Fan- texnika inqilobi (FTI) va uning salbiy oqibatlari - Falsafa - Referatlar

Fan- texnika inqilobi (FTI) va uning salbiy oqibatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Fan- texnika inqilobi (FTI) va uning salbiy oqibatlari REJA: 1. Fan va texnikaning o’zaro aloqadorligi. 2. FTI ning jamiyat hayotiga ta'siri. 3. FTI ning kishilar dunyoqarashiga ta'siri. 4. FTI ning salbiy oqibatlari. 5. Tabiiy - ilmiy hamda ijtimoiy madaniyat.

Biz fan - texnika inqilobi davrida hayot kechirmoqdamiz. Bu tushuncha orqali fan va texnikaning hayotimizda naqadar katta ahamiyatga ega ekanligi ta'kidlanadi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida shunday bo`lgan emas. Fan va texnika kurtaklari qadimda shakllangan, ammo ular bir-biridan ayrim tarzda rivojlanib borganlar. Masalan, qadimiy yunonlar, madaniyatning noyob na'munasini shakllantirish bilan birga tabiatni anglashga harakat qilganlar, ammo og’ir ishlarni ular uchun ilmiy taraqqiyot natijasida yaratilgan mashinalar emas, balki qullar bajarganlar. Texnika - atrof-muhitni tabiiy, shuningdek antropogen jihatdan qayta ko’rishga (o`zgartirishga) yo’naltirilgan urinishlar yig’indisidir. Texnika - bu nafaqat mashinalar, balki ob'ektlarga nisbatan matematik vositalarni va turli tajribaviy jarayonlarni qo’llash asosidagi tartibli yondashuvdir. Fan va texnikaning o’zaro bog`liqligi haqida B.Rassel shunday degan edi: "Texnika fandan kelib chiqadi, fan esa texnikaga asoslanadi". Fan va texnikaning mazkur bog`liqligi, ayniqsa uning g’arb madaniyatiga kuchli bog`lanishi XX-asrning ikkinchi yarmida sayyoramizda sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Ushbu voqelikni anglash – o’z nihoyasidan hali juda olis jarayondir. Shunday qilib, hozirgi zamon fani ikki asosiy funksiyani bajaradi. Bular: nazariy (tanishuv va anglash) va amaliy. Odamlar fanni, tabiat jumboqlarini hamda amaliy muammolarni yechish maqsadida rivojlantiradilar. Fanning nazariy funksiyasi atrof muhitning mavjud aloqadorligini anglashga bo`lgan extiyojini qondirish imkoniyatini

beradi. Fanni nazariy-amaliy talabi va xususiyatlari orqali belgilansa ham mustaqil ahamiyat kasb etadi. Insonning kosmosga chiqishi fan - texnika inqilobining yana bir bosqichi bo`lib xizmat qiladi. Bugungi kunda elektron hisoblash mashinalari fan-texnika inqilobining ramzi sifatida namoyon bulmoqda. Sababi, inson tobora EHMning zimmasiga mantiqiy funksiyani ham yo’qlamoqda istiqbolda boshqaruv hamda ishlab chiqarishni majmuali tarzda avtomatlashtirishni ko’zlamoqda (Noosfera). Shuningdek, FTI sharoitida sun'iy-kimyoviy mahsulotlarni keng qo’llanila boshlanganligini, biotexnologiyaning rivojlanganligi qishloq, xujaligida mineral o’g’itlar hamda pestisidlardan foydalanish natijasida hosildorlikning oshirilishini (yashil inqilob) ham alohida ta'kidlash lozim. FTIning asosiy yo`nalishlari - ishlab chiqarishni, uni nazorat qilish majmuali avtomatlashtirish; energiyaning yangi turlarini kashf etilishi va foydalanilishi; yangi materiallar ishlab chiqarish. 2. FTI ning jamiyat hayotiga ta'siri Kishilik jamiyatida hozirgi zamon fan va texnikasining ahamiyatini baholash mushkul. Fan-texnika inqilobi rivojlangan mamlakatlarda aholi turmush darajasini oshishiga olib keldi. Ushbu mamlakalarda bolalar o’limi keskin qisqarib, aholining o’rtacha umr ko’rish davri birmuncha uzaydi. Turmush sharoitida tubdan o`zgarish bo`ldi, televizorlar, magnitafonlar, videotexnika, personal kompyuterlar oddiy uy jihozlariga aylandi. Hayot nisbatan qulay va go’zalroq, tus oldi.

Albatta, FTI jamiyat va shaxsga bog`liq, bo`lmagan holda, barcha moddiy boyliklarni ko`plab miqdorda ta'minlab, insonni baxtli qila oladi, deyish mumkin emas, FTI inson qo’liga atom energiyasini berdi, ammo undan qanday foydalanish jamiyatga bog’liq. U inson manfaatlari uchun xizmat qilishi ham, sayyoramizni yadro urushi tufayli vayron qilishi ham mumkin. Yana bir misol. FTI radio va televizorni yaratdi va bu bilan dunyo haqidagi axborotlarni olish imkoniyatini oshirdi. Lekin, inson o`zining barcha bo’sh vaqtlarini televizor qarshisida o’tkazsa, boshqa insonlar va tabiat bilan muloqot qilish xususiyatidan maxrum bo`lib, nokommunikal bo`lib qoladi, ko’rish darajasi pasayadi. Shu boisdan FTI yutuqlaridan ongli ravishda foydalanish lozim. FTI inson bilan, uning hohish va istaklari bilan chambarchas bog’liq. Bir tomondan fan insonga istalgan narsani beradi, ikkinchi tomondan esa, FTI ning o`zi ma'lum darajada insonga ta'sir ko’rasatadi- ki, buni u sezmasligi mumkin. FTI davridagi inson turmush tarzining ruhiy nuqtai nazardan murakkablashib borishi, uning umumiy jismoniy faolligini kamayishi bilan bog’liq tarzda kuzatilayotgan bo`lsa-da, u endi avvalgi inson emas. Fan insonning istaklarini bajaradi degan iboraga yana bir jiddiy tushincha qilish mumkin. Fanning biron-bir yutug’ini hayotga tadbiq etish orqali ko’zda tutilgan natija bilan birga bazi noqulay oqibatlar ham yuzaga keladi. Buni sanoatda, qishloq, xujaligida, energetikada ko’rish mumkin. 3. FTI ning kishilar dunyoqarashiga ta'siri Fan kishilar dunyoqarashida katta ahamiyat kasb etadi. Buni tushunish uchun dunyoni bilishning geosentrik nazariyasidan voz

kechib, "Kopernik inqilobi" nomini olgan geliosentrik nazariyaga o’tilishi, ongdagi tub burilish bo`lganligini anglashning o`zi kifoya. So`nggi yuz yilliklarda fanning jamiyat hayotidagi ahamiyati sezilarli darajada o’sdi. Shunga monand tarzda fanning dunyo qarashdagi ahamiyatining ham o’sganligini ta'kidlash mumkin. Fan va FTI bugungi kunda ham kishilar dunyoqarashining shakllanishiga katta ta'sir ko`rsatib kelmoqda. Fan bugungi ekologiyaning isbotlashiga ko’ra, ham ijobiy, ham salbiy ta'sir ko`rsatadi. Yangi ilmiy-metodologik vositalar masalan tizimli yondashuv ham dunyo qarash ahamiyatiga ega. Istiqbolda fanning dunyo qarashdagi ahamiyati yanada ortib boradi, deyishga asos bor.Ammo, shu o’rinda aks ta'sir mavjudligini ham ta'kidlash lozim. Ya'ni, nafaqat fan kishilar dunyo qarashning shakllanishiga ta'sir ko`rsatadi, balki dunyoqarashdagi siljishlar ham ilmiy tadqiqotlar yo`nalishiga katta ta'sir ko`rsatadi. Bugungi kunda ko`pchilikni o’zga sayyoraliklar masalasi o’ylantiradi. Avvallari ham yoki hozirda bizga o’zga sayyoralardan ongli mavjudotlar kelganmi? Kelib turishadimi? - kabi savollar barchaga ma'lum. Tabiiyki, fan bu savollarga aniq, javob berishi kerak. Shuning uchun ham bugungi kunda ufologiya va palyevizitologiya kabi, insonning o’zga sivilizasiya vakillari bilan o’tmishda aloqa qilish imkoniyatlarini o`rganuvchi ilmiy yo`nalishlarning vujudga kelishi bejiz emas. qanday o’zga sayyoraliklar bo’lmasa ham fan bu muammoga bo’lgan qiziqishni ijtimoiy psixologik nuqtai nazardan bo`lsada o`rganishi lozim.

