Ғарб фалсафасида билиш мавзуси. Замонавий Ғарб гносеологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Антик даврдаги билиш. 2. Ўрта асрлар ва янги замон гносеологияси. 3. Немис мумтоз фалсафасида билиш масалалари. 4. Конвенционализм ва неорационализм.

www.arxiv.uz Фалсафа тарихида, хусусан билиш масаласининг тахлилида Ғарб мамлакатлари халқларига хос тафаккур ривожи муҳим ўрин эгаллайди. Мазкур минтақада яшаган мутафаккир ва олимлар кўплаб фалсафий таълимотларга асос солганлар, қатор мактаб ва оқимлар шаклланишига таъсир кўрсатганлар. Суқрот ва Пла тон, Аристотель ва Демокрит, Конам, Бэкон ва Декарт, Юм ва Беркли, Кант ва Гегелларнинг мероси билиш мавзуи учун му ҳим манба ҳисобланади. Ҳозиргача ҳам ушбу мавзуда тадқиқот олиб борадиган Т.Кун, И. Локатос, М. Полани каби тадқиқотчилар шу манбага бот-бот мурожаат қилганлар, бошқалари эса турли масалаларнинг ечимини топиш учун мазкур меросдан фой даланганлар. Суқротнинг билиш фалсафаси. Ғарб фалсафий тафаккури тарихида билиш муаммоларининг таҳлили, аввало, Суқрот қараш ларига бориб тақалади. Суқрот инсонни, унинг билиш хусусият лари, ахлоқи ва аклини фалсафий изланишлар марказига қўйган. У, энг аввало, ўзининг ҳаёти, турмуш тарзи ва фикрлашини ўз ғояларига монанд қилишга уринган эди. Чунки, қадимги юнонликларга маънавий комиллик билан жисмоний баркамоллик, ду нёқараш билан амалий турмуш, сўз билан иш уйғунлиги, айнан лигига интилиш хислати хос эди. «Ўзгаларни ўзгартирмоқчи бўлган инсон, аввало, ўзини ўзгар тириши лозим». Суқротнинг ушбу даъвати унинг бу соҳадаги ду нёқарашини ифодалайди. Унинг фикрича, биринчидан, дунё билан инсон ўртасидаги алоқадорлик икки томонламадир. Улардан бирини устун қўйган наҳоти ё мутлақ прагматизм ёки мутлақ ре лятивизм вужудга келади. Суқрот ақл-идрокни улуғлагани билан инсонни борликдан ажратмайди, илоҳий куч уни ҳам ўз таъсир доирасида ушлаб туради. Иккинчидан, инсон пассив объект эмас, унга изланиш, ён- атрофни ўзгартириш хос. Бироқ, бу саъй-ҳара кат, «ўзгартириш ўзгартириш учун» бўлмаслиги керак, чунки бар ча ўзгариш негизида инсон маънавиятининг такомиллашуви ётади. Учинчидан, ташқи дунёнинг ўзгариши кишига, том маънода, бахт келтирмайди, чунки ўзгарган ташқи дунёни қабул қилиш га, у билан уйғун яшашга лойиқ ички дунё, руҳий-маънавий олам ҳам зарур. Суқрот

www.arxiv.uz фикрича, аввал маънавий-руҳий оламни ўзгар тириш зарур, кейин қаётни, ташқи дунёни ўзгартариш мақсадга мувофиқдир. Суқротнинг билим ёки билиш ҳақидаги қарашлари ахлоқий- фалсафий моҳиятга эга. Гносеология ва этика ўз негизига кўра, илоҳий кучга, худога бориб тақалади. Билим ва ахлоқ мезонлари одамнинг илоҳий донишмандликка интилиши, уни идрок эти ши, ўзлаштириши, хуллас, илоҳий кучга яқинлашишидадир. Суқрот назариясига кўра, ҳақиқатни билиш, ҳақиқий билим ҳаммага эмас, балки айрим кишиларга, яъни донишмандлар ёки файласуфларгагина насиб этади. Бироқ, улар ҳам бор ҳақиқатни билолмайдилар. «Одам, — дейди Суқрот, — ҳамма нарсада оқил, донишманд бўлолмайди, демак, ким нимани билса, шу соҳада оқил, донишманддир». Унингча, кишининг оқил, доиишмандлиги худонинг дониш мандлигига тенг эмас, киши илоҳий донишмандликни тўла идрок этишга қодир эмас. Умуман, кишининг оқиллиги илоҳий куч оқил лиги олдида деярли ҳеч нарсадир. Фалсафа ушбу куч оқиллиги, донишмандлигини севиш усулидир. Шунинг учун файласуф ки шилар билан илоҳий куч, худо ўртасида яшайди. Фақат худо ҳақиқий билим эгасидир, ҳақиқий донишманддир, одам эса донишманд эмас, балки уни - ҳақиқий донишмандни изловчи, севувчидир. Демак, Суқрот, фақат худони ҳақиқий донишманд деб билади, одам унга етолмайди, шунингдек донишманд бўлолмайди, у худога ва унинг донишмандлигига интилиб яшайди, холос. Агар донишандлик худонинг сифати бўлса, одам уни тўла идрок этолмасада, оқилликка интилиши керак. Билим илоҳий хислатга, кучга эга экан, билимли одам тўла бўлмасада, шун дай хислатларни ўзида шакллантириши зарур. Билим инсонни худо қилмасада, уни худо сифат қилади; бунинг ўзи инсон учун катта нарсадир. Бу, энг аввало, инсоннинг ахлоқи, маънавияти учун муҳимдир. Кейинчалик «Инжил»да ушбу фикр давом этти рилади: «Худо ақли ўткирга эмас, қалби очиққа ўзини намоён этади; юраги тозалар бахтиёрдир, чунки улар Худони кўради лар». Тўғри, Суқрот ақл, идрок, билим билан

