu yo‘sinda dunyosini boyitib oliy bilishga o‘tiladi. O‘z-o‘zini, shuningdek tabiatni bilish – bu odamning o‘ziga, qobiliyatiga, niyatiga, xatti-harakatiga va sharoitiga bog‘liq. Bu – Ollohni bilishning, oliy bilish yo‘lining bir qismidir. Ya’ni substratidir. Shu substratga tabiat bilimlaridan tashqari arifmetik bilimlar, huquq bilimlari, har xil ilmiy munozaralar kiradi. Odam o‘zini bilmasa yashay olmaydi. Bu oddiy turmush taqozosi. Agar bunga qo‘shimcha ravishda, Ollohni bilsang, avvalo qalbing farog‘atda bo‘ladi. Bunday qalb seni yuksaklikka ko‘taradi. Va aqling yanada ravon ishlaydi hamda

shu tarzda davom etaversang, biliming va ongging boshqalarga nur baxsh etadi. Borgan sari Ollohga yaqinlashib borasan, deb ta’lim beradi tasavvuf. Aql . Gap aql haqida ketar ekan, tasavvufda aytiladi: 1) aql – Olloh tomonidan berilgan to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatkich; 2) aql ham pog‘onalidir: zaiflik va kamchilik, baland-past bo‘lishi mumkin, umumiy zaifligi – Ollohni to‘la bila olmasligi; 3) aql-zakovat – yuksak ruhning javhari, substansiyasi, xazinasi, tili; 4) aql – ruhning yuksak darajada namoyon bo‘lishi; 5) aql – intellektual markaz, u ikki xil namoyon bo‘ladi: a) quyi pog‘onada tashqi tomonga qaratilgan, b) yuqori pog‘onadagi ichki ko‘rinish /“baspra”/. Bunday odamlar ko‘p emas. Ular shariat nuri bilan sug‘oriladi. Tasavvuf o‘z-o‘zini bilishda aql, ruh, nur munosabatlarini shunday bayon etadi: ruhdan aql nuri chiqadi. Aql nurida barcha bilimlar shakllanadi. Nur a) pastga qarab nafsga tushadi, yaratilganni parchalaydi, osoyishtalikni buzadi, nojo‘ya ish qiladi, b) yuqoriga qarab ko‘tariladi, to‘g‘rilanadi, yurak ruhga madad beradi, Ollohga yaqinlashish yo‘li imkoniyatini topadi, endi yaratuvchi nimani yaratgani bilinadi. Sufiy hech vaqt o‘zini o‘rganishni tark etmaydi. Ruhni bilish bilan Ollohni bilish orasidagi aloqa doimiydir. O‘zimni bildim deyish - Ollohni bildim, deyishdir. Kechani bilish bilan kunduzni bilish orasidagi aloqa qanday bo‘lsa, u aloqa ham shundaydir” 1 . Ijodni ifoda etish usullari Bilishda empirik va nazariy bosqichlar ham e’tirof etiladi. Empirik yoki tajribaviy uslub ham bilish uchun muhim ahamiyatga ega. Tajribaga ega bo‘lib, narsa va hodisalar tahlil qilinganda olingan ma’lumotlar ishonarli bo‘ladi. Bunda 1 O .Fayzullayev. Falsafa va fanlar metodologiyasi. T ., 2006 y . 26-28 betlar .

sezgilarning ta’siri kuchli bo‘ladi. Sezgilar bergan ma’lumotlarni mantiqiy tahlil qilish bilan bilimga ega bo‘linadi. Tajriba orqali olingan bilim hayotiydir. Bu bilimni inson fan, amaliy faoliyatda ko‘proq tatbiq etadi va qo‘llaydi. Bilimda o‘tkazilgan tajribani o‘ta mubolag‘alashtirib ham bo‘lmaydi. Unga ham ehtiyotkorlik bilan yondashish zarur. Bilishning boshqa usullari ahamiyatini pasaytirmagan holda ularning har biridan o‘z o‘rnida foydalanish zarur. Jumladan, bilishda biryoqlamalikdan uzoqlashgan holda nazariy tafakkurni ham e’tirof etish kerak. Ana shunda ijod o‘zining to‘laqonliligiga erishadi. Nazariya deganda, u yoki bu voqelikning u yoki bu sohasini inson tafakkurida umumlashgan holda ifodalanishiga tushuniladi . Nazariya falsafiy ma’noda keng va tor ma’nolarda ishlatiladi. Keng ma’noda olganda u kishilarning amaliy faoliyatidan farqli o‘laroq umuman, fan, bilim demakdir. Nazariya amaliy faoliyat asosida paydo bo‘ladi. Nazariya tajribani umumlashtiribgina qolmasdan, narsa va hodisalarning yangi tomonlarini aloqa va bog‘lanishlarini ochib beradi. Shu bilan bir qatorda tomonlarni, aloqa va bog‘lanishlarni amaliyotda ijod qilishga ko‘maklashadi. Tor ma’noda esa, nazariya deb qat’i muayyan shaklga ega bo‘lgan kundalik bilim tushuniladi. Ijodkor biron-bir narsa va hodisani bilishda uning tashqi tomonini tahlil qilishdan boshlaydi. Uning ma’lum xossa va xususiyatlarining tamoyillarini o‘zida qayd qiladi. So‘ngra ijod qiluvchi narsa va hodisaning (ob’yektning) mohiyatiga chuqurroq yondasha boshlaydi. Ob’yektga taalluqli qonunlarni ochib oladi, qonunlarning xossalarini izohlaydi. Ob’yektning ayrim tomonlari haqidagi bilimlarni bir butun, yaxlit tizim sifatida shakllantiriladi. Shu yo‘l bilan hosil qilinadigan mukammal, hartomonlama chuqur bilim ichki mantiqiy tuzilishga ega bo‘lgan nazariyadir. Barcha fan nazariyalardan iborat. Masalan: hozirgi zamon fizikasi kvantlar nazariyasi, nisbiylik nazariyasi, elementar zarralar nazariyasi va boshqa nazariyalardan tashkil topgan. Ta’kidlash lozimki, olam narsa va hodisalari haqidagi nazariyalarning o‘zi ham nazariyaga taalluqli bo‘lishi mumkin.

Bunday holda bu jarayon metanazariya deb ataladi. Amaliy faoliyatda nazariyalarni bir-biridan farq qilishi muhim ahamiyatga ega. Har qanday nazariya qanchalik haqiqat bo‘lmasin, ob’yekt haqida to‘la, uzil-kesil, mutlaq tugallangan bilimni bera olmaydi. Taraqqiy etib borayotgan bilim yangi dalillarni, qoidalarni ochib beraveradi. Bu dalil va qoidalarning mohiyati, mazmuni eski nazariyaga mos kelmasdan uning doirasiga sig‘maydi. Natijada, nazariyani o‘zgartirishni yoki yangi nazariya yaratishni talab etadi. Bir nazariyani ikkinchi nazariyaga o‘tishi bilish nazariyasining qonuniyatli hodisasidir. Albatta, bu jarayonda eski nazariyaning ma’lum bir jihatlari yangi nazariyada saqlanib qolishini ham unutmaslik lozim. Izlanuvchi yoki ijodkor ularni inobatga olganda, faoliyati unumli bo‘ladi. Ilmiy ijodda tavsif etish (xarakterlash) muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, har bir narsa yoki hodisa o‘zining tuzilish mazmun, ichki va tashqi faoliyati, bog‘lanishi, o‘zaro munosabatlariga ega. Ana shu tomonlarni tavsiflash uchun ham bilim kerak. Tadqiqotchi o‘z ob’yekti haqida bilimga ega bo‘lmasa, u izlanishi jarayonida boshi berk ko‘chaga kirib qolishi mumkin. Demak, tadqiqotchi o‘zining ob’yekti haqida ma’lum bir tasavvurga ega bo‘lgandagina uni tavsiflay oladi. Tavsiflashda biryoqlamalikdan uzoqlashish zarur. Narsa yoki hodisaga turli tomondan yondashib, u haqida batafsil bilimga ega bo‘lishini ta’minlash tavsif etishdir. Masalan: biror kishining faoliyatini tavsiflash uchun, uni qayerda, qanday oilada tug‘ilganligi, kasbi kori, bilim darajasi, oilaviy holati, tevarak atrofga bo‘lgan munosabati, jamiyatga bo‘lgan qarashlari, siyosiy munosabatlarda o‘zini tutishi, qiziquvchanligi va boshqa tomonlarini mukammal bilish kerak. Ushbu xislatlarni ng hisobga olinishi natijasida o‘sha kishiga nisbatan to‘laroq tavsif beriladi. Demak, tavsiflashda dialektik yondashish yaxshi natijalarni beradi. Dialektik yondashishda narsa va hodisalarning holatiga yaqindan kirib boriladi. Bunday qilish tavsiflash jarayonida xatolardan saqlab qoladi. Ilmiy ijodda tushuntirish uslubi ham zaruriy holatdir. Ob’yektni tushuntirish uchun shu ob’yektni ijodkor o‘z tafakkurida qayta ishlagan bo‘lishi

