Билимнинг баҳоси ва қадри

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Билимнинг баҳоси ва қадри Режа: 1. “Қадр” ва “қадрият” тушунчаси. 2. “Баҳо” тушунчаси. 3. Қадриятлар ва баҳоларнинг билишдаги аҳамияти. 4. Қадриятли ёндашув нима?

Билиш жараёни ҳақиқатда ўз-ўзидан, бошқа омиллардан бу тунлай ажралган «соф» ҳолда содир бўлмайди. Бу жараён ўз табиатига кўра, объектнинг моҳияти томон фикрий, мантиқий ҳара катдир ва шу маънода, билиш мантиқи олам мантиқи билан бел гиланади. Лекин, объектга томон йўналтирилган мантиқий ҳаракат билиш жараёнига ёрдам берадиган ёки аксинча, уни мушкул лаштирадиган баҳолаш ҳолати ёрдамида амалга ошади. Билиш жараёни ҳамиша баҳо билан узвий боғланган. Объект ларни аниқ- ҳиссий билишдаёқ уларни таққослаш, қиёслаш со дир бўлади ва уларнинг ўхшаш ёки ўхшаш бўлмаган белгилари, хоссалари аниқланади. Абстракциялар яратилишида бу жараён лар янада кўпроқ амалга ошади. Бу ерда индивид онги автоматик қурилмага ўхшаб нарса ва жараёнларга хос бўлган, яъни уларга субъектнинг муносабатидан қатъи назар мавжуд нарсани қайд қилади. Бу ҳам баҳо, лекин объектив, индивидга боғлиқ равишда умумий ва ўзига хос белгилар мавжудлигига кўра «табиий» баҳо дир. Бундай баҳодан ҳиссий тасаввурлар ва тушунчаларни шакл лантирадиган фаоллик келиб чиқади. Кадрият, биринчи дан, сифатни тавсифлардан фарқли равишда нарсанинг ижобий ёки салбий ахамиятини, иккинчидан, ижтимо ий онг ҳодисаларининг норматив, баҳоли томонини англатувчи тушунчадир, деган қараш мавжуд. Табиий қадриятларга моддий бойликлар, меҳнат маҳсулотининг истеъмол қиймати (умуман фой далилиги); ижтимоий ва тарихий ҳодисаларнинг тараққий ёки реакцион аҳамияти; замондошларнинг маънавий бойликлари кўри нишида намоён бўлувчи ўтмишнинг маданий мероси; илмий ҳақиқатнинг аҳамияти; кишилар хатти-ҳаракатлари; табиий ва иж тимоий объектлар ва санъат асарларининг эстетик тавсифлари ки ради, деб ҳисобловчилар бор. Улар субъектли қадриятларни талаб ва тасаввурлар шаклида ифодаланган ижтимоий фикрлар, мақсад ва лойиҳалар, ижобийлик ва салбийлик, яхшилик ва ёмонлик, адолат ва ноҳақлик, гўзаллик ва хунуклик, ҳаётнинг моҳияти ва инсоннинг ўрни, идеаллар, ҳаракат тамойиллари ва мезонларидан иборат, деб ҳисоблайдилар.

Сўнгги ўн йилликда фалсафий адабиётларда қадриятлар таъ рифининг кенгайиш жараёни содир бўлди. Қадрият деганда, ҳоди салар доираси илгаригига нисбатан кенг тушунила бошланди, бугун нафақат моддий дунёни, балки маънавий, ахлоқий ва эс тетик жиҳатларни ҳам тушуна бошладилар. Натижада аксиологик муаммолар доирасининг кенгайиши ва чуқурлашуви содир бўлди. «Қадрият» тушунчасини билиш жараёнига татбиқ этиш тўғриси да турли фикрлар, масаланинг аксиологик мазмунини қайд қилувчилар кўп. Кадрлилик назарий-билим аспектида, объектга баҳоли- иқтисодий муносабатга нисбатан қарама-қарши, яъни субъектда қадриятли онгга таъсири остида шаклланадиган эмо ционал ҳолатлар, тахминлар, қоидалар ва шу кабиларда ифода ланади. Қадриятли — баҳоли жиҳатлар билим жараёни ва билимнинг тузилишида ажралмас боглиқлиқда намоён бўлади. Қадриятлар тушунча маъносида субъектив бўлиб, бир томон дан, ўз сабабига кўра объект билан боғланган бўлади, бошқа то мондан эса ижтимоий билиш маҳсули ҳисобланади. Аксиология қадриятлар соҳасида ўзаро ўтиш изчиллиги бор лигини эътироф этади, бунда мақсад деб аталган нарса, бошқа ҳолатда восита бўлиши ҳам мумкин. Баҳо қиёслаш ва танлашдан иборат бўлиб, унда нарсанинг қиймати ва қадри зътироф эти лади, баҳоланаётган объектнинг фойда ёки зарарлиги, тўғри ёки нотўғрилиги, керак ёки кераксизлигини аниқлайдиган тушунча ҳисобланади. Бахо кенг маънода маълум тарзда амалиёт билан боғлиқ, амалиё т эса, ўз навбатида, истаган шакл ва даражада муайян баҳони назарда тутади ҳамда юзага келтиради. Амалиёт эҳтиёж, манфаат ва мақсадлар билан боғлиқ ҳолда диққат-эътиборни субъект манфаат ларини қондириш учун фойдали бўлган нарсаларга йўналтиради. Бу жиҳатдан баҳо субъект эҳтиёжини танловга кўра ҳал этиши англатади, танлов эса мақсадни ҳаракатга келтиради. Баҳо амалий фаолиятда муҳим аҳамиятга эга.

Субъектнинг объектга қадриятли-баҳоли муносабати когнитивликдан моҳият-эътибори билан фарқ қилади. Когнитив билиш орқ али ёндашувда объект билиш субъекти учун мавҳум, «нарса ўзида» бўлади:, қадриятли-баҳоли ёндашувда эса объектнинг субъектга муносабат жараёни, унга субъектнинг жонли муносабати аниклан ади; бу ерда субъект ўз кечинмалари, ҳиссиётларидан ажралмай ди, балки аксинча, уларни инобатга олишга интилади, нарсага нисбатан ўз шахсий, эмоционал муносабатига таянади, ҳиссиётла рида субъект гўёки объект билан қўшилиб кетади. Инсоннинг қайд этувчи ёки тасвирловчи мулоҳазаларидан фарқли равишда баҳоли мулоҳазалари муқаррарлик, ҳукм тарзидаги хусусиятга эга; уларда субъектнинг маифаатларига мувофиқлик, «тўғри», «фойдали» бўлиш талаби ўз ифодасини топади. Билим ва амалиёт алоқадорлиги билимнинг ўзини бахрлаш ха рактерига борлиқ ҳолда турлича тарзда бўлади. Билим амалиёт таъ сири остида ўзгарган бўлиши, бунда «фойдалилик» ва «ҳақиқийлию» бир-бирига мувофиқ келмаслиги мумкин. Масалан, ҳарбий соҳада билимларнинг нотўғри кўрсатилиши асосидаги баҳо душ ман устидан ғалабани таъминлаш мақсадида, устунликни қўлга киритиш ёки сақлаб қолиш, бу йўлдаги хатти-ҳаракатларини оқлаш мақсадида рўй бериши мумкин. Амалиётда бундай «фойдалилик» кўшимча гуманистик қадриятлар моҳиятининг бузилиши билан бог лиқ ҳолда намоён бўлади. Бизнинг давримизда фан тараққиётининг ижтимоий-ахлоқий ва гуманистик жиҳатларининг аҳамияти тобора ошиб бормоқда. Иж тимоий- ахлоқий ва гуманистик муаммолар қандайдир ташқи ҳақиқатни излаш ёки тайёр илмий билимни фақат технологик қўллашда ўзининг аҳамиятини топадиган оддий масалалар эмас. Балки бугунги фаннинг таркибига мантиқий зарурий қисм ва ҳақиқатни самарали амалга ошириш омилларидан бири бўлиб ки ради. Табиатшуносликда билим субъекти таъсирини намоён қила ола диган аксиологик позициянинг икки томони бор. Биринчи томон и илмий фаолиятга «кириш», билимни яратиш жараёни шарти дир. Бунинг марказида илмий

фаолият жараёнида ўз шахсий қизи қишлари, интилишлари, интеллектуал ва эмоционал қобилиятлари биргаликда олинган фаол субъект туради. Иккинчи томони би лимдан «чиқиш», яъни фан томонидан тўпланган табиат тўғриси да ахборотлар тўплаш сифатида илмий тараққиётнинг у ёки бу босқичидаги билиш натижасидир. Бу ҳақиқий фикрлар эҳтимол лик фикрлари билан, гносеологик ноаниқ мулоҳазаларнинг аниқ хулосалар билан ўзаро тугатгган концептуал билимнинг бутун си стемасидир. Маълумки, сўнгги ўн йилликларда бугун дунёда генетика ме тодларининг инсонга нисбатан татбиқ этиш усуллари билан боғлиқ баҳслар кенг миқёсда авж олди. Бундай илмий баҳслар (кутилма ганда) у билан боғлиқ кўпгина дунёқарашлар, социал ва ахлоқий масалаларга оид муаммоларни анча ойдинлаштирди. Ген инженери яси бир томондан, инсониятни кўплаб муаммолардан, хусусан на слий-ирсий касалликлардан қутулишига, бошқа томондан эса, генлар билан ўтказилган экспериментлар оқибатида инсон ва инсониятга хавф-хатар келтирувчи салбий натижаларга ҳам олиб бориши мумкинлиги аниқ бўлиб қолди. Инсон ҳуқуқлари талабларидан келиб чиққан ҳолда, олимлар илмий тадқиқотларнинг баъзи йўналишларидан тийилиб туриш ни таклиф қилишмоқда. Ген инжеиерияси атрофидаги баҳс-муно заралар шундан дарак берадики, бу бошқа соҳаларда ҳам тадқи қотлар йўналишини маънавий қадриятлар аниқлаши мумкин ва зарур. Фалсафа нафақат илмий фаолиятнинг муқаррар равишда иж тимоий объектив асосланганлигини, балки субъективликнинг объектиаликка турли таъсирини эътироф қилади. Илмий билиш субъектининг муайян ижтимоий йўналганлиги уйдирма ёки фанга, табиатшуносларга қандайдир ташқаридан тиқиштириладиган сунъий омил эмас. Фандаги илмий фаолиятда ҳақиқатга эришиш қадриятли асосларсиз, у ёки бу ижтимоий-сиесий, ахлоқий, эс тетик дунёқараш асосидаги ёндашувларсиз мумкин эмас. Масалан бу ёшашувлар қанчалик илмийлик билан мос келиши, ҳақиқат ни нечоғлик очишга ёрдам беришидалир.

Аслида масалани бундай тушуниш керакми ёки йўқми?, му аммо - уни қандай англаши эканлигида. Чунки, ҳозирги давр нинг динамизми, глобал муаммолари, халқаро муносабатларда ги ўзгаришларнинг барчаси ижтимоий қадриятларга эътиборни кучайтирмокда. Содир бўлаётган воқеа ва қадриятлар тизимини тушуниш учун дунёни назарий мушоҳада қилувчи, қадриятларни англаб етувчи илмий-гуманистик фалсафа тобора кўпроқ зарур бўлмоқда. Дунёқараш фақат дунё тўғрисидаги маълумотлар йиғин дисидан иборат эмас, балки бир вақтнинг ўзида, англаб етилган ижтимоий муносабатлар ва ахлоқий талаблар, гуманистик қадриятларни англаш ҳамдир. Шу маънода, у инсонни ҳаётдаги хатти-ҳаракатини, унинг жамиятга ва ўз-ўзига нисбатан масъулиятли муносабатини белгилайдиган тамойилларни танлаш йўли ҳамдир.

$Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Билимнинг баҳоси ва қадри

Қадриятли ендашув ва баҳолаш

Ижтимоий билиш

Фалсафада қадриятлар муаммоси