www.arxiv.uz илоҳий донишмандликка етиб бўлмасада, лекин унга интилиш керак, деб ҳисоблайди, бу билан у инсон зеҳни, идроки фаол куч эканини таъкидлайди. Аммо, у билимлилик, оқиллик эзгу фаолиятга эр гаштирувчи восита; эзгу амаллари орқалигина инсон илоҳий си фатларини намоён қилади. Унинг ахлоқи, маънавияти эса ушбу сифатларнинг белгиси деб қарайди. Фақатгина билим оқиллик нинг ўзи эмас, балки ахлоқий-маънавий сифатлар орқалигина инсон илоҳий кучга айланиши мумкин. Демак, нафақат онг, билим, идрок манбаи - мия, балки ахлоқ, инсонийлик, эзгу лик, эътиқод манбаи - қалб ҳам илоҳий оқилликка етишиш учун очиқ бўлиши даркор.Платоннинг билиш ҳақидаги қарашлари. Файласуф фикрига кўра, ҳамма ҳам ҳақиқатни тўла-тўкис билиш қобилиятига эга эмас. Айниқса, фал сафани билиш айрим кишиларгагина хосдир. Уни ҳақиқий би лимга эга булган ҳам, ҳеч қандай билимга эга бўлмаган ҳам тўла идрок эта олмайди. Ҳақиқий билимга эга худо уни билимнинг ҳожати йўқ, билими йўқ ғофил учун эса фалсафа керак эмас, чунки у ўзининг ғофиллиги боис билимнинг нима учун кераклигин и билмайди. Файласуф эса оқил (худо) билан ғофил (банда) ўртасида туради. Платон билиш ҳақидаги қарашларини ўзининг «Давлат», «Ме нон», «Тета-тет» каби мулоқот-баҳсларида баён этади. Тўғри, бу асарлар бевосита билиш муаммоларига бағишланган эмас, аммо уларда файласуфнинг билиш ҳақидаги фикрлари турли йўналиш ва мавзулар доирасида ёритилган. Платон билиш борлиқиинг со ҳалари ёки қўринишларига мувофиқ келиши лозим, деб билади. Бироқ бунда борлиқнинг бир томондан мавжудлигини, ўзгар маслигини ва абадийлигини, иккинчи томондан эса унинг ўзга рувчанлигини, бир шаклдан иккинчи шаклга ўтишини ҳисобга олиш талаб этилади. Платон инсон билимини, билиш фаолиятини мавжудлик ва та раққиёт белгиларидан, мезонларидан бири сифатида талқин эта ди. Шу билан бирга, Платон нарсалар, воқеа-ҳодисалар ўзгарар ва бир шаклдан иккинчи шаклга ўтар экан, ҳиссиёт орқали улар ни идрок этиш мумкин эмас, чунки уларда билиш учуи лозим бўлган бирлик, бутунлик, аниқлик йўқ, деб кўрсатади.

