Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik - Falsafa - Referatlar

Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. U niversal aloqadorlik g`oyasi 2. O` zaro aloqadorlik va o`zgaruvchanlik 3. U niversal aloqadorlik tiplari 4. F alsafiy kategoriyalar

www.arxiv.uz a) Universal aloqadorlik g`oyasi Falsafada narsa va hodisalarning universal, umumiy aloqadorligi g`oyasi alohida ahamiyatga molik. Narsalarning, hodisalarning o`zaro aloqa-dorligini ilg`ab olish mushkul emas: hayotimizning o`zi bunga ko`plab mi-sollar keltiradi. Zotan, maishiy turmushimizda binodagi shart-sharoitlar-ning inson salomatligiga ta`sirini, ob-havoning hosildorlik darajasiga ta`sirini ko`p takrorlaymiz. Bunday aloqadorlikning nisbatan murakkab ko`rinishlari mavjud. Masalan, tabiiy shart- sharoitlar millatning menta-litetiga, turmush tarziga ta`sir o`tkazadi. Ijtimoiy faoliyat esa, o`z nav-batida, tabiiy shart-sharoitlarga jiddiy ta`sir o`tkaza boradi. Hozirgi zamon falsafasi bundan-da e`tiborliroq aloqadorliklarning sir-sinoat-larini aniqlashga ham intiladi. Biroq bir hodisaning boshqasiga o`tib turishi, bir narsaning ikkinchisiga ta`sir ko`rsatishi - borliqning muhim atributi, xususiyati ekanligini anglash uchun jiddiy falsafiy mushohada yuritmoq lozim. Chun-ki borliqning har qanday atributi xususida fikrlash uchun mavhum tafak-kur yuritishning eng yuqori darajasiga ko`tarilmoq darkor. Binobarin, bor-liqdagi universal aloqalar mohiyatini bilishga yuksak falsafiy madaniyatga ega bo`lgan shaxsgina qodirdir. Borliqdagi universal aloqadorlik g`oyasi ko`p asrlar davom etgan fal-safiy munozaralar va mulohazalar mahsulidir. Qadimgi Xitoy, Hindiston va Yunonistondayoq faylasuflar borliqda universal aloqadorlik mavjud-ligini tushunib yetgandilar. Antik falsafa vakillari olamdagi narsa va ho-disalar qarama-qarshi xususiyatlarga egaligini, ushbu xususiyatlar o`zaro aloqadorligini, bir-biriga o`tib turishini (issiq sovuqqa, quruq ho`lga va hokazo) qayd etgan edilar. Asta-sekinlik bilan ushbu mulohazalar borliq-ning o`zgaruvchan xarakterga egaligi haqidagi, boshqacha aytganda o`zgarish to`g`risidagi fikrlarga borib taqaldi. b) o`zaro aloqadorlik va o`zgaruvchanlik Uzoq davr borliq o`zgarmas xarakterga ega, deb hisoblanardi. Olam-ning o`zgaruvchanligi haqidagi tasavvur o`z davrida buyuk kashfiyot bo`lgan edi. Xitoy, Hindiston va Yunoniston mutafakkirlarining xulosalariga ko`ra, borliqning barcha

www.arxiv.uz shakllari o`zgaruvchan xarakterga ega. Ularning o`zgarishi uchun ma`lum vaqt kerak bo`ladi, bu vaqt mobaynida narsa yoki hodisa o`z xususiyatlarini yo`qotib, yangilarini kasb etib boradi. Albatta, qadimgi davr mutafakkirlari harakatning turli shakllari xususida ilmiy ma`lumotlarga ega emasdilar, ularning xulosalari mantiqiy fikrlashning mahsuli edi, xolos. Shunga qaramasdan ular masalaning asosiy mohiyatini ilg`ab ola oldilar: borliqdagi barcha narsalar bir-biriga ta`sir o`tkaza boradilar, ushbu ta`sir, o`zaro aloqadorlik ularning o`zgarishiga olib keladi. O`zaro aloqadorlik va o`zgarish haqidagi ilk tasavvurlarni dao mada- niyatida ko`rishimiz mumkin. Masalan, «Xuaynantszi» kitobida borliqning besh moddiy va besh ma`naviy elementdan tashkil topgani, bu elementlar o`zaro birlashtirilgan gorizontal va vertikal xochlardan (krestlardan) ibo-ratligi uqdiriladi. Moddiy elementlarni ifodalovchi gorizontal xoch quyidagicha tasavvur etiladi Sxema 1 Olov Daraxt Tuproq Metall Suv Moddiy elementlar bir-biriga ta`sir ko`r- satgan holda o`zgarib boradi. Ular orasi-dagi o`zaro ta`sir va o`zgaruvchanlik manti-g`i biz tilga olgan kitobda quyidagicha tasavvur etiladi: 1. Daraxt voyaga yetadi, Suv qariydi, Olov tug`iladi, Metall asir bo`ladi, Tuproq o`ladi. 2. Olov voyaga yetadi, Daraxt qariydi, Tuproq tug`iladi, Suv asr bo`ladi, Metall o`ladi. 3. Tuproq voyaga yetadi, Olov qariydi, Metall tug`iladi, Daraxt asir bo`ladi, Suv o`ladi.

www.arxiv.uz 4. Metall voyaga yetadi, Tuproq qariydi, Suv tug`iladi, Olov asir bo`ladi, Daraxt o`ladi. 5. Suv voyaga yetadi, Metall qariydi, Daraxt tug`iladi, Tuproq asir bo`ladi,j Olov o`ladi. Dao madaniyati ma`naviy elementlarni ham xoch tarzida tasavvur etadi (Sxema 2).Qadimgi Xitoy faylasuflarining xulosalariga ko`ra, ma`naviy elementlar ham birg`biriga ta`sir etgan holda o`zgara boradilar. Sxema 2 Mas`uliyat An`ana Ezgulik E`tiqod Insonparvarlik Qadimgi Hindistonning ortodoksal va noortodoksal falsafiy mak-tablarida ham borliqdagi o`zaro aloqadorlik va o`zgaruvchanlik haqidagi fikrlar ko`plab uchraydi. Ularning biriga murojaat etish bilan cheklansak. Buddizm ta`limotida insonning tanasi ham, ruhi ham borliqning o`zga-ruvchan elementlari - dxarmlarning o`zaro ta`siri natijasida yuzaga kelgan jarayon (!) sifatida talqin etiladi. Dxarmlarning turli shakldagi kombi-natsiyasi nafaqat inson tanasini, balki uning tuyg`ulari va tasavvurlarini shakllantiradi. Buddizm tarafdorlari ushbu mulohazadan o`ziga xos xulosa qiladilar: tana va ruh - o`zgarmas reallik emas, u muntazam o`zgarishda. Hayot muntazam to`lqinlanib turgan ummonga o`xshaydi: undagi toshqinlar o`rnini osoyishtalik, osoyishtalik o`rnini toshqin egallab turadi. Qadimgi Yunonistonda borliqdagi universal aloqadorlikka, uning o`zgaruvchan xarakteriga ilk bor e`tibor bergan faylasuf Geraklit bo`ldi. Uning tasavvuriga ko`ra, olam doimiy oqib, o`zgarib turgan daryoga o`xshaydi, bu daryoga ikki bora kirib bo`lmaydi (chunki ikkinchi bora kirganda daryoning barcha

www.arxiv.uz atributlari o`zgargan, ya`ni o`zga daryo bo`ladi). Biroq undan keyin ijod qilgan faylasuflarning bir guruhi bu o`zgaruvchanlikni voqelikning yuzaki xususiyati deb bilgan bo`lsalar (masalan, Zenon o`z aporiyalari yordamida bor-liqning yuzaki qismigina o`zgarishini, uning mohiyati esa o`zgarishsiz qoli-shini isbotlashga urindi), ikkinchi guruhi o`zgaruvchanlikni borliqning mutlaq atributi sifatida talqin qildi ( masalan, Kratil Geraklit aytgan daryoga ikki bora emas, bir bora ham kirib bo`lmasligini uqdirdi: men kirishni nazarda tutgan daryo men kirgan daryodan tubdan farq qiladi). Borliqning universal aloqadorligi va o`zgaruvchanligi haqidagi mulo-hazalar nemis klassik falsafasida ayniqsa yorqin talqin etildi. G. Gegel-ning nazdida borliqdagi universal aloqalar va o`zgaruvchanlik «tezis – an-titezis – sintez» triadasi tarzida namoyon bo`ladi. Ayni paytda G. Gegel borliqdagi o`zgarishlar sifatan yangi sistemalarning yuzaga kelishini kuzatar ekan, o`zgarishning nafaqat miqdoriy, barki sifatiy xarakterga egaligini ham kashf etdi. Sifatiy o`zgarishlar - taraqqiyot kontseptsiyasi borliqning il-miy-falsafiy manzarasini chizishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. (Bu haqda keyingi paragraflarda fikr yuritamiz). v) universal aloqadorlik tiplari Hozirgi zamon falsafasi borliqdagi universal aloqadorlik g`oyasini quyidagicha ta`riflaydi. Borliqdagi narsalar va hodisalar o`rtasida umu-miy, turli xarakterga ega bo`lgan aloqadorlik mavjud, ular o`zaro aloqa-dorlikda o`zgarib va rivojlanib boradilar. Ma`lumki, borliq o`z tuzilishiga (tarkibiga) ega. Ushbu tarkib za-monlar o`tishi bilan o`zgarib boradi. Shunga ko`ra, borliqdagi universal aloqalarning ikki tipini ajratish mumkin: 1.Tarkibiy aloqalar. Mazkur aloqalar quyidagilarni o`z ichiga oladi: a) butun va bo`lak o`rtasidagi aloqalar; b) sistema va element o`rtasidagi aloqalar; v) shakl va mazmun o`rtasidagi aloqalar; g) mohiyat va hodisa o`rtasidagi aloqalar;

www.arxiv.uz d) ayrimlik va uumiylik o`rtasidagi aloqalar. 2. Determinatsiya aloqalari. Ushbu aloqalar quyidagilardan tarkib topadi: a) sabab va oqibat o`rtasidagi aloqalar; b) imkoniyat va voqelik o`rtasidagi aloqalar; v) zarururiyat va tasodif o`rtasidagi aloqalar. g) falsafiy kategoriyalar Tilga olingan aloqalar tegishli falsafiy kategoriyalar yordamida ifodalanadi. Ma`lumki, har qanday aloqa bir emas, ikki sub`ektning mavjud bo`lishini taqazo etadi. Aytaylik, xalqaro munosabatlar uchun A va V davlatlar bo`lishi, do`stlik aloqalari uchun A va V shaxs bo`lishi shart. Xuddi shuningdek, har qanday aloqani ifodalash uchun uning har ikkala qutbi nomlanishi lozim. Shu bois falsafada kategoriyalarni juft-juft holda shakllantirish va yuritish odat tusiga kirgan. Falsafa kategoriyalari bir-biri bilan uyg`unlashar ekan, borliqdagi o`zgarishlar va ziddiyatlar, aloqalar va munosabatlarni mufassal yoritib beradi. Ayni paytda falsafiy kategoriyalardan o`rinli foydalana bilish malakasi falsafiy fikrlash madaniyatining yuksak darajada shakllanganidan dalolat beradi. Voqelik haqidagi bilimlarimiz kengayib borar ekan, falsafiy kategoriyalarning mazmuni va hajmi ham tqlishib boradi. * * * Borliqdagi universal aloqalar haqidagi muxtasar mulohazalari-mizdan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: Borliqdagi universal aloqadorlik g`oyasi ko`p asrlik tafakkur mah-sulidir. Uning mohiyatini narsalar va hodisalar o`rtasidagi umumiy aloqa-dorlik, narsalar va hodisalarning o`zaro aloqadorlikdagi o`zgarishi va ta-raqqiyoti haqidagi xulosalar tashkil etadi. Universal aloqalar ikki tipga (tarkibiy va determinatsiya alo-qalari) ega. Universal aloqalar falsafiy kategoriyalar yordamida ifodalanadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiy o tlar : 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida.- T., 2000, 160-193-b. 2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo.- Rostov-na-Donu, 1999, s. 146- 161, 240-262. 3. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida.- T., 1999, 188-234-b. 4. Spirkin A. G. Filosofiya.- M., 1998, s. 285-335. 5. Alekseev P. V., Panin A. V. Filosofiya.- M., 1997, s. 374-508.

O'xshashlar

Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik

Borliqdagi o’zaro aloqadorlik va taraqqiyot

O‘zaro aloqadorlik va rivojlanish qonunlari

Falsafada mеtod va mеtodologiya muammosi falsafiy qonunlar va katеgoriyalar

Tartiblilik va sistemaviylik