kerak. Aniqrog‘i mukammal bilimga ega bo‘lishi lozim. Tushuntirish va tushunish inson faoliyatining ajralmas qismidir. Tushuntirish va tushunish bo‘lmaganida edi, rivojlanish ham bo‘lmas edi. Tushuntirish deganda , narsa va hodisalarning mohiyatini ochib berish, ular to‘g‘risida tinglovchiga bilim berish tushuniladi. Tushunish esa, tushuntirish natijasida hissiy qabul qilingan bilimlar yig‘indisidir. Tushuntirish va tushunish ilmiy ijodning muhim tomonlarini tashkil qiladi. Tushuntirishda ham turli bosqichlar mavjud: 1. Ob’yekt haqida boshlang‘ich bilimga ega bo‘lish; 2. Tushuntirish uchun zarur bo‘lgan shart –sharoitlar zarurligi; 3. Ob’yektni asoslash uchun moddiy va ma’naviy dalil va boshqalar. Tushuntirish va tushunish dialektik munosabatda bo‘lib, ikkala holat mavjud bo‘lmasa ijod to‘g‘risida so‘z yuritish mumkin emas. Chunki bular ijodning ikki tomonidir. Biror ob’yektni tushuntirish bir yoki bir necha marta bo‘lishi mumkin. Bu sub’yektning holatiga, zehniga, qabul qilish hissiyotiga ham bog‘liq. Shaxs tushunmagan jarayonni tushunish uchun turli vositalardan foydalanishga harakat qiladi. Vositalar esa grafiklar, videofilmlar, tajribalar, modellar, ko‘rgazmali qurollar bo‘lishi mumkin. Tushuntirish va tushunishda takrorlash muhim ahamiyatga ega. Takrorlash izlanuvchi shaxsning esda tutish qobiliyatini chiniqtiradi, olayotgan bilimini mustahkamlaydi. Demak, tushuntirish va tushunish ijodiy faoliyatning muhim tomonlaridir. Ayniqsa, bu jarayonlar iqtisodiy tadqiqotlarda muhim ahamiyatga ega. Sababi iqtisodiy ob’yektni tushunish ko‘p omillarga bog‘liq. Bu omillar insonning turli faoliyatlaridir. Iqtisodiyot sohasidan izlanish olib borayotgan ijodkor ob’yektni tadqiq qilishda uni jamoa, jamiyat uchun zarur yoki zarur emasligini tasdiqlaydigan yoki inkor etadigan dalillarga ega bo‘lishi kerak. Bu dalillarni izlanuvchining o‘zi yaxshi tushunmasa uni tushuntirish qiyin bo‘ladi. Iqtisodiy tadqiqotchining bilim darajasi muammoni tushunishi bilan bog‘liq. Tadqiqot natijasida erishilgan yangilik qonun va qarorlar qabul qilish uchun asosdir. Shu sababli ham iqtisodiy sohada tushuntirish va tushunish muhim ahamiyatga ega.

Ilmiy ijodda induksiya va deduksiya usullaridan ham foydalaniladi. Induksiya - juz’iylikdan umumiylikka qarab borish jarayonini o‘zida mujassamlashtirgan tushuncha. Induksiya ijod sohasida ham amal qiladi. Unda ob’yekt haqida xulosa chiqariladi. Induktiv xulosa chiqarishda bilimning xususiy muhokamalaridan umumiy qoidalariga qarab harakat qilinadi. To‘liq va noto‘liq induksiya mavjud bo‘lib, to‘liq induksiyada bir turkumdagi ob’yektlar haqida umuman shu turkumdagi ob’yektlarning hammasini qamrab olish asosida xulosa hosil qilinadi. Noto‘liq induksiyada esa ob’yektlarning ba’zilarini qarab chiqishga asoslanib xulosalar chiqariladi, ya’ni bunda ob’yektning asosiy belgilari, aloqa va munosabatlari tahlil qilinib xulosalar olinadi. To‘liq induksiya amaliyotda kamroq qo‘llanilsa, noto‘liq induksiya kengroq foydalaniladi. Ammo noto‘liq induksiyada to‘la ma’lumot olib bo‘lmaydi. Shu sababli ikkala jihatni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Ushbu usullarni fan tarixida ishlab chiqishda Arastu, F.Bekon, R.Dekart, Dj. S. Mill va boshqalarning o‘rni katta bo‘lgan. Induksiya usuli hamma fanlarda qo‘llaniladi. Masalan: induktiv yo‘l bilan rus olimi D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlarning davriy tizimi qonunini kashf etgan. Induksiya deduksiya bilan bog‘langan. Deduksiya umumiy xulosa chiqarish ma’nosini beradi, ya’ni xulosalar umumiylikdan juz’iylikka tomon boradi. Bu deduksiyaning asosiy tamoyilidir. Masalan: “hamma metallar elektr o‘tkazuvchilardir” degan xulosalar umumiy xulosalar bo‘lsa, temir o‘tkazuvchi, deyilganda u xususiydir. Deduksiyada isbot yoki asoslardan natija chiqarish tushuniladi. Bunda xulosa mantiqiy qonunlarga suyangan holda chiqarilganligi sababli u ishonchli bo‘ladi. Aniqroq aytilganda deduktiv xulosa hukmlar yig‘indisidan iboratdir. Ushbu uslub bilimning ma’lum sohasida dalilli ashyoni to‘plangandan so‘ng mazkur materialni (ashyoni) chuqurroq o‘rganish, uni tizimlashtirish, butun natijalarini jiddiy sur’atda xulosa qilib chiqarish va shu kabi vazifalarni bajarish maqsadida qo‘llaniladi. Endilikda deduktiv uslub turli shakllarda, asosan aksiomatik, gipoteza-deduktiv usullar shaklida qo‘llaniladi. Mavjud dalilli ashyodan deduktiv nazariyalar yaratiladi. Nazariya chiqarishda boshlang‘ich qoidalar majmui tanlab olinadi va ulardan fan qonun-qoidalaridan

foydalanish yo‘li bilan qolgan butun bilim xulosa qilib chiqariladi. XX asrning boshlarigacha deduksiya yordami bilan matematika va mantiq nazariyalari tuzilgan bo‘lsa, hozirgi paytda fizika, biologiya, lingvistika, sotsiologiya, pedagogika, psixologiya, iqtisodiyot va boshqa fanlarning nazariyalari ham ishlab chiqilishi uchun qo‘llanilishiga harakat qilinmoqda. Xususiy xulosalardan umumiy xulosalarga o‘tish abstraksiyasiz bo‘lmaydi. Umumiy qonunlardan foydalanish uchun esa abstraksiyadan aniq bo‘lgan holatga o‘tish lozim. Umumiy fikrdan, qonundan xususiy qonunlarni mantiqiy ravishda keltirib chiqarish, kashf etish, ijod qilish deduksiyaning asosiy vazifasidir . O‘z vaqtida buyuk alloma al- Xorazmiy har xil xususiy hollardan induksiya yo‘li bilan o‘zining “uch kvadratli” tenglamasini tuzgan. Induksiya va deduksiya o‘zaro bog‘lanish munosabatida bo‘lganda ijod ravnaq topadi. Hozirgi paytda induksiya va deduksiya usullari fan va texnikada, iqtisodiyotda keng qo‘llanilmoqda va turli nazariyalarni ishlab chiqishda qo‘l kelmoqda. Ilmiy tadqiqot olib borishda analiz va sintez usullari ham qo‘llaniladi. Analiz va sintez ma’lum qismlar bilan bir butun orasidagi aloqa va munosabatlar, xususiyatlarni aniqlash yo‘li bilan bilim beradigan jarayonlardir. Analizda butun tizim moddiy yoki fikran qismlarga ajratiladi. Analiz butunni bilishning asosiy va zaruriy bosqichidir. Analiz va sintezlash jarayoni insonlarning nazariy, amaliy faoliyatlaridan kelib chiqqan va takomillasha borgan. Insonlar o‘z tafakkuri orqali turli sohalarni analiz va sintez qilib keyinchalik kundalik ehtiyojidan olingan natijalarni hayotga tatbiq etganlar. Avval butunni qismlarga ajratib, so‘ng bu qismlarni bir-biriga qo‘shib butunni yaratganlar. Qismlar avval alohida – alohida bo‘laklarga bo‘linib o‘rganiladi va xulosalar chiqariladi. Bu xulosalar butun uchun sintezdir. Ilmiy ijodda analizning o‘zi yakka holda natija bermaydi. Shu sababli sintezga murojaat qilinadi. O‘z navbatida sintez ham shunday tavsifga egadir. Murakkab tizimli ob’yekt o‘z bo‘laklari yig‘indisidan iborat bo‘lmaganda uni tafakkurda o‘zaro