www.arxiv.uz Шунинг учун билиш нима, деган саволта жавоб олиш учун руҳ (жон)нинг ўз- ўзича мавжуд борликни ўрганишда нимага эга бўлганини аниқ лаш керак. Бу ўринда уч нарса кўзга ташланади. Биринчиси - борлиқ ни, нарсаларни ҳиссий идрок билан билиш мумкин эмас. Билиш муҳимликни, яхлитликни, тургунликни тақозо этади. Иккин чиси — билишдан олдин нимадир бўлиши керак. Аммо бу нима дир ўзгарувчан нарсалар, борлиқ эмас, акс ҳолда Платон уларни ҳиссий идрок этиш орқали билиш мумкинлигини рад этма ган бўларди. Учинчиси - ҳиссий идрок ва билиш бошқа-бошқа нарсалардир. Файласуф билиш фақат тўғри фикрдан иборат бўлиши мумкин эмас, деб қарайди. Чунки, тўгри фикр мавжуд бўлганидек, ёлғон (хато) фикр ҳам мавжуддир. Одам ҳар доим ёлгон (хато) фикрлайвермайди, унинг учун ҳақиқат мавжуд. Бироқ, ёлғон (хато) фикр объектидан ҳеч қандай ёлғон (хато) фикр чиқар маслик ҳам мумкин. Агар ёлғон (хато) фикр мумкин эмас экан, демак, тўғри фикр ҳам мумкин эмас. Умуман Платон, агар би лишга оид тушунча бўлмаса, ҳеч қандай ёлғон (хато) фикр бор лигини аниқлаш ҳам мумкин эмас, деб ёзади. Тафаккурий билиш, Платон талқинига кўра, ақлу идрок би лан фикрлар ўртасида рўй беради. Демак, у ақлу идрок ҳам эмас, улар оралиғида, ақлдан куйида, сезгилардан юқорида туради. Ушбу билишда киши маълум бир ақлий тўғри фикрларга келсада, улар тахминлар доирасидан чиқолмайди. Платон ҳиссий билишни ҳам иккига — «ишонч» ва «ўхшаш» (монанд) орқали билишларга ажратади. «Ишонч» бу нарсалар нинг мавжудлиги тарзида ва уларни ушбу сифатда мавжудлигини идрок этишдир. «Монанд» эса нарсаларнинг ҳиссий образларини ақлий идрок этишга интилишдир. Унда эйдослар таъсири иўқ, аммо у “ишонч”га таянади. Арастунинг таъкидлашича, оламни билиш сезгидан бошланади. Сез ги тирик организмга тааллукли бўлиб, у ташқи оламнинг таъси ри туфайли юзага келади. Сезгилар кўриш, эшитиш, таъм билиш ва ҳид сезгиларига бўлинади. Сезги аъзолари орқали якка-якка жисм ва ҳодисаларнинг сифат ҳамда хусусиятлари тўғри акс эт тирилади. Бундан қўринадики, Аристотель оламни

www.arxiv.uz билишда эмпирик, сенсуалистик фикрда бўлган. Айни пайтда рационализм га хам катта аҳамият берган Аристотель билиш жараёнида эмпи рик ва рационал билимларнинг бирлигини таъкидлайдию, аммо бу масалада изчил бўла олмаган. У тафаккурни сезгилардан, объек тив реалликдан ажратиб қўйиб, унинг манбаини мутлақ ақл, мут лақ шакл ташкил этган, деган хулосага келган. Файласуф фикрича, билиш икки хил бўлади: диалектик би лиш ва аподейктик билиш. Диалектик билиш мулоҳазали билиш бўлса, аподейктик билишни эса ҳақиқий билиш дейиш мумкин. Аристотель ишонч деган маънони англатувчи «аподейктика» тушунчасини фалсафа ва мантиқда ҳақиқий илмий билимни аниқ лаш мақсадида қўллаган. Унингча, мулоҳазали билим қанчалик қақиқатга яқинлашмасин, барибир у ҳақиқий билим билан тенглаша олмайди, бунда тажриба асосий жиҳат бўлиб ҳисобланади. Инсон ақли бевосита олий асосни идрок қилади ва унинг ҳаққонийлигини аниклайди. Ақл орқали мулоҳаза қилинадиган билимларнинг умумий томонлари инсон учун мутлақо туғма эмас. Илмнинг мақсади, Аристотель фикрича, жисмлар хусусияти ни аниқлашдан иборат. Бу, ўз навбатада, яъни дедукция билан индукциянинг бирикиши орқали содир бўлади. 1. Ҳар бир якка жисмларнинг хусусиятларини тажриба орқали билиш мумкин. 2. Бу хусусиятга ишонч ҳосил қилиш учун мантиқнинг шакл ларидан бири - силлогизм орқали хулоса чиқариш мумкин. Силлогизмнинг асосий тамойили турлар, навлар ва якка буюмлар ўрта сидаги боғланишни ифода этади. Билим ўз предмети вақт тартибига биноан предмет бўлиб, у билимдан олдин мавжуд бўлади. Инсон бирон бир предмет ҳақида билимга эга бўлиши учун уни ҳис этиши лозим. Аристотелнинг таъкидлашича, илм борлиқни исботлаш туридир. Исбот-далил жисмга тааллуқли бўлган ҳақиқат, заруриятни келтириб чиқариши мумкин бўлиб, у тасодифий эмас. Исботда фақат умумийлик ҳақида гап бориши мумкин, аммо умумийлик мавжуд бўлмаса, унда исботловчи жисм жуда