Odamlarni katta qismining e'tiborini tortayotgan narsa (muammo) ilmiy qiziqishga olib keladi. 4. FTI ning salbiy osibatlari Fan taraqqiyotida ayrim futurologlar ta'kidlaganidek barcha jarayon risoladagidek silliq emas. G’arb mamlakatlari turmush darajalari ko`tarilib borishi bilan, dunyoda millionlab aholi ochlik tufayli nobut bo’lmoqda. Militarizim uchun xizmat qilishga yo`naltirilgan fan, bugungi kunda dunyoni termoyadro inqiroziga olib boruvchi qurollanish poygasiga sabab bo’lmoqda. Hozirgi zamon fanining ijtimoiy-istisodiy muammolari haqida jiddiy muloxaza yuritganda, BMT ma'lumotiga ko’ra, dunyoda faoliyat ko`rsatayotgan ilmiy xodimlarning 25 foizi, ilmiy tadqiqotlarga sarf etiladigan sarmoyaning 40 foizi harbiy sohaga jalb etilganligini anglash muhimdir. Bu FTIning ijtimoiy tavsifdagi salbiy oqibatlari. Ayni paytda, uning ruhiy oqibatlari ham mavjud. Fan va texnika tabiatda inson mohiyatini shakllanishining usuli hamda vositasi bo`lganligi bois, uni tor ma'noda insonning atrof muhitga, faqatgina yashab qolish maqsadidagi moslashish quroli deb tushunish mumkin emas. -"Texnika"- atamasi avvalo dunyoni yaratilish san'ati va hunarmandchiligi ma'nosini anglatgan. Shuningdek, texnikani voqelikni o`zgartirish qobiliyati va san'ati deb ham tushunish mumkin. FTIning salbiy ruhiy oqibatlaridan yana biri shundaki, u kishining bilim darajasini oshirish bilan bir qatorda, insonni tabiatdan va o`zi kabilardan begonalashib borishiga olib keladi. Ommaviy ilmiy ishlab chiqarish, yirik sanoat ishlab chiqarishi kabi "xususiy" (tor doirada

ixtisoslashgan) ishchini hosil qiladi. O`zining tor doiradagi faoliyatining barcha qirralarini mukammal bilgan inson voqelikni bir butun holda tushunish qobiliyatini yo’qotib boradi. An'anaviy texnologik doiralardan zamonaviy fan yutuqlarini qo’llash natijasida tabiat va jamiyat aloqadorligidagi global muammolar majmuasi keskinlashib boradi. Bu yerda biz, fan insoniyatga ilmiy emas, balki texnologik muammolar keltirib chiqarishining guvohi bo’lamiz. Ma'lumki, olimlar ancha vaqtdan buyon, sayyoramizda ekologik vaziyatni yomonlashuvi haqhida bong urib kelmoqdalar, ammo ma'muriy qarorlar chiqarishga mutassadi bo`lgan kishilar ularning fikriga quloq tutmadilar. FTIning boshlanishi XX asrning o’rtalariga to`g`ri keladi. Lekin, bundan bir necha o’n yillar o’tib ekologik muammolar birinchi o’ringa ko`tariladi. Shu boisdan ham FTI va tabiatni muxofaza qilishni birgalikda ko’rib chiqiladi. FTI natijasida hosil qilingan qulayliklar haqida so’z ketganda, biz mazkur yutuqlarni qanday qiymat bilan hosil bo`lganligini unutmasligimiz lozim. B.Kommoner o`zining ekologiya qonunlaridan birida "hech bir narsa bekorga berilmaydi" - deya ta'kidlaydi. FTI tabiiy muhitga nisbatan bosimning kuchayishiga olib keladi. FTI ning ekologik salbiy oqibatlariga, tabiiy resurslarning cheklanganligi va tog’-kon sanoatida kapital mablag’lar sarfi ning o’sishini tabiiy muhitning ifloslanishini, elektrostansiyalarni qurish natijasida hududlarga suv bostirilishini, flora va faunalarning ayrim vakillarini yo’q, bo`lib ketayotganligini ko`rsatish mumkin.

Intensiv ravishda sanoat hamda yo’l qurilish ishlarining olib borilishi haydalma yerlar maydonining qisqarishiga sabab bo`ladi. Ayrim manbaalarga ko’ra, dunyoda bir yilda ishlab chiqarilayotgan o’n millionlab yengil avtomobillarga jadonda ishlab chiqarilayotgan metallning yarmi sarflanadi. Transport sarf etilayotgan energiyaning 15- 30 % ini iste'mol qiladi va atmosferani ifloslantiruvchi asosiy manbaalardan biri hisoblanadi.Paradoks ( qarama-karshilik) shundaki, bugungi kunda barcha tabiatdan oqilona foydalanishga ( havo va suvni tozaligini saqlashga, shovqinni kamaytirishga, o’simlik va xayvonot olamini muxofaza qilish haqida qayg’urishga) qo’shiladi. Buning naqadar muhimligini ular anglab yetdilar. Ammo, ko`pchilik o’z faoliyatining yaqin va uzoq istiqboldagi oqibatlari xususida ham bosh qotiradi. Oqibatda insonlar iqtisodiy taraqqiyotning biologik qurbonlariga aylanmoqdalar. Atom energetikasining rivojlanishi katta xavf tug’diradi. O’n yillar oldin quyidagi satrlarni o’qish mumkin edi: "Dastlabki qarashda naqadar ajablanarli bo`lsa-da, atom energetikasi boshqa yirik sanoat tarmoqlariga nisbatan atrof-muhitga juda oz miqdorda ta'sir ko`rsatadi. Shuningdek, atom energetikasi boshqa har qanday texnika sohasiga nisbatan eng xavfsiz mexnatni ta'minlaydi. (Arefev G. S. Margulova T.X.). Shu yerda sobiq Ittifoq Fanlar akademiyasining o’sha davrdagi prezidenti A.P.Aleksandrovning so’zlari keltiriladi. "Yadro energetikasi korxonalari eng "Toza" energiya ishlab chiqarishni ta'minlaydi va atrof muhitga eng kam ta'sir ko`rsatadi".Ushbu jumlalar Chernobil falokatidan bir necha kun ilgari yangragan edi .

Ekologiya nafaqat bugungi avlod uchun, balki kelajak avlodlar uchun ham xavf tug’dirmoqda. MDHning Lugansk (mashinasozlik) Yekaterinburge kimyo sanoati), Kadievka (ko’mir sanoati) kabi sanoat shaharlari chaqaloqlarda kuzatilayotgan yurak xastaligining rivojlanish sabablari buyicha dunyoda uchinchi va o’lim ko`rsatkichlari buyicha ikkinchi o’rinda turadi. "Industrlashtirish boshlangan davrdan buyon amalga oshirilgan barcha asosiy texnologik o`zgarishlar deb yozadilar taniqli futurologlar E.Viner hamda G. Kan o’zlarining "2000-yil" nomli asarlarida, - ko’zda tutilmagan oqibatlarga olib keldilar.Insonning tabiat ustidan hukmronligi, bizning nazoratimizdan tashqarida bo`lgan hukmronlik manbaiga aylanish xavfini yuzaga keltirdi". Ushbu noxush bashorat amalga oshayotganga o’xshaydi. Insonning tabiatga qaramligi kamayishi bilan bir vaqtda, uning o`zi tomonidan yaratilgan texnikaga qaramligining kuchayishi xavfi yuzaga kelmoqda. Ilmiy texnika imkoniyatlarining o’sishi bilan birga inson faoliyatining salbiy oqibatlari ham ortib bormoqda. Shuning uchun ham tabiiy jarayonlarni yaxshilash borasidagi barcha xatti-harakatlar o’ta ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Agarda, fotosintez jarayonida quyosh energiyasining 1 % ushlab qolinar ekan, nima uchun bu miqdorni sun'iy ravishda 2,3,10 % yetkazish mumkin emas? Aniqlanishicha quyosh energiyasining 99 %i ham behuda sarf bo`lmas ekan. "Ular nisbatan tor diapazonda o`zgarganligi bois suvning hamda mineral moddalarning aylanma harakatini ta'minlab, muhit haroratini muayyan darajada saqlab turadi. Shuning uchun ham bu oqimlar hayot uchun ozuqa singari muhimdir" (Odum Yu. Osnovi ekologii).

Jamiyat oldida turgan aniq, muammoni hal etish maqsadida yaratilgan texnologik yangiliklar, avvalgilariga nisbatan murakkab bo`lgan yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Agarda insoniyat mazkur paradoksni anglamas va uni boshqarishga o`rganmas ekan, u o’ta beqaror va nomutanosib tizimni yuzaga keltiradi. Fanda fundamental kashfiyotlarni va uning oqibatlarini oldindan ko’ra bilmaslik uning tabiatiga xos xususiyatdir. Ilmiy texnika yangiliklarining foydasini baholab turishga, agarda ko’zda tutilgan natijalarga erishilmasa, ulardan o’z vaqtida voz kechishga doimo tayyor turmoq lozim. Fan - texnika taraqqiyotining salbiy oqibatlarini, ijtimoiy taraqqiyot bilan, shaxsning ma'naviy shakllanishi bilan uyg’unlashuvini ta'minlash orqali kamaytirish mumkin. Garchi tabiat va inson barbod bo’lar ekan, unda ilmiy texnika taraqqiyoti nima uchun kerak? Ilmiy texnik, ijtimoiy va ma'naviy taraqqiyotning uyg’unlashuvi sharoitlari qanday bo`ladi? Buning uchun tabiatni o`zgartirish muayyan vaziyatni inobatga olgan holda ijodiy tavsifda bo`lishi, FTI ta'sirida yo’qolib borayotgan tabiatga muhabbat hissi bilan amalga oshirilmog’i lozim. Fan va texnika taraqqiyotidagi tashqi omillar (jamiyat maqsadi, davlat institutlarining ta'siri, olimlarning qimmatli fikrlari va h.k.) Ilmiy tadqiqot, tabiatni texnik o`zgartirishning ichki mantiqi bilan uyg’unlikda bo`lishi zarur. FTIning jamiyat va har bir individ ma'naviy taraqqiyoti bilan, shuningdek, tabiat taraqqiyoti bilan uyg’unligi bo`lishi mumkinmi? Mohiyatan mumkin. Chunki, mehnat FTI ta'sirida ijodiy tavsif kasb etib, shaxs rivojiga imkoniyat yaratadi. Ammo bu o’z-o`zidan (avtomatik)

amalga oshmaydi. Har bir kishidan ishning xususiyatlarini tushunishga intilish talab etiladi. Aks holda FTI kishini yangi qullikka, ya'ni o`zi yaratgan texnika qulligiga olib keladi . Tafakkur energiyasining salbiy ta'siri ham ma'lum. Biroq, o’ylanmay amalga oshirilgan o`zgartirishlar ham yaxshilikka olib kelmaydi. Shu boisdan, har bir insondan, u qanday sohada bo’lishidan qatiy nazar, doimo ongli holda faoliyat ko`rsatishi talab etiladi. FTIning xalqaro tavsifda ekanligi xalqaro ilmiy texnik hamkorlikni talab etadi. Bu birinchidan, zamonaviy yirik ilmiy texnik loyihalarning katta moliyaviy mablag’larni talab etishi, ikkinchidan esa, FTIning oqibatlari aksariyat hollarda milliy chegaralardan chiqib ketishi tufayli yuzaga kelgan zaruriyatdir. Fan tufayli yuzaga keluvchi xalqaro ilmiy texnik hamkorlik barcha millatlar uchun universal (birdek) ilmiy til (ilmiy esperanto) ni shakllantirish bilan bir qatorda xalqlarning o’zaro yaqinlashuvi uchun asosiy vazifani o’taydi. 5. Tabiiy-ilmiy va ijtimoiy madaniyat Inson, o’zini qurshab turgan tabiat (koinot) haqida, o`zi yaratgan asarlar haqida bilimlarga ega. Insonda mavjud barcha ma'lumotlarni - tabiiy ilmiy (ya'ni insonga bog’liq bo`lmagan, inson tomonidan yaratilgan sun'iy muhitga qarama-qarshi bo’lgan tabiiy muhitni o`rganuvchi) hamda ijtimoiy yoki gumanitar bilimlar kabi ikki yirik qismga ajratish mumkin. Mazkur izohga ko’ra, tabiiy ilmiy va gumanitar bilim orasidagi farq avvalo ularni sub'ekt (inson) hamda ob'ekt (ya'ni sub'ekt hisoblangan inson anglaydigan tabiat) ga yo`naltirilganligi ko’rinadi. Ingliz yozuvchisi Ch.Snou ilmiy texnik hamda badiiy ijtimoiy (badiiy

gumanitar) "Ikki madaniyatni"ni quyidagicha talkin etadi. Uning fikriga ko’ra, mazkur madaniyat vakillari bugungi kunda o’zaro shu qadar ajralib ketganki, ular bir-birini tushunmaydilar. O’z vaqtida ommaviy axborot vositalarida "Fiziklar" va "Liriklar" o’rtasida kuchli munozara ham bo’lgan edi. Ular ikki Madaniyatda monopol intilishning asossiz va beqaror ekanligini, fan va san'atning o’zaro ta'siri singari bu madaniyatlarning bir butun rivojlanishlari zarurligini ko`rsatib o`tgan edilar. Asosiy tayanch tushunchalar Texnika - atrof-muhitni tabiiy, shuningdek, antropogen jihatdan qayta ko’rishga (o`zgartirishga) yo`naltirilgan urinishlar yig’indisidir. Texnika - Bu nafaqat mashinalar balki ob'ektlarga nisbatan matematik vositalarni va turli tajribaviy jarayonlarni asosida tartibli yondashuvdir. Fan texnika inqilobi - fanning jamiyat hayotini va ishlab chiqarish rivojlanishining asosiy omiliga aylanishi oqibatida ishlab chiqarish kuchlarining qayta qurilishi. FTI - Fan bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanadi, shuningdek texnika va ishlab chiqarish bilan chambarchas bog’lanadi.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001.

O'xshashlar

Jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari

Globallashuvning falsafiy muammolari

Fan falsafasi