aloqadorlikni to‘laligicha qaytadan hosil qilish uchun sintezdan foydalaniladi. Demak, sintez va analiz uslublari biri ikkinchisini taqozo etadi. Aynan sintez yo‘li bilan inson o‘z tafakkuri orqali ko‘plab aniqliklar va munosabatlarni aniqlaydi, yaxlitlikni keltirib chiqaradi. Sintez butunlikni ta’minlaydi. Analiz va sintez ijodning atigi bir-birini to‘ldiruvchi, bir-biri ketidan boruvchi tor jarayoni emas. Analiz va sintez ijodning har bir bosqichida ob’yekt aloqadorligini ham ifodalaydi. Analiz sintezsiz samarasizdir. Binobarin, analiz qilinganda ijodkor narsaning bo‘laklariga to‘la tushunib yetadi. Shunday bo‘lsa-da, sintezga murojaat qiladi. Sintez ob’yektning birikuvini qay holatda borishini tushunishga yordam beradi. Demak, analizsiz sintez, sintezsiz analiz bo‘lishi mumkin emas. Aks holda ijod jarayoni ham to‘liq bo‘lmaydi. Analizning asosiy vazifasi murakkab tizimli butunni, unsurlarini, sifatini o‘rganishdan iborat. Chunki butunning mohiyati bo‘laklar orqali ochib beriladi. Narsalarni, ob’yektlarni tavsif qilish analizga bog‘liq. Masalan: iqtisodiy sohalarni analiz qilish ishlab chiqarish jarayonining taraqqiy etishiga imkon yaratadi yoki aksincha, ishlab chiqarish usulini bilish uchun avvalo ishlab chiqarish kuchlarini, ishlab chiqarish munosabatlarini, taklif va talablarni yakka-yakka analiz qilish lozim. Bu holatlar tafakkur orqali amalga oshadi. Zero, tafakkur ijod jarayonining o‘zagidir. Analiz va sintez qotib qolgan jarayonlar emas. Ular ta’sirida ham yangi fikrlar ijod namunalari kelib chiqadi. Masalan: fan taraqqiyotini analiz qilish natijasida yangi fanlar paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Ular esa falsafiy sintez qilinadi. Murakkab tizimlarni birdaniga bilib bo‘lmaydi. Ularni tashkil qilgan birlashmalar alohida-alohida o‘rganilib, so‘ng butunligicha ham o‘rganiladi. Ilmiy ijod qiyoslash usulidan ham foydalanishni taqozo etadi. Qiyoslash tadqiq qilinayotgan narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni bilishga, ularning aloqa va munosabatlarini aniqlashga yordam beradigan bilish usulidir. Qiyoslashning ikki turi mavjud: 1. Aloqador bo‘lmagan ob’yektlarni qiyoslash; 2. Aloqador bo‘lgan ob’yektlarni qiyoslash.

Ushbu usullar yordamida tadqiqotchi o‘z tadqiqoti jarayonida yangi xulosa va mulohazalarni beradi. Yangi ilmga ega bo‘ladi. Bu uslub analiz uslubi bilan aloqa va munosabatdadir. Ular biri ikkinchisini to‘ldirishga yordam beradi. Ilmiy ijodda abstraksiyadan ham foydalaniladi. Abstraksiya deb, ko‘p qirrali ob’yektlarning har birini yakka-yakka holda emas, balki ma’lum bir qismi haqida umumiy fikr yuritishga aytiladi. (Abstraksiya - uzoqlashuv, mavhumlik). Abstraksiyada manbaning ba’zi xususiyatlari va bog‘lanishlari fikran ajratiladi. Uning boshqa xususiyatlari va bog‘lanish hamda munosabatlari nazardan soqit qilinadi. Buning ta’sirida paydo bo‘lgan tushuncha, tasavvur, abstraksiyadir. Abstraksiyada narsa aniq holda bilinmaydi, mavhum holda inson ko‘z o‘ngida gavdalantiriladi. Masalan: kundalik hayotda uchraydigan hodisalar, o‘rikning pishishi, samolyot uchishi, quyoshning ko‘rinishi aniqdir, lekin bular doimiy harakatni bildiradi. Aslida bu jarayonlar abstraksiyadan dalolat beradi. Shuni unutmaslik kerakki, abstraksiya aniq narsalar uchun umumiy bo‘lgan belgilarni ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Unda predmetdan uzoqlashib, chetlab o‘tish namoyon bo‘lsa-da, aslida ularning mohiyati mazmuniga kirib borishiga sharoit yaratiladi. Abstraksiya har xil qo‘shimcha ta’sirlardan yiroqlashgan holda, ob’yektlarning asosiy muhim xususiyatlarini ajratib olib, sof holda qarab chiqish va shunga asosan ularning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi. Insonlarning amaliy faoliyati qanchalik murakkablashib borgani sari, ularning abstraksiyalash qobiliyatlari ham taraqqiy etib, takomillashib boradi. Amaliy ehtiyojlar oxir oqibatda turli fanlar bilan birga abstraksiyalarni vujudga keltirib, ob’yektlarning ko‘plab xususiyatlaridan qaysi birini ajratib ko‘rsatishini aniqlab beradi. Binobarin, jonli mushohadadan nazariy jihatlarga o‘tish aniqlikdan abstraksiyaga o‘tish demakdir. Ijod bu bilan oxiriga yetmaydi, albatta. Aniqlikdan abstraktlikka o‘tish ham zarur. Demak, abstraksiya insonning, ijodkorning ongi tafakkuri bilan bog‘langan. Insonsiz abstraksiya, abstraksiyasiz inson bo‘lishi mumkin emas.

Takidlaganimizdek, abstraktlashtirish ob’yektlarni mukammal bilishda fikriy jihatdan ko‘maklashadi. Masalan: iqtisodiy nazariya ham turli tushuncha va qonunlardan tashkil topadi. Bozor, pul, qiymat, tovar, ishlab chiqarish usuli, bozor munosabati, qo‘shimcha qiymat, raqobat, daromad, ishlab chiqaruvchi kuchlar, ishlab chiqarish munosabatlari kabi tushunchalar abstraksiyalash holatining mahsulidir. Abstraktlash jarayoni mantiq va matematikada ustuvor xarakterdadir. Demak, abstraktlashtirish orqali ham bilimga ega bo‘linadi. Bu jarayon, ya’ni abstraktlashtirish ideallashtirishning bir turidir , yoki aksincha. Bu sohalar bir- biri bilan chambarchas bog‘langan. Ideallashtirishda ob’yektning moddiylik jihatlarini inkor etib, xayoliy bir narsa yoki hodisani topishga qaratilgan jarayon tushuniladi. Ideya so‘zi lotincha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida “g‘oya” bo‘lsa, ideallashtirish deganda, umuman g‘oyalashtirishni tushunmaslik kerak. Ideallashtirish va abstraktlashtirish o‘rtasida umumiylik hamda tafovut ham bor. Ikkala sohada ham maqsadni bajarishda sohadan uzoq turib ish yuritiladi. Ammo ularning sohadan uzoq turishlik xossasi bir xil emas. Demak, narsa va hodisadan umuman uzoq turish, bu ideallashtirishning yuqori nuqtasidir. Abstraktlashtirishda birinchi, ikkinchi, uchinchi kabi darajalar bo‘ladi. Abstraksiya yordamida olingan mukammallik natijasi ideallashtirishdir. Binobarin, ideallashtirish deb, tabiat va jamiyatdagi narsa yoki hodisani o‘rganishda uning barcha xususiyatlarini o‘rganib emas, balki faqat kerakli bir xususiyati orqali o‘rganish mumkin ekanligini tushunmoqlikka aytiladi. Ideallashtirish o‘rinsiz bo‘lsa, turli xatoliklarga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, tarix voqealarini ideallashtirish bunga misol bo‘ladi. Tarixiy voqealarni qanday bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha tushuntirish lozim. Aks holda noto‘g‘ri, yolg‘on xulosalarga olib keladi va ijod hamda ijodkorni chalkashtiradi. Ilmiy ijodda analogiya (o‘xshashlik) uslubidan ham foydalaniladi. Analogiya bu - o‘xshashlik, moslik ma’nolarini beradi. Demak, analogiya narsa va hodisalar o‘rtasida biron-bir jihatdan o‘xshashlikni ko‘rsatuvchi

jarayondir. Narsa va hodisalarni tadqiq qilishning ma’lum bir usuli bilimni kengaytirish vositasi hamdir. Narsa va hodisalardagi ma’lum bir boshqa belgilar bilan o‘xshashligini bilgach, biz ularning boshqa belgilar bilan ham o‘xshashligi haqida xulosa chiqara olamiz. Bunday xulosa chiqarish o‘xshashlik bo‘yicha xulosa chiqarish, deyiladi . Bu esa o‘z navbatida bir narsa yoki hodisa haqida olingan bilimlarni boshqa narsa yoki hodisaga o‘tkazishga imkon beradi. Ijod, bilimni bunday ko‘chirish ko‘pincha ehtimollikka asoslangan holda qisman to‘g‘ri bo‘lib chiqadi. Chunki narsa va hodisalar o‘rtasida o‘xshashlik to‘liq emas. Mutlaq o‘xshashlik yo‘qdir. Hech bo‘lmaganda har bir narsa yoki hodisa makon va vaqtda joy olib harakat qilishida farq bor. Narsa va hodisalarni faqat tashqi qiyofalariga qarab o‘xshashligini topish ijodning oxirgi nuqtasi bo‘lmasligi kerak. Qachonki ichki o‘xshashliklar ham inobatga olinsa, unda har bir ijodiy xulosa yaxshi natija beradi. Fanda ko‘pincha ba’zi murakkab masalalarni boshqa oddiyroq masalalar yordami bilan yechishga, ba’zi hodisalarda yuz beradigan jarayonlarni, mabodo ularni bevosita tadqiq qilish imkoni bo‘lmasa, boshqa hodisalarda o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Ana shu holatda analogiyaga, o‘xshashlikka murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Analogiyada, o‘xshashlikda tekshirilayotgan narsa va hodisalarning mohiyati jihatidan umumiyligi asos qilib olinadi. Bunday yondashish narsa va hodisalarning asl mazmunini tushunishga yordam beradi. Aytish lozimki, ma’lum o‘xshashliklarni bilish natijasida bilinmagan o‘xshashlikni keltirib chiqarish, topish, ijodda yangilikdan iboratdir. Ijodda analogiya, o‘xshashlik uslubi modellashtirish uslubiga yaqin turadi. Ular o‘rtasida o‘zaro mustahkam aloqa bor. Modellashtirish deganda, ijod ob’yektining har xil shakllarini moddiy va fikriy jihatdan yaratish usuli tushuniladi. Ilmiy ijodda ko‘proq ushbu usuldan ham foydalaniladi. Modellashtirish usulida predmetning o‘rniga boshqa, ya’ni o‘sha predmetning modeli yaratiladi va o‘rganiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o‘tishning turli modellaridan foydalaniladi. Modellar

yordamida butunlay yangicha model paydo bo‘lishi mumkin. Bunga misol bozor munosabatlariga o‘tishning “o‘zbek modeli” paydo bo‘lishidir. Aslida iqtisodiyotda Shvetsiya, Xitoy, Yaponiya, Amerika, Tayvan, Janubiy Koreya, Turkiya modellari mavjud. Model so‘zi namuna, timsol ma’nolarini anglatadi. Model- elementlar tizimi bo‘lib, bu tizim tadqiq etiluvchi narsaning (asl nusxasining) muayyan tomonlarini, aloqa va bog‘lanishlarini qaytadan yaratilishidir. Gipsdan, kartondan, plastmassadan, taxtadan va boshqa materiallardan yasaladigan, aynan insonlarning, muzeylarda, o‘quv yurtlarida va boshqa joylardagi maketlari modellarning namunalaridir. Ushbu modellar turli sohalarni o‘rganish uchun keng foydalaniladi. Hozirgi zamon fani narsa va hodisalarning xususiyat va xossalarini qaytadan yaratish uchun ko‘proq belgi modellarga, ya’ni matematik yoki mantiq belgilarining maxsus tuzilmalariga e’tiborni qaratmoqda. Masalan: agar biron-bir iqtisodiy tashkilot-korxona, sanoat tarmog‘i uchun xarakterli bo‘lgan aloqalar, jarayonlarni ifodalaydigan tenglamalar tizimi tuzilsa, xuddi ana shu narsa ayni tuzilmaning belgi (matematik) modeli bo‘ladi. Modellashtirish uchun muayyan o‘xshashlik (analogiya) tadqiq qilinuvchi ob’yekt bilan uning modeli o‘rtasidagi muvofiqlik asos qilib olinadi. Bu holat modeldan haqiqiy izlanayotgan ob’yektga o‘tishga, unda model yordamida olingan natijalardan foydalanishga yordam beradi. Modelning asl nusxasi bilan yaratilgan nusxasi o‘rtasida tafovut bo‘lishi mumkin. Bu tafovut izlanuvchi tomonidan aniqlanishi talab etiladi. Ushbu uslub tadqiqotchining mehnatini yengillashtiradi. Ma’lumki, shunday narsa va hodisalar borki, ularning kattaligi, uzoqligi yoki kichik bo‘lganligi sababli unga bevosita yondashib bo‘lmaydi. Shu munosabat bilan modellashtirish usuliga murojaat qilinadi. Modellashtirish ob’yekt haqida hissiy tasavvurni paydo qiladi. Bu ayniqsa, mavhum narsa yoki hodisani tadqiq qilishda yanada muhimdir. Masalan: N. Borning atom modeli atomning ko‘pgina xususiyatlarini, jumladan beqarorligini yoki uzoqlasha olishini bilishga yordam beradi. Modellashtirish usuli narsa va hodisalarning tarixiy, ya’ni bilib olingan tomonlarini izohlabgina qolmaydi va faqat shuning uchungina yaratilmaydi. Modellashtirish narsa va

hodisalarning ma’lum bo‘lmagan tomonlarini anglashga, bilishga ham chorlaydi. Bilish imkoni bo‘lmagan jarayonlarning ham xususiyatlarini ochishga yordam beradi. Modellashtirishda hozirgi zamon texnikaviy yutuqlari qo‘l kelmoqda. Ayniqsa, bunga elektron hisoblash, kompyuterlashtirish sohalari misol bo‘la oldi. Ilmiy ijodda tizimli yondashuv ham mavjuddir. Tizimli (sistemali) yondashuv deganda, qismlardan tashkil topgan va muayyan tarzda bir-biri bilan bog‘langan hamda bir butun yaxlitlikni tashkil etadigan jarayonlarning hammasi tushuniladi. Tizimlar : oddiy, murakkab turlarga bo‘linadi. Masalan: oddiy tizimga misol qilib oshxonadagi idish-tovoqlar yig‘indisini olish mumkin. Murakkab tizimga esa, o‘simliklar, hayvonot olami tizimlarini olish mumkin. Iqtisodiyotda ishlab chiqarish tizimi , ishlab chiqarish munosabatlari tizimlari murakkab xarakterdadir. Ilmiy ijodda narsa va hodisalarga tizimli yondashish talab etiladi. Tizimli yondashish natijasida olingan natijalar haqiqatdan uzoqlashmaydi. Shu sababli tizimli yondashuv oldida turli vazifalar turadi. Bular quyidagilar: - ilmiy ijodda narsa va hodisalarni faqat yaxlitlikda emas, umumiylikda murakkab tizim sifatida tahlil qilish; - tizim va tizimlarning mohiyatini ilm jihatdan tutgan o‘rnini aniqlash; - tizim va tizimlar haqida xolisona bilimga ega bo‘lish; - olib borilayotgan tadqiqot tizimi boshqa tadqiqotlar tizimidan farq qilishi va boshqalar. XX asrda paydo bo‘lgan fanlar barcha sohalarda tizimli yondashuvni talab etmoqda. Sababi tabiat va jamiyatdagi barcha narsa va hodisalar yakka holda emas, balki o‘zaro bog‘langan va aloqadadir. Tayanch tushuncha va iboralar : Tajriba, nazariya, tavsif, tushunish, tushuntirish, induksiya, deduksiya, analiz, sintez, abstraksiya, analogiya, modellashtirish, tizim.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

O'xshashlar

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida

Nazariya ijodiy izlanish jarayoni va natijasi sifatida

Borliq va uning mavjudlik shakllari

Ijtimoiy ong shakllari

Ijtimoiy ong shakllari