www.arxiv.uz бўлмаганда, тез- тез содир бўладиган нарса бўлиши керак. Масалан: ой тутилиши ни олайлик, бу жараён ҳар доим бир хил кечади. Гарчанд у ҳар доим содир бўлмасада, балки умумий жараённинг тасодифий ҳолати бўлиши ҳам мумкин. Шундан кўриниб тўрибдики, Арис тотель фикрича, умумийлик зарурият билан қўшилиб кетади ва у юксак аҳамиятга эга бўлган доимий ҳодисалигича қолаверади. Аристотель назарида, биз жисмнинг моҳиятини билсак, унда бизда ҳар бир конкрет жисм ҳақида билим мавжуд бўлади. Бу жа раёнда ҳар бир одам субстанциянинг якка моҳиятини, шу тариқа умумийликни ташкил қилади. Илмий билимнинг вазифаси, би ринчидан, келтирилган далилни ёки бирон- бир ҳолатини аниқ лашдир, иккинчидан, сабабларни қидириш, учинчидан, бу да лилнинг моҳиятини тадқиқ этишдан иборат. Ҳар қандай илмий билиш фактга таянмаса, унда на фан, на санъат, на амалиёт бў лиши мумкин. Демак, билимда асосан фактга таянилади. Билишнинг хусусиятига кўра, бир илм иккинчи илм билан бирикади. Бу ҳолат фаннинг турли йўналишлари умумийлиги билан белгиланадики, бу ҳол ўзаро алоқадорликни ва боглиқликни англатади. Аристотель назарияси бўйича, барча билимлар учун ягона и ерархия бўлиши, фанларнинг биринчиси иккинчисига бирлаш тирилиши мақсадга мувофиқ эмас. Антик даврдан сўнг ўрта асрларда билиш масалалари янги босқичга кўтарилди. Янги замон фани ва фалсафасининг асосчиси, Френсис Бэкон биринчилар қаторида табиатни илмий татқиқ қи лишга киришган инглиз файласуфидир. У ўзидан олдин шаклланган билимни танқидий тушунишга асосланар эди, Бэкон ишончли би лим бўлиши мумкинлигини эътироф этиб, ҳақиқатга етиш учун илмда услубий ислоҳот қилиш зарур, деб ҳисоблади. Ислоҳотнинг биринчи қадами ақлни ва фанни уларга хавф солиб турувчи янгли шишлардан (идоллардан) тозалашдан иборат булмоғи лозим. Бу ян глишишларнинг бир қисми бутун одамзотга хос, бир қисми олим ларнинг айрим гуруҳларига ва ҳатто айрим шахсларга хос бўлиши мумкин. Бир кисми эса тилнинг

www.arxiv.uz номукаммаллиги, ноаниқлигидан келиб чиқади ва ниҳоят, бир қисми бировларнинг фикрларини нотанқидий ўзлаштиришдан пайдо бўлади. Ф. Бэкон 1620 йили «Янги Органон» («Билишнинг янги қуроли») асарини ёзди. Унда ўрта аср схоластикасини танқид қилади, оламни илмий жиҳатдан тушунишни асослаб беради. Аристотел нинг «Органон»идан фарқли равишда, Бэкон фаннинг вазифа лари ва илмий индукцияни янгича тушунишни ривожлантирди. Инсоннинг табиат устидан ҳукмронлигини оширишга фаннинг қодир эканлигини билимнинг мақсади деб билди. Билишнинг бирдан-бир тўғри йўли Бэконнинг фикрича, тажриба ва таҳлил дир. Яъни, хусусий далиллардан умумий назариялар томон йўна лиш, мавжуд барча нарса ва ҳодисаларга илмий услубда ёнда шиш ғоясини илгари сурди. Бэкон ХУ-ХУ1 асрлардаги метафизик тафаккур услубини та биётдан фалсафага кўчирди, индукция назариясини яратди. Унинг фикрича, билим — куч, табиат ва унинг қонунларини ўрга нишда илмий тадқиқотларга таянилса, хулоса чиқарилса, у ҳолда табиат инсонга бўйсунади, хизмат қилади ва билим қудратга ай ланади. Бэкон мунтазам равишда худо тушунчасига мурожаат этиб, илм соҳасида эришилган буюк муваффақиятлар замирида ақл бовар қилиб бўлмайдиган илоҳий куч яширинганлигини таъкидлайди. Шу маънода унинг фалсафаси илоҳиётга асосланган эди. Шу билан бир қаторда, у табиатни ўрганиш масаласини турли мунозаралар билан эмас, балки тажрибага суянган ҳолда ҳал этиш ни қатьий туриб ҳимоя қилади. Бироқ, уни ўрганишда жуда кўп тўсикдар, адашишлар содир бўлади. Бэкон бу адашиш ҳолатла рини тўрт турга, яъни «идолларга» ажратади. Булар: «турли идол лар», «ғор идоллари», «бозор идоллари», «театр идоллари». Идолларни танқид қилиш билан Бэкон одамлар онгини схо ластик қолдиқлардан тозалаб, табиатни илмий ўрганишга шароит яратишга уринади. У табиатни тўғри талқин қилиш инсонни табиат устидан ҳайрон

www.arxiv.uz бўлишига олиб келади, бунга фақат та биат қонунлари ва унга алоқадор асосий томонларини ўрганиш орқали эришилади, деб уқтиради. Бэкон ўрта аср схоластик фалсафасининг биринчи танқидчи си сифатида майдонга чиқди. Унинг таъкидлашича, айрим фай ласуфлар одамзот билан илоҳиёт тушунчаларини бир-бирига қориштириб юбориб, ўз фикрлариии муқаддас ёзувлар битилган китоблар билан асослашгача етиб бордилар. Табиатни ўрганишдаги асосий тусиқ, Бэкон таъбирича, схоластика эди. Схоластика оғизда сергаплик ва амалда натижасиз бўлиб, оламга маъносиз гаплар ва мақсадсиз мунозаралардан бошқа ҳеч нарса бермади. Схоластиканинг асосий мазмуни мавҳумлик бўлиб, у умумийлик дан хусусийликка кириб боради. Фақат силлогизмдан фойдалан ган ҳолда ҳақиқий билимга эга бўлиш қийин. Силлогизм фикр лашдан таркиб топган бўлса, фикрлаш, ўз навбатида, тушунчадан шаклланади. Кўп ҳолларда асосланмаган, умумлаштирилмаган тез кор тушунчаларга эга бўлинади. Бэкон нарсаларга бефарқллик билан енгил-елпи қараб, уларни юзаки ва етарли даражада аниқламас лик, бузиб кўрсатиш кўп ҳолларда фикрлашга путур етказади, дейди. Унингча, одамзотнинг билим манбаи унинг ҳис этиш тажрибаси дадир. Инсон ақл-идрокининг тўғри йўли унинг сезгисидир. Фраицуз олими Рене Декартнинг (1596-3650) билиш фалса фасида билимнинг хақиқийлигига шубҳа уйғотмайдиган, ҳақиқатга эришишнинг аниқ усуллари масаласи устувор эди. Бундай ёнда шиш Декартнинг барча асарларида, жумладан, «Услуб ҳақида фикрлар» деб номланган фалсафий асарида ўз ифодасини топган. Ҳамма нарсага шубҳа билан караш, шубҳа қилиш Декартнинг билишдаги асосий тамойили эди. Фалсафа тарихида Декарт рационалнзмнинг асосчиси ҳисоб ланади. Рациоиализм (билиш назарияси йўналиши) математик билимнинг мантиқий характерини бир ёқлама тушуниш натижа сида вужудга келди. Математик билимнинг умумий ва зарурий характери Декартга ақлнинг ўз табиатидан келиб чиққандек тую лиши сабабли, у билиш жараёнида дедукцнянинг фавқулотда роль ўйнашини кўрсатади. Бу дедукция интуитив тарзда пайқалади ган, тўла

www.arxiv.uz ишончли аксиомаларга таянади. Декарт дедуктив усул нинг талабларини қуйидагича белгилайди: 1. Ҳар қандай қизиққонлик, шошкалоқликдан холи бўлган билиш аниқ, шубҳага ўрин қолдирмайдиган даражада бўлиши керак. 2. Текшириладиган муаммоларни имкони борича қисмларга бўлиб ўрганиш лозим. 3. Фикр юритганда, олдин оддий нарсадан бошлаб, сўнг му раккабга босқичма-босқич ўтиш керак. 4. Билиш жараёнида тадқиқотни аник, режа асосида тўла олиб бориш, ҳеч нарсани унутиб қолдирилмаганига ишонч ҳосил қи лиш лозим. Жон Локкиинг билиш назарияси Локк инсон билимларининг пайдо бўлиши тўғрисида сенсуалистик таълимотни яратди. У XVII асрда Европа мамлакатларида тарқалган «Туғма гоялар» тўғрисидаги таълимотни танқид қилди. Локк ўз асарларида бошқа ғоялар сингари бу ғоя ҳам туғма эмаслиги ни таъкидлайди. Локк фикрича, инсон то бизни ўраб турган олам тузилишини ва сабабларини билишга киришмагунча, унда худо тушунчаси бўлмайди. Шунда ҳам ташқи олам, нарса ва ҳодисаларни шунчаки кузатиш билан чекланиб, ўз олдига уларнинг тар тиб ва сабабларини тушуниб олиш мақсадини қўймаса, яна «Олий яратувчи вужуд хақидаги тушунчасиз узоқ яшайвериши мумкин». Лекин табиатнинг тузилишини билишга интилган киши илоҳий яратувчи тўғрисидаги фикрга келмасдан қолиши мумкин эмас. Дарҳақиқат, табиат шунчалар доно ва аклга мувофиқ тузилган ки, унга бир қараганда илоҳий кашфиёт маҳсули бўлиб кўрина ди. Локкнинг тарихий хизмати сенсуалистик билиш назариясини яратди ва инсон билимларининг ҳиссий билиш асосида келиб чиққанини асослади ҳамда туғма гоялар тўғрисидаги таълимотни рад қилди. Жорж Беркли таълимотининг бошлангич нуқтасини Локкнинг бирламчи ва иккиламчи сифатлар тўғрисидаги назариясини тан қид қилиш ташкил этади. Агарда Ж. Локк бирламчи сифатларнинг объекгив мавжудли гини эътироф этса, иккиламчи сифатларни бизнинг инсоний аъзоларимиз қобилиятига боғлиқ, деб тушунади. Беркли эса, барча хусусиятларни иккиламчи, деб

www.arxiv.uz ҳисоблайди. Аслида у Локкнинг кўплаб ғояларига эргашиб ёзилған ўзининг биринчи асаридаёқ унинг бирламчи ва иккиламчи сифатлар ҳақидаги таълимотига қарши чиққан эди. У Ж. Локк бирламчи сифатлар деб баҳолаган, яъни Локкнинг нуқтаи назарига кўра, барча нарсаларга хос ва шунинг учун объектив характерга эга бўлган хусусиятларни, ўз табиатига кўра, иккиламчи сифатларга ўхшашлигини исботлаш га катта куч («Инсон билишининг асослари ҳақида рисола» аса рида ҳам) сарфлади. У келтирган далилларга кўра, оғирлик ва барча фазовий хусусиятлар ҳамда муносабатлар, аслини олганда, бизнинг сезги аъзоларимиз қобилияти билан аниқланади. Бу жиҳатдан у Локкга ўхшаб, ўз далилларида билишнинг имманент лик тамойилига таянади. У улуғ нарсалар каби, энг оддий фазо вий хусусиятлар ҳам объектив характер касб этишига кўра, кўпроқ бизнинг идрок қилиш жараёнимиз ҳисобланади, деб кўрсатади. Берклига кўра, айнан олинган бир нарса бизга катта (ундан озгина узоқлашувимизга кўра) ва кичик (ундан кўпроқ узоқлашувимизга кўра) бўлиб кўриниши мумкин. Бундан, у улуглик ва узоқлик ғояси турли сезги аъзолари воситасида ҳис қилишга таянувчи ин дуктив хулоса асосида вужудга келиши ҳақидаги фикрга келади. Бу мулоҳазалардан у Ж. Локк бирламчи сифатлар тушунчаси остида бирлаштирган на фазовий, на бирор бошқа хусусият ва муносабатлар тўғрисида уларни бевосита ҳис этмай туриб, на га пира оламиз ва на била оламиз, деган хулоса чиқаради. Уларнинг мавжудлиги, иккиламчи сифатларнинг мавжудлиги каби бизнинг идрок этишимизга боглиқ. Шу тариқа Беркли субстанцияни «ху сусиятлар ифодачиси» сифатида тушунади, қолган нарсалар (яъни, сезги аъзоларимизнинг натижалари) эса унинг учун ик киламчи, бинобарин, нарсалар биз учун бу хусусиятларнинг мажмуи орқали маълум бўладиган буюмлар фақат сезги аъзолари мизнинг ҳис қилиши, бизнинг идрок этишимиз маҳсули ҳисоб ланади. Берклининг нуқтаи назарига кўра, «нарсаларнинг мавжудлиги» уларнинг «идрок этилишидан иборат». Давид Юмнинг билиш фалсафаси Локк сенсуализмидан бош ланадиган қарашларнинг узвий давомидир. У нафақат Локк, Гас сенди, Спиноза ва

www.arxiv.uz Лейбниц фалсафаси билан таниш эди. Берклининг яққол ифодаланган субъектив идеализмига мойил эди. Юмнинг муҳим фалсафий китоби ҳисоблангаи «Инсоний ақл тадқиқи» асари янги давр инглиз фалсафасининг кўплаб асарлари каби билиш муаммоларига бағишланган. Моҳият эътибори билан у сенсуализм тамойилини давом эттиради. Лекин, «Биз нинг сезгиларимиз манбаи ёки сабаби нима», деган саволга жавобда нафақат Локкдан, балки Берклидан ҳам фарқланади. Агар да Локк бизнииг сезгиларимиз манбаини реалликда, ташқи ду нёда, Беркли эса руҳда ёки худода кўрса, Юм бу икки асосни ҳам рад этади. У бизнинг сезгиларимиз манбаи сифатида ташқи дунёнинг мавжудлиги тўғрисидаги Локк фаразларини қабул қила ди, лекин Берклининг материя, яъни ташқи дунёнинг мавжуд эмаслигини исботлашга уринишини ёқламайди. Юмнинг қарашларини тахминини шундай ифодалаш мумкин: бизнинг сезгиларимиз манбаи сифатидаги ташқи дунё — моддий табиат мавжудми- йўқми — буни биз исботлай олмаймиз. Бизнинг ақлимиз фақат бизнинг сезгиларимиз мазмунидан фойдаланади, уни қўзғаган нарсалардан эмас. Ташқи дунё объектив равишда мавжуд эмас экан (Беркли тасдиқлагани каби), биз ҳам буни исботлай олмаймиз. Бизнинг идрокимиз нафақат унинг мавжуд лиги, балки мавжуд эмаслиги ҳақида ҳам жуда оз нарса билади. Бундан Юм айни тарзда қўйилган масалани умуман ечиб бўлмай ди, шунинг учун уни бу тарзда қўйиш мумкин эмас, деган хуло сага келади. Бу жиҳатдан Юмнииг қарашларини агностицизм си фатида таърифлаш мумкин. Немис мумтоз фалсафасининг асосчиси сифатида И. Кант ўз даврида инсон би лиш қобилиятларини, унинг билими қ амрай оладиган чегараларни танқидий тадқик этиш лозимлигини илмий асослашга ҳаракат қилди. Билиш жараёнида инсон ақли им кониятларига турлича баҳо бсриш Кант фаолиятидаги икки давр нинг туб фарқини англатади, дейиш мумкин. Чунки, танқидгача бўлган даврда ёзилган асарларида немис файласуфи инсон ақли ёр дамида билиш мумкин бўлмаган нарсаларга ҳам эришиш мум кинлигига ишонган эди. Бу асарларда олимнинг билишдаги барча қийинчиликларми аниқ тасаввур қила

www.arxiv.uz олиш ва руҳан тушкунлик ка тушмасдан, умидсизланмасдан енгиб ўтишга ишончи акс этган фикрлари кўплаб учрайди. Лекин танқидий даврга келиб, ўз ақли нинг билиш имкониятлари кучига бўлган бундай ишонч ўрниш ақл ёрдамида нарсаларни билиш мумкинлигига ишончсизлик эгал лайди. Натижада, бу даврда Кантнинг билиш назариясида агности цизм — бизни ўраб олган дунёни тўла-тўкис билиш мумкинлиги ни инкори ҳукмронлик қила бошлади. Кант томонидан Декартнинг машҳур «Менга материяни бе ринг ва мен ундан дунёни яратаман», яъни менга материяни беринг ва мен сизга дунё қандай пайдо бўлганлигини кўрсатамаи, деган фикрининг танқиди ҳам айнан шу даврда ёзилган. Кантнинг «Метафизик билишнинг дастлабки принципларини янгича ёритиш» (1755), «Оптимизм тўгрисида баъзи муҳокама лар тажрибаси» (1759) каби асарлари Лейбниц рационализми таъсирида ёзилган. Лейбниц қарашлари, кейиичалик Вольф мак таби рационализми каби, нарсани билиш асослари нарса борли ғининг асосларидан фарқ қилмайди, деган хулосага таянар эди. Кант эса улардан фарқли ўлароқ, билиш асослари билан борлиқ асослари ўртасида фарқ мавжудлиги тўғрисидаги фикрга таянарди. Яъни билиш, унинг асосида олинган билимлар ўз объектидан фарқ қилади, улар субъектив ҳодисалардир. Бундай фарқлаш, кейинчалик, немис файласуфи ижодининг иккинчи танқидий фалсафа даври учун замин бўлиб хизмат қилди. Бунда, Кант нинг реал воқедик билан билишни фарқлаш ғояси намоён бўлади. Аммо, бу унинг таълимотида ниҳоятда кам аҳамият касб эт ган. Чунки, бу ҳол Кант ижодида бошқа бир тенденцияга хизмат қилдириш учун йўналтирилган. Яъни, олимнинг бундан мақсади, бизнинг ақлимиз нарсалар ўртасидаги реал боглиқликларни билиш қобилиятига эга эмаслигини таъкидлашдир. Кант агнос тицизмининг бошланғич нуқтаси ҳам шунда намоён бўлади. Кант ўз илмий фаолияти давомида билиш назарияси — гносео логияни асосий фалсафий фан даражасига кўтара олди. Файласуф томонидан, бу фаннинг бош вазифаси акл имкониятлари нинг чекланганлигини текширишдан иборат эканлиги ғояси эълон қилинди. Бунда инсон билиш имкониятлари ва

www.arxiv.uz қобилиятларини танқндий ўрганиш гояси априор (тайёр) ҳолда мавжуд, яъни тажрибагача билишга тегишлидир. «Танқид» деганда, бу ерда, би ринчидан, фалсафанинг билиш қобилиятларини аниқ ўрганиш га қаратилган «нигоҳ»и тушунилса, иккинчидан эса, назарий онгнинг ҳам амалий ақлнинг кучи ета оладиган билиш чегарала рини аниқламоқ тушунилади. Бунинг учун, олим фикрича, би лишнинг зарур шартлари мавжуд. Масалан, математика ёки табиатшунослик ўз ҳақиқатларига эга, бироқ уларнинг умумийлиги ва зарурийлиги тажриба билан боғлиқ эмас, балки аклнинг ўзида, априор тажрибага боғлиқ бўлма ган ҳолда мавжуд. Барча фанлардаги ҳақиқатни акс эттирган бун дай умумий тушунча ёки категориялар соф мантиқий шакллардир. Категориялар кишиларга тажрибадан олдин берилган. Шунинг учун улар априор билимлардир. Априор билимлар тажрибадан ташқари билимлар бўлиб, улар ҳодисалар ўртасидаги умумий сабабий бог ланишларни нфодалайди. Тажриба асосида ҳосил бўладиган билим лар эса, Кант таълимотида, апостериор (тажриба асосида эришилган) билимлар, деб аталади. Апостериор билимлар мантиқий фикрлашда қайта-қайта синовдан ўтган ҳолда ҳосил бўлган синтетик ҳукмлар бўлиб, улар тажрибага таянади ва ишончлилигига кўра, априор билимларга таққослаб бўлмайди. Кант таьлимотида мураккаб масалалардан бири априор билим ларнинг ҳосил бўлишидир. Худди шу ўринда бугун Кант фалсафа си идеализмга асосланганлигининг гувоҳи бўламиз. Лекин Кант идеализми муаман бир шаклдаги идеализмдир. «Трансцендеитал» фалсафадан иборат бўлган бу танқидий идеализм XVIII асрнинг 70-йилларидан бошлаб ёзилган “Соф ақлни танқид” (1781), «Про легоменлар» (1783), “Мухокама қобилиятини танқид” (1790) асар ларда баён қилиб берилган. Трансцендентал тушунчаси аслида схо ластик фалсафада кенг қўлланиб келинган ва чекланган дунёдаги мавжудлик чегарасидан ташқаридаги борлиқни англатган. Кант бу тушунчанинг гносеологик хусусиятига катга аҳамият берган. Унинг фикрича, трансценденталлик деганда, илмий тажрибага асослана диган билишнинг - заминига априор шароитларига тегишли барча нарсалар киради. Масалан, фазо, вақт, субстанция, сабабийлик

www.arxiv.uz кабилар. Кант фалсафасида фазо — ташқи сезги ёки мушоҳаданинг априор шакли бўлса, вақт эса ички сезги ёки мушоҳаданинг апри ор шаклидир. Кант таъкидлашича, инсоннинг билиш қобилияти бир вақт нинг ўзида чекланган ва чекланмаган. Билишнинг чексизлиги субъектив руҳда талқин этилади, яъни ҳар кандай эмпирик фан, табиат ҳодисаларини кузатиш ва таҳлил қилишда чегара билмай ди. Бироқ, айни пайтда, у чекланган ҳамдир. Чунки, Кант уқтиришича, илмий билимлар ҳар қанча бойигани ва чуқурлашгани билан онгимиздан ташқарида ва уига боғлик, бўлмаган объектив реалликни билишнинг зарурий ва мантиқий шаклларидаи ташқар ига чиқа олмайди. Бу ҳакда Кантнинг ўзи шундай дейди: «Гарчи бугун табиат бизга аён бўлган такдирда ҳам, биз табиатдан ташқарига чиқувчи трансцендентал саволларга ҳеч қачон жавоб бера ол маган бўлар эдик». Кант фалсафасида «нарса ўзида»ни билиб бўлмаслик сифатид а талқин этилиши, шубҳасиз, агностицизмнинг ёрқин ифода сидир. Бироқ унда билиб бўлмасликнинг бошқа бир жиҳати ҳам акс этган. Хусусан, Кант «нарса ўзида» тушунчаси орқали объек тив дунёни билиб бўлмаслигини эътироф этгани билан, бироқ бу дунё ўз моҳиятини ҳамиша инсондан сир тутавермайди, деган тушунчани ҳам илгари сурган. Шу маънода «нарса ўзида» тушун часининг бироз ўзгача мазмундаги талқини Кантнинг этика, та рих фалсафаси, давлат ва ҳуқуқ фалсафаси тўғрисидаги қараш ларида ўз аксини топган. Бу ўриндаги «нарса ўзида» инсон ақли билан идрок этадиган дунёнинг объектларидан умрбоқийлик, ин сон ҳаракатларини аниқловчи эркинлик ҳамда оламнинг яратув чиси худо кабиларни англатади. Уларнинг моҳияти билиш жара ёнида инсоннинг амалий ақлига, оқилона эркига маълум бўла боради. Ақлни амалий деб аталишининг боиси шуки, унинг асо сий вазифаси инсон хатти-ҳаракатларини бошқариш ва тартибга солиб туришдан иборатлигидир. Кант фикрича, эркинлик — ҳис этилаётган дунёнинг қонуни ятларига боғлиқ бўлмаган инсоннинг ўз хатти-ҳаракатларини мустақил содир эта олишидир, умрбоқийлик эса руҳ ва жоннинг ўлмаслигидир. Агар инсон ўз онгида

www.arxiv.uz эркинлик, умрбоқийлик ва худонинг мавжудлигига ишонч ҳосил қила олса, демак фалсафа ўзининг олий даражадаги вазифасини бажарган бўлади. Гегелнинг билиш назарияси. Гегель Кантдан кейинги давр не мис мумтоз фалсафасида алоҳида ўрин тутади. У билиш жараё нини ўзига хос хусусиятларини диалектик жиҳатдан очиб беришга харакат қилди. Ў «Руҳ феноменологияси» асарида билиш жараё нига оид муҳим фалсафий хулосаларини баён қилган. Жумладан, олим фикрича, олам ва унинг объектларини билиш мумкин, чунки уларнинг моҳияти руҳий, мантиқий характерга эга. Гегