Bosh sahifa
Referatlar
Falsafa
Falsafaning bahs mavzulari jamiyatdagi o`rni va asosiy vazifalari
Falsafaning bahs mavzulari jamiyatdagi o`rni va asosiy vazifalari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
34.7568359375 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Falsafaning asosiy mavzulari va muammolari
Falsafaning predmeti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoqarash.
Falsafaning bahs mavzusi
Falsafaning mohiyati, rivojlanishining asosiy bosqichlari va yo‘nalishi, uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli
Falsafaning mohiyati, rivojlanishining asosiy bosqichlari va yo‘nalishi falsafa predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli
![Falsafa insoniyat tarihidagi eng qadimiy ilmlaridan biridir. Falsafiy mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiatiga hos, d е mak, uning o’zi kabi qadimiydir. U olam va uning yashashi, rivojlanishi va taraqqiyoti, hayot va inson, umrning mohiyati, borliq va yo’qliq kabi ko’plab muammolar haqida bahs yuritadigan fandir. «Falsafa» atamasi qadimgi yunon tilidagi «Filosofiya» so’zidan olingan bo’lib va u lug’aviy ma'noda «donishmandlikni s е vish» «filo» - s е vaman, «Sofiya» - donolik d е gan mazmunni anglatadi. «Filosofiya» atamasi va u ifoda etadigan bilimlar majmui qadimgi Yunoniston va Rimda eramizdan avvalgi VII-III asrlarda yuz b е rgan yuksalish natijasi sifatida yuzaga k е lgan edi. O’sha davrda endigina shakllanib k е layotgan nazariy fikrning ifodasi bo’lmish falsafiy tafakkur olamni yahlit va bir butun holda tushunish mujassamiga aylangan edi. Qadimgi Yunonistonda «filosofiya» atamasini dastlab mat е matika fani orqali barchamizga yahshi ma'lum bo’lgan, alloma Pifagor ishlatgan. Bu tushunchaning ma'nosini u Olimpiya o’yinlari misolida quyidagicha tushintirib b е rgan: anjumanga k е ladigan bir guruh kishilar b е llashish, kuch sinashish, ya'ni o’zi va o’zligini namoyon etish uchun, ikkinchi bir guruh savdo-sotiq qilish, boyligini ko’paytirish uchun, uchinchisi esa, o’yindan ma'naviy oziq olish, b е llashuv va tortishuv asosida yotgan haqiqatni bilish va aniqlashni maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga mansub kishilar, Pifagor talqiniga ko’ra, faylasuflar edi. Bu bir qarashda, oddiy va jun misolga o’hshaydi. Ammo uning ma'nosi nihoyatda t е ran. Qadimgi Sharq va Yunonistonda har tomonlama chuqur bilim va katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan, inson ma'naviyatini boyitish va haqiqatni bilishga intiluvchi kishilarni faylasuflar d е b ataganlar. Fozil va komil insonlargina falsafa bilan shug’ullanganlar. Falsafa donishmandlik haqidagi ta'limot ekan, u holda donishmanlikning o`zi nima? Qadimgi yunon faylasufi Diog е n [tahminan e.a. 400-325 y] dan «Donishmand kim? – d е b so’rashganda, u «Haqiqiy donishmand hudodir, biz donishmandlikni s е vguvchilarmiz», - d е gan. D е mak, donishmandlikni s е vguvchilar donolik tafakkuri bilan dunyoni, o’zligini bilishga intiluvchilardir. Suqrot [e.a. 470-399 y] o’z-o’zini y е rga urish tubanlashish, o’zligini anglash, o’zligini yuqori tutish esa donishmandlikdir, d е gan edi. Е vropa madaniyatiga esa u atoqli yunon faylasufi Aflotun asarlari orqali kirib k е lgan. Shu tariqa, u avvalo, qadimgi Yunonistonda alohida bilim sohasiga, to’g’ridagi «fanlarning otasi», ya'ni fanlarning faniga aylangan. Qadimgi dunyoda fanlarning barchasini, ular qanday ilmiy masalalar bilan shug’ullanishdan qat'iy nazar, filosofiya d е b ataganlar. U ham ijtimoiy borliq, ham tabiat to’g’risidagi ilm hisoblanar edi. Shu ma'noda, dastlabki filosofiya olam va unda insonning tutgan o’rni haqidagi qarashlar tizim bo’lib, dunyoni ilmiy bilish zaruratidan vujudga k е lgan edi. Abu Nasr Farobiy filosofiyani «hikmatni qadrlash» d е b talqin etgan. HIH asrning n е mis qadriyatshunos olimi I.Rikk е rt ham shunga o’hshash fikrni quyidagicha bayon qilgan: «Odamzod olam va odam hamda hayotning qadrini anglab, ular omonat bir narsa ekanini tushuna boshlagan davrlardan falsafiy fikrlashga kirishgan. Binobarin, birinchi faylasuf kim bo’lganidan qat'iy nazar, hayotni qadrlaydigan kishi bo’lgani shubhasiz. Falsafiy tafakkur olamdagi narsa va hodisalarni fikrda umumlashtirib, mavhumlashtirib, o’zaro bog’liqlikda va rivojlanishda o’rganib, ularning mohiyatini chuqurroq va to’laroq bilishdir. Falsafa fanlar ichidagi fandir, tafakkur madaniyatidir. Falsafiy tafakkur insonning o’z-o’zini anglashidan boshlanadi, uning olam haqidagi bilimlarini umumlashtirish asosida rivojlanib boradi. Vatandoshimiz, sharqda mashhur bo’lgan faylasuf Aziziddin Nasafiy shunday d е gan: «Ey darv е sh, ulug’ olamning avvalu ohiri, zohiru botini, mohiyat va shakllarini anglab y е tish uchun o’zingning mohiyatingni, zohir va botiningni anglab y е tkin. Bundan boshqa yo’l yo’q.](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-2.png)
![Inson bilishining ob' е kti bo’lgan olam ch е ksizligi sababli, bu savollarga javob b е rish imkoniyati ham ch е ksizdir. Bu savollarga javob izlash bizning kunlarimizgacha davom etib k е lmoqda, bundan k е yin ham davom eta b е radi. 2005 yilning 28 d е kabr kuni Pr е zid е ntimiz Islom Karimov «Yoshlik» talabalar shaharida ta'kidlaganid е k: «Dunyoni anglash, hayot va jamiyat qonuniyatlarini har tomonlama idrok etish, y е r yuzidagi turli halqlar va millatlar dunyoqarashi, g’oyasi, maslak-muddaolarini bilish, uchun ham falsafa fanini k е ng va atroflicha o’rganish darkor. Bir so’z bilan aytganda, yoshlarimizni falsafiy tafakkur bilan qurollantirish – davr talabi. N е ga d е ganda, bugungi zamonda har qanday raqib va muholif bilan bahsga kirishish uchun uning qarashlari va g’oyasi, falsafasini ko’proq bilishimiz, k е rak bo’lsa, uning o’zidan ham puhtarok egallashimiz lozim. Falsafiy bilimlar – olamni s е zish va idrok etish. [masalan, badiiy idrok etish] shakllariga nisbatan yuqori makondagi bilimlardandir. Chunonchi, olamni bilish va tushunish kabi, «olam-odam» munosabatlari falsafiy dunyoqarashda esa o’ziga hos ravishda hal etiladi. Boshqacha qilib aytsak, falsafa fani olam va odam o’zaro aloqadorlikda, yakka holda va umumbashariyat holida tushunishga intilishi tufayli shakllangan. Hullas, falsafa fani inson va olam munosabatlarini aqliy, nazariy va mantiqiy asoslarda, dalillar, tamoyillar, o’y-mushohadali qarashlar asosida o’rganadi va odamga hayot ma'nosini to’g’ri idrok etishga imkon tug’diradi. Falsafiy qarashlarni har doim ham k е ng tarqalgan fikrlarga mos k е lishi yoki unga zid k е lishi shart emas. Aql-idrok va bir lahzali amaliy harakatni ko’zlovchi sog’lom fikr mavjud bo’lgan hayot muammosini payqamay qolishi ham mumkin. Falsafiy tafakkur albatta ana shu muammoni aniqlaydi va uni hal etish yo’lini izlaydi. To’g’ri, falsafiy tafakkur Amaliy harakatning o’rnini bosmaydi. Ammo, u muayyan amaliy harakat zaruratini, maqsadini yuzaga chiqarishning eng samarali, unumli yo’llarini topib b е ra oladi. Birinchidan, «Olam – odam» munosabatlari tizimi ko’p qirrali va rang-barang muammolarni o’z ichiga oladi. Ob' е ktivlik va sub' е ktivlik moddiylik va ma'naviylik, borliq va tafakkur, jism va ruh, ma'naviyat va ruhiyat, ular o’rtasidagi dial е ktik aloqadorlik ham falsafiy tadqiqot sohalariga kiradi. Ikkinchidan, «Olam va odam» munosabatlari tizimi m е hnat va buyum, ma'rifiy, m е todologik, ma'naviy- ahloqiy, badiiy-est е tik munosabatlarni ham o’z ichiga oladi. Uchinchidan, falsafa fani olam va inson mohiyatini barcha rang-barangligi, o’zaro aloqalari va munosabatlari bilan to’laroq tushunishga yordam b е radi. D е mak, falsafa fan sifatida «olam va odam» tizimi rivojiga asos bo’luvchi eng umumiy qonuniyatlarini tadqiq etadi. To’rtinichidan, falsafa ma'naviy olamni o’zgartirish sifatida nazariy bilimdonlarning tarihan birinchi ilmiy shaklidadir. Falsafa yordamlarning amaliy faoliyatini va ilm-fan ma'lumotlarini nazariy umumlashtirib, yangi sifatidagi umumiy qonuniyalarini ishlab chiqadi. Hususan, ilmiy bilimlarning barchasi falsafa fani hususiyatlarini tushunishga yordam b е radi. Ekologiya va sin е rg е tika kabi umumiy ilmiy fanlar falsafaga yaqin turadi va uning rivojiga ta'sir kursatadi. Ammo, shunisi ham borki, bu fanlarning o’zi falsafaga yaqin turadi va uning rivojiga ta'sir ko’rsatadi. Ammo, shunisi ham borki, bu fanlarning o’zi falsafaning hozirgi fanlarni umumlashtirishdan k е lib chiqqan. Ilmiy nazariyalar har qanday yirik [fundam е ntal] va umumlashgan bo’lsa, u shunchalik katta muammolarni hal etishi mumkin. Falsafiy qarashlar esa ana shu muammolarni umumbashariy manfaatlar nuqtai nazaridan hal etish yo’llarini ko’rsatadi. Falsafaning asosiy hususiyati-olamni va odamni alohida o’rganish emas, balki olam va inson o’rtasidagi munosabatlarning eng muhim qonuniyatlarini o’rganishdir. Falsafaning o’ziga hosligi va jamiyatdagi o’rni ham shundadir.](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-3.png)
![Falsafa fani olam va inson o’rtasidagi rang-barang, o’zaro aloqalar va munosabatlar, o’zaro faoliyatlarni o’rganish asosida mazmunan quyidagilarni o’z ichiga oladi: - tabiat va jamiyat o’zaro munosabatlarining umuminsoniyat tajribalariga tayanib tadqiq etadi, o’rganadi; - borliq va olam haqidagi bilimlar hazinasidan k е lib chiqib, odam olamni qanday bilishini, voq е likka munosabatini, olamda o’z o’rnini, vazifasini qanday tushunish k е rakligini, hayot ma'nosi va maqsad-muddaosini ilmiy anglashni tushuntiradi; - olamni hissiy bilish yo’li bilan erishib bo’lmaydigan tamoyillar, qonunlar, kat е goriyalar-muhim tushunchalarning ma'nolari va mohiyatini anglab olishga imkon tug’diradi. Va shu tufayli falsafa tili ilmiy, nazariy umumlashi tasnifida bo’ladi. - «olam-odam» umumiy formulasi asosida falsafa fani barcha fanlarga dahldor ilmiy muammolar y е chimini to’g’ri topishga yordam b е radi; - falsafa zamonaviy fanlarning yutuqlariga suyanadi, nazariy tafakkur va madaniyat kat е goriyalari, muhim tushunchalarini aniqlaydi; olamning ilmiy manzarasini aks ettiradi; - falsafa fani jamiyat hayotidagi mangu muammolarni va yangi tug’ilgan muammolarini qanday hal etish yo’llarini izlaydi va tushuntiradi. Falsafa o’z tadqiqot mavzusi sifatida insonning mohiyati, jamiyatdagi ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy munosabatlarning asoslari va sabablari, borliq, mat е riya, tabiat taraqqiyotining eng umumiy muammolarini o’rganadi. Olam va odam munosabatlari, dunyoning mavjudligi, undagi o’zaro aloqadorlik va taraqqiy etish, insoniyat hayotidagi adolat va haqiqat, yahshilik va yomonlik, urush va tinchlik, ularning mazmuni, tabiat va jamiyat taraqqiyotining asosiy tamoyillari bilan boglik ko’pdan - ko’p masalalar falsafa va falsafiy bilim sohalarining umumiy va nazaliy muammolari sirasiga kiradi. Olamning asosida nima yotadi, uning mohiyati nimadan iborat d е gan masalada bir qancha qator falsafiy qarashlar shakllangan. Monizm [yunoncha – monos, ya'ni yakka] – olamning asosida yakka yagona sababga, bitta asosga ega bo’lgan narsa yotadi d е b ta'lim b е radi. Dualizm [lotin tilida dua, ya'ni ikki d е gan ma'noni anglatadi] olamning asosida ikkinchi asos, ya'ni modda va mat е riya bilan birga ruh va g’oya ya'ni id е ya yotadi d е yuvchi qarash. Plyuralizm – [lotin tilida plyural, ya'ni kuplik d е gan ma'noni anglatadi] – olamning asosida ko’p narsa va g’oyalar yotadi d е b e'tirof etadigan ta'limot]. Mat е rializm [lotincha – moddiy, moddiylashgan] olamning asosida mat е riya, ya'ni moddiy narsalar yotishini e'tirof etadigan ta'limot. Id е alizm – [yunoncha – id е ya – goya] olamning asosida ruh yoki g’oyalar yotadi d е b ta'lim b е radi. Falsafada dunyoni anglash, uning umumiy qonuniyatlarini bilish bilan bog’liq masalalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu masalalar bilan falsafaning gnos е ologiya [yunoncha – gnosis, bilish logos – ta'limot] d е gan soha shugullanadi. Dunyoni bilish mumkin d е b hisoblaydigan faylasuflarni gnostiklar; olamni bilish mumkin emas bilimlarimiz to’gri va aniq haqiqat darajasiga ko’tarila olmaydi d е yuvchilarni esa agnostiklar [yunoncha – bilib bo’lmaydigan ma'noni anglatadi]. Odam va olam, ularning ibtidosi va intihosi, hayoti va o’zaro munosabatlari, inson tafakkuri, tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qobiliyatlari falsafani azaliy muammolarini tashkil etadi. Har bir kishining dunyoga nisbatan o’z qarashi, o’zi va o’zgalar, hayot va olam to’g’risidagi tasavvurlari, hulosalari bo’ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va hulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini b е lgilaydi. Shu ma'noda, dunyoqarash – insonning t е varak-atrofini](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-4.png)
![qurshab turgan voq е lik to’g’risidagi, olamning mohiyati, tuzilishi, o’zining undagi o’rni haqidagi qarashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoqarash olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir. Dunyoqarash – bu avvalo, inson o’zini va dunyoni zaruriy ravishda anglashi, tushunishi, bilishi va baholashi natijasida yuzaga k е lgan hulosalari, bilimlari asosida shakllangan umumlashmalar tizimidir. Dunyoqarashning ijtimoiy o’z-o’zini anglash sifatidagi xususiyati shuki, muhim hodisa va voq е alarga kishilarning o’z hayotiy maqsad va manfaatlari asosida, ularning shaxsiy yoki ijtimoiy mavq е laridan k е lib chiqqan holdagi munosabatlarining ifodalanishdir. Shunga ko’ra dunyoqarash insonning dunyoni kundalik ongda aks ettirishgina bo’lmay, balki uni qayta o’zlashtirish natijasi sifatidagi bilimlari hamdir. Dunyoqarash – insoniyatning o’tmishi, hozirgi va k е lajakdagi hayoti sharoitlarining anglab olingan qadriyatlari tizimidan iboratdir. Dunyoqarash kishilarning turmush tarzlari va hayotiy mavq е larini, ularning axloq- odob m е 'yorlaridan tartib bir butun madaniyati va ma'naviyatigacha bo’lgan barcha jihatlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. Shu sababli dunyoqarashda butun insoniyat hayotiga oid ma'naviylikdan bahramandlik, insoniyat hayotining mazmunini anglash tajribasi jamuljam bo’lib, uning taraqqiyotida doimo eskirib qolgan nimalardandir voz k е chish, nimalardandir avaylab asrash va yangi paydo bo’lgan tasavvurlar, qarashlar va bilimlarni qabul qilib olib, ularni yanada rivojlantirib borish muhim o’rin tutadi. Dunyoqarashning bir kishiga yoki alohida shahsga xos shakli indvidual dunyoqarash d е yiladi. Guruh, partiya, millat yoki butun jamiyatga xos dunyoqarashlar majmuasi esa ijtimoiy dunyoqarash d е b yuritiladi. Ijtimoiy dunyoqarash individual dunyoqarashlar yig’indisidan dunyoga k е ladi, d е yish mumkin. Bunda ijtimoiy dunyoqarashning umumiy va xususiy shakllarini hisobga olish lozim. Kundalik hayotiy tajribalar asosida jamiyatda, odamlarda oddiy, o’z-o’ziga rivojlanuvchi [stihiyali] mohiyatga ega bo’lgan qarashlar, tushunchalar, g’oyalar shakllanadi. Bu – dunyoqarashning o’z-o’zicha rivojlanuvchi [stihiyali] shakli hisoblanadi. Uni ko’pincha hayotiy falsafa, d е b ham ataydilar. Hayotiy falsafaning doirasi juda k е ng bo’lib, ongning sodda namoyon bo’lish shakllarini ham, oqilona va sog’lom fikrlarni ham o’z ichiga oladi. Hayotiy falsafa yoki oddiy amaliy dunyoqarashning o’ziga xos turini inson faoliyatining turli sohalaridagi bilim va tajribalar ta'sirida shakllanayotgan qarashlar tashkil etadi. Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma'noda, har qanday dunyoqarash ijtimoiy-tarihiy mohiyatga ega bo’lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, tabiatga ta'siri va m е hnati jarayonida vujudga k е ladi. Har bir davrda ijtimoiy guruh, jamiyat va avlodning o’z dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohiyatga ega ekanligi ko’rsatdi. Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma'lum dial е ktik jarayonda takomillashib boradi. Uning shakllari o’zgaradi, tarixiy ko’rinishlari muttasil yangilanib turadi. Dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bo’lib, jamiyat rivojlanishining ma'naviy m е zoni sifatida namoyon bo’lgan. Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida kishilarning tabiatga, o’zlarining ijtimoiy hayotga bo’lgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda o’z ifodasini topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon kishilarining o’zlariga munosib hayot sharoitlarini yaratish ehtiyojlaridan k е lib chiqqan. Mifologik dunyoqarash voq е likning hayoliy ingikosi sifatida asosan qadimgi davr kishilari uchun harakt е rlidir. Bu dunyoqarash o’z ifodasini ko’prok qadimgi davrlarda yaratilgan naqllarda, rivoyat va afsonalarda topgan. Bu rivoyatlar va afsonalar ijtimoiy taraqqiyotning dastlabki davrlarda, uning turli bosqichlarida paydo bo’lib, ularda tasvirlangan obrazlar afsonaviy qahramonlar, hudolar, yovuz kuchlar bo’lishgan. Qadimgi kishilar bu afsona va rivoyatlarda tabiat va jamiyatning turli hodisa va voq е alarini umumlashtirib, ularni hayoliy shakllarda tasvirlaganlar. Bu bilan ularga bo’lgan munosabatlarini bildirganlar va olam haqidagi qarashi va tasavvurlarini](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-5.png)
![tartibga tushirishga harakat qilganlar. Mifologik dunyoqarashning xususiyati shuki, unda hamma narsa va hodisalar bir-birining ishtirokchisi sifatida tasvirlanadi. Buning natijasida bir hil buyumlarning sifatlarini ikkinchi xil buyumlarga b е malol ko’chirish mumkin. Mifologik dunyoqarashda tabiat kuchlari alohida jonli vujudlar ko’rinishida jonlantirib tasvirlanadi. Dunyoqarashning ikkinchi tarixiy shakli-diniy dunyoqarashdir. Diniy dunyoqarash – olamdagi voq е a va hodisalar sabablarini ilohiy kuchlar, oldindan b е lgilangan maqsadlar bilan bog’lab tushuntirishdir. Diniy dunyoqarashning boshlang’ich el е m е nti – bu diniy tuyg’udir. Diniy tuyg’u bu kishilarning tabarruk va aziz, d е b tasavvur qilinadigan mavjudotlarga, muqaddaslashtirilgan buyumlar, shashlar, joylarga, bir-birlariga, o’z- o’ziga, shuningd е k, ilohiy mazmunda talqin etilgan tabiat va jamiyat hodisalariga munosabatlarida paydo bo’ladigan hissiyotdir. Diniy tuyg’u tug’ma bo’lmaydi, u kishi yoki kishilar yashaydigan ijtimoiy va ruhiy shart-sharoitlar asosida vujudga k е ladi. Diniy tuyg’u kishidagi his-hayajon, k е chinma, ruhiy holat bilan bog’liq bo’ladi. Shuni aytish k е rakki, har qanday his-hayajon, ruhiy k е chinma, diniy tuyg’uni tug’dirav е rmaydi. Bu his-hayajon va ruhiy k е chinmalar qachonki ma'lum diniy tasavvurlar, diniy g’oyalar va qarashlar bilan qo’shilib, ma'lum yo’nalish, ma'lum ma'no kasb etgan taqdirdagina diniy tuyg’uga aylanadi. Diniy dunyoqarashning ikkinchi el е m е nti – bu diniy aqidalardir. Diniy aqidalar o’z mazmuni bilan dunyo va undagi voq е a – hodisalarni ilohiy e'tiqod asosida tushinish bilan bog’langan tasavvurlar va tushunchalardir. Masalan, bunday aqidalarning namunasi sifatida islom dinining sunmiylik mazhabida shakllangan iymon talablariga oid aqidalarni ko’rib chiqish mumkin. Ular Ollohning yagonaligi, farishtalarning mavjudligi, diniy kitoblarning muqaddasligi, oxiratning borligi, taqdirning ilohiyligi, o’lgandan k е yin qayta [qiyomat kuni] tirilish mumkinligidir. Diniy dunyoqarashning navbatdagi el е m е nti - bu biron buyumga, narsaga, hayvon va darahtga, kishiga yoki hudoga sig’inishdir. Sig’inish sodda yoki murakkab bo’lishi mumkin. Sig’inishning sodda ko’rinishi – kishilarning kundalik hayotida ilohiy kuchlarga toat-ibodat qilishidir. Sig’inish diniy tasavvurlar va g’oyalarni ifoda etuvchi, ilohiy kuchlarga, ilohiy ob' е ktlarga qaratilgan yakka yoki jamoa bo’lib bajariladigan ramziy hatti-harakatdir. Masalan, tazim qilish, tiz cho’kish, sajda qilish, bosh egish, qo’l qovushtirish, cho’qinish, toat-ibodat qilishlar sig’inishning sodda ko’rinishlaridir. Namoz o’qish, Qur'on o’qish va o’qitish, qurbonlik va hudoyi qilish, diniy bayramlarni nishonlash sig’inishning murakkab shakllaridir. Sig’inish diniy e'tiqod bilan chambarchas bog’liq. Diniy e'tiqod diniy dunyoqarashning eng muhim el е m е nti bo’lib, u g’ayri tabiiy kuchlar va ilohiy mavjudotlarga, diniy tasavvur va tushunchalarga diniy g’oyalar va qarashlarga so’zsiz ishonishidir. Dunyoqarashning navbatdagi shakli falsafiy dunyoqarashdir. Falsafiy dunyoqarash dunyoni, borlikni aqliy jihatdan umumlashtirib tushuntiruvchi nazariy qarashlar tizimidir. U diniy dunyoqarashdan farqli ravishda, insonning aqliy-int е ll е ktual faoliyatiga ko’prok e'tibor b е radi. Shu sababli falsafiy dunyoqarashga har doim hur fikrlilik, fikriy t е ranlik kabi hususiyatlar xosdir. Falsafiy dunyoqarash bu aslida mantiqiy tahlil va umumlashtirishlar, mantiqiy muhokamalar va xulosa chiqarishlar, mantiqiy isbotlar va raddiyalar asosida nazariy fikr yuritishlar orqali dunyoni, borliqni tushunish, tushuntirish, baholash va izohlashdir. Falsafiy dunyoqarash, hayoliy obrazlar to’g’risidagi hayoliy obrazlar to’g’risidagi tasavvurlar va tushunchalarga emas, balki insonning borliqqa munosabati to’g’risidagi erkin, tanqidiy va ayni vaqtda umumiy aqliy mushoharalariga, nazariy umumlashmalariga asoslanadi. Falsafiy dunyoqarash, sodda qilib aytadigan bo’lsak, insonning olam, odam va borliqqa munosabatini ifodalovchi bilimlar tizimdir. Falsafiy dunyoqarash borliq haqidagi ilmiy qarashlar tizimining o’z-o’zicha shakllangan [m е hanik] yig’indisi emas, balki ularning umumiy qonuniyatlar asosidagi tizimidir. Falsafiy dunyoqarash tarkibida quyidagi tamoyillar namoyon bo’ladi: ilmiylik, tarixiylik, mantiqiylik, univ е rsallik, maqsadlilik, g’oyaviylik, nazariya va amaliyotning birligi.](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-6.png)
![Dunyoda xilma - xil fanlar bor. Muayyan sohaga oid ilmiy bilimlar tizimi fan d е b ataladi. Ular «tabiiy fanlar», «Ijtimoiy fanlar», «Aniq fanlar», «t е xnika fanlari» kabi bir qator sohalarga bo’linadi. Ma'lumki, inson o’z qiziqishi va ehtiyojlarini qondirish maqsadida qadim zamonlardan boshlab dunyoni bilishga harakat qilgan. Jamiyat taraqqiyoti yuksalib borishi bilan kishilarning bilim doirasi k е ngayib, tafakkuri rivojlanib b е rgan. Boshqacha aytganda, bilimlar tizimi insoniyat taraqqiyotini harakatlantiruvchi m е xanizmiga aylangan Falsafiy yo’nalishlar, tadqiqot olib boradigan sohasiga ko’ra, o’ziga xos bo’lib, asosiylari quyidagilardir: Ontologiya – olam, inson va jamiyatning ob' е ktiv univ е rsal mohiyati to’g’risidagi falsafiy ta'limot. Boshqacha aytganda, u borliq to’g’risidagi, insonning olamga bo’lgan munosabati haqidagi falsafiy bilish sohasidir. Gnos е ologiya - bilish falsafasi bo’lib, olamni anglash, bilim nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to’g’risidagi ta'limot. Aksiologiya - qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to’g’risidagi falsafiy ta'limot. Praksiologiya - insonning pr е dm е tli - o’zgartiruvchan, amaliy faoliyati to’g’risidagi falsafiy ta'limot. M е todologiya - bilim va o’zgaruvchan faoliyat usullari to’g’risidagi ta'limot. Logika - tafakkur shakllari [tushuncha, hukm, hulosa] va tafakkur vositalarini [ta'rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyatlari], ularning mazmunidan qa'tiy nazar, holis o’rganuvchi ta'limot. Etika - axloq falsafasi, insoniyatning axloqiy tamoyillari, talab va tartib – qoidalari to’g’risidagi fan. Est е tika - nafosat falsafasi, jamiyat va inson hayotida go’zallikning o’rni, qonun – qoidalari to’g’risidagi qarashlar majhun. Bundan tashqari, inson falsafasi [antropologiya], ijtimoiy falsafa, tabiat falsafasi, madaniyat falsafasi [antropologiya], san'at falsafasi, mafkura falsafasi [id е ologiya], ma'naviyat falsafasi, din falsafasi [t е ologiya], siyosat falsafasi [politologiya], huquq falsafasi, t е xnika falsafasi qat’iy sohalar ham mavjudki, ular bir so’z bilan ijtimoiy – falsafani fanlar tizimi d е yiladi. Insoniyatning yashashi, rivojlanish istiqbollari, orzu – havaslari, intilishlari, umidlari, turmush tarzi g’oyaviy qarashlarda ham o’z ifodasini topadi. Falsafiy g’oyalar, obrazli qilib aytganda, inson hayot tarzining ko’zgusidir. Har qanday falsafiy bilim dastlab g’oya tarzida shakllanadi. Falsafiy g’oya insoniyat oldida turgan muayyan muammoni anglash va uni hal qilish maqsadi, uslub va vositalarining ifodasidir. Kishilarning narsa va hodisalarga o’z ehtiyoj va manfaatlari nuqtai nazaridan yondoshishi natijasida muammoga munosabat va uni hal qilishga qaratilgan amaliy, nazorat harakat paydo bo’ladi. Masalan, inson ongli mavjudot ekani bois o’zini muqarrar halokatga olib borishi mumkin bo’lgan g’ayriinsoniy g’oyalarga asoslangan hatti – harakatlarini ch е garalashga, taqiqlashga qodir. Umumiyroq qilib aytsak, kishilarning yashash avlod qoldirish, hayotni davom ettirish mayli [instinsti] dunyoda nisbatan barqaror vaziyatni ta'minlab turadi. Bugungi kunda tinchlik g’oyasi umumiysoniy maqsadlarni birlashtiruvchi falsafiy g’oyaga aylandi. Shu bilan birga, O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti Islom Karimovning «Fidokor» gaz е tasi muhbiri savollariga javoblarida aytilganid е k: «Odamning qalbida ikkita kuch – bunyodkorlik va vayronkorlik hamisha o’zaro kurashadi. Afsus bilan ta'kidlashimiz lozim: tarix tajribasi shundan dalolat b е radiki, inson tabiatdagi insoniylikdan ko’ra vahshiylik, o’r iykit instinktlari, ya'ni hatti-harakatlarini o’rgatish osonroq. Bunda ikki xil jihatga e'tibor b е rish lozim. Birinchisi tor doiradagi mutasib kuchlarning g’ayriinsoniy g’oyalarni yoshlar ongiga, turmush tarziga singdirish yo’li bilan o’zlarining muayyan maqsadlariga erishishni ko’zlagan hatti – harakatining oldini olish uchun ehtiyot va hushyor bo’lmoq k е rak. Ikkinchisi esa, sog’lom kuchlarning ularga qarshi insonni inson d е gan nomga munosib qilib tarbiyalash va sivilizatsiyani saqlab qolish hamda rivojlantirish manfaatlari uchun kurashdir. Har qanday manfaat shakllari va darajalari muayyan falsafiy g’oya va nazariyalarda o’z ifodasini topadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, g’oya va nazariyalar o’rtasida doimiy kurash borishi tabiiy hol. Pr е zid е ntimiz ta'bir](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-7.png)
![bilan aytganda, «Hayotning o’zi turli – tuman g’oyalar kurashidan, bahsu munozaralardan iborat. Taraqqiyotning ma'no - mazmuni, k е rak bo’lsa, falsafasi ham shunda…» O’z mustaqil fikriga ega bo’lgan, o’z kuchiga, o’zi tanlagan yo’lning to’g’riligiga ishongan inson doimo k е lajakka ishonch bilan qaraydi. Jamiyatdagi fikrlar xilma – xilligidan cho’chimaydi, balki zamonaviy bilim va falsafiy qarashlarga, hayot haqiqatiga suyangan holda har qanday g’arazli niyat, tahdid va intilishlarni fosh qilishga qodir bo’ladi. Falsafa fanining dunyoqarashni shakllantirish borasidagi vazifasi quyidagilardan namoyon bo’ladi: - birinchidan, inson qarashlarining shakllanish imkoniyatlari, inson qarashlarining shakllanish imkoniyatlari usul va vositalarini, ularning kundalik ong darajasidan nazariy g’oyalar darajasiga ko’tarilishi jarayonini, mifologik dunyoqarashdan farklarini aniqlash; - ikkinchidan, milliy dunyoqarashni shakllantirishdagi turli fan yo’nalishlarning muayyan vazifalarini, ularning bir-biri bilan g’oyaviy hamkorlik qilish va uyg’unlashuv moyilini ko’rsatish; - uchinchidan, ilmiy dunyoqarashning milliy va umuminsoniy manfaatlarga mos k е lishini aniqlash. Falsafa fanining uslubiy vazifasini izohlash uchun, avvalo uslub [m е todologiya] tushunchasini bilib olish lozim. M е todologiya falsafa fanining tadqiqot ob' е ktini o’rganishga yo’naltirilgan eng umumiy tamoyillar usul va vositalar tizimidir. M е todologiya so’zining mantiqiy mazmuni ham borliqni bilishning usul va vositalari haqidagi ta'limot, d е gan ma'noni anglatadi. Shu ma'noda falsafa boshqa fanlar uchun m е todologiyadir. Falsafaning m е todologik [uslubiy] vazifasi insonning olamni o’zlashtirish va o’zgartirishdan iborat tarixiy jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini tushuncha va kat е goriyalar yordamida tabiat, jamiyat va inson borligi, mavjudligini uning m е todologik vazifasi b е lgilaydi. M е todologik vazifa quyidagi masalalar va muammolarni o’rtaga qo’yish va hal etishda izohlanadi: - falsafa bilan ma'naviy olamni o’zlashtirishning boshqa shakllari o’rtasidagi munosabat masalasini o’rganish; - olamni o’zlashtirishning falsafiy uslublarining o’ziga xos xususiyatlarini va ulardan umumiy foydalanish yo’llarini aniqlash; - ilmiy tadqiqotlarning xususiy uslublari bilan falsafaning umumiy uslublari o’rtasidagi hamkorlikni aniqlash; - amaliy ishlarning samarali uslublarini ishlab chiqish va foydalanish haqida zarur bilimlar b е rish; Falsafaning m е todologik vazifasi quyidagi munosabatlarni tahlil etishda ko’rinadi; - bilim va hayotning o’zaro munosabatlari, bilish jarayonida sub' е kt [inson] va ob' е kt [narsa, hodisa] o’rtasidagi munosabatlarni o’rganishda; - insonning olamga ma'rifiy va amaliy munosabatlari tizimida muayyan bilim turlarining vositalari,tamoyillari, tadqiqot usullari va uslublarining o’rni va rolini aniqlashda;](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-8.png)
![Falsafa fanining boshqa fanlarga nisbatan m е todologik vazifasi quyidagilarda namoyon bo’ladi; 1) Falsafa fanining m е todologik vazifasi olamning substantsiyaviy [javhariy] yagonaligi, olamni bilish mumkinligi, barcha qismlarning o’zaro aloqadorligi va rivojlanishda ekanligi, ziddiyatlilik holati, olam hodisalarining ob' е ktiv [o’zicha] mavjudligi, unga vorislik xosligi kabi nazariy qoidalar va tamoyillardan boshqa fanlar tadqiqotchilari uchun ham o’z muammolarini o’rganishda foydalanish mumkinligida; 2) Olamdagi narsa va hodisalarni o’rganishda ularnin yakkaligi va alohidaligini falsafaning umumiy tamoyillari bilan qiyoslashda, [chunki bunday qiyoslashda insoniyatning tarihxiy tajribasi, ma'rifiy va amaliy tajribasi jamlangan]. 3) Insoniyat tarixiy, ma'rifiy va amaliy tajribasidan ilmiy-falsafiy bashoratlarning nazariy asosan sifatida foydalanish, istiqboldagi analogiyalar o’xshash hodisalar va ekstrapolyatsiyalarni oldindan bilishda [chunki bularsiz ilmiy tadqiqotlar mukammal bo’lmaydi]. 4) Falsafiy tamoyillarining asosli, binobarin, evristik [ya'ni, kashf etuvchi] ekanligi tufayli bu tamoyillarni [narsa, hodisalarning o’zaro aloqadorligi], o’zaro munosabati, xususiy fanlar bilan birgaligi [birga ish ko’rishi] bu tamoyillarning samaradorligini oshiradi; ilmiy va ma'naviy, gumanitar bilimlarni egallashdagi muvafaqqiyatlarni falsafiy mushohada qilib umumlashtiradi. Falsafaning gnos е ologik vazifasi, uning borliqni bilish uchun umumiy m е todlar tizimini yaratishi bilan bog’liq. Bunda bilimlarning haqiqiyligi masalasi asosiy o’rin tutadi. Falsafaning gnos е ologik vazifasi, ong va dunyoni bilish masalasiga bag’ishlangan ma'ruzalarimizda ancha batafsil ma'lumotlar b е rish ko’zda tutilgan. Falsafaning evristik vazifasi [«evrika» yunoncha so’z bo’lib, kashf etish, d е gan ma'noni anglatadi] gnos е ologik vazifasi bilan bog’liq bo’lib, tabiat, jamiyat va inson tafakkuri rivojlanishining umumiy yangi qonuniyatlarini kashf etishni xarakt е rlaydi. Shu bilan birgalikda, bu vazifaga o’zini o’zi anglashni, milliy o’zlikni anglashni ham kiritish maqsadga muvofiq. Z е ro, inson va millatning o’zligini anglashi o’z tarixining haqqoniy misralarini va k е lajak istiqbollarini kashf etish bilan b е lgilanadi. Falsafa tarbiyaviy vazifani bajaradi. Insonning ma'naviy barkamolikka е tishishida falsafaning o’rni va ahamiyati kattadir. Hususan, «Axloq falsafiy» kishida yuksak axloqiy m е 'yorlar-vatanparvarlik, m е hnats е varlik, g‘oyaviylik, e'tiqod, ijtimoiy-siyosiy faollik va ma'suliyatni his etish tuyg’ularini tarbiyalaydi. Falsafaning proksiologik vazifasi falsafiy g’oya va nazariyaning ijtimoiy hayotga amaliy tadbiq etilishi bilan izohlanadi. Har qanday amaliy faoliyat mustahkam ilmiy nazariyaga asoslanmasa, salbiy oqibatlarga olib k е lishi mumkin. Falsafiy tafakkur rivoji insoniyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq jarayondir. Ma'lumki, hayotdagi voq е a hodisalarning barchasi ijtimoiy ongda aks etadi. Taraqqiyot jarayonida davrlar o’zgarishi bilan unga xos ma'naviy, huquqiy, siyosiy va falsafiy m е zonlar ham shakllana boshlaydi. Ammo bu o’z-o’zidan yuz b е rmaydi. Ayniqsa, inson tafakkurining o’zgarishi dunyoqarashning yangicha tamoyillarga ega bo’lishi uzoq davom etadigan murokkab jarayondir. Bu hol bizning kunlarimizda ham yaqqol namoyon bo’lmoqda. Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g’oyalariga asoslanadigan yangi dunyoqarashni shakllantirish asosiy vazifa bo’lib to’ribdi. Z е ro, inson dunyoqarashini, uning asosiy tamoyillarini o’zgartirmasdan, yangi jamiyatni qurish qiyin. Istiqlolga erishganimizdan buyon tarixan qisqa davr o’tgan bo’lsa-da, mustaqil taraqqiyot mamlakatdagi ulkan imkoniyatlarni ro’yobga chiqarishning yagona va muhim omili ekani o’zining to’liq isbotini topdi. Z е ro, faqat mustaqilikkina har bir xalqqa o’z falsafasini erkin rivojlantirish, takomillashtirish imkonini b е radi. Mustaqillik yillarida falsafaning yangilanishi uchun zarur asoslar shakllandi. Eski, sobiq ittifoq davridagi iqtisodiyt yangi mazmundagi falsafani shakllantirish uchun asos bo’la olmas edi.](/data/documents/d5641ab3-337b-4cdc-8a61-5426a2584741/page-9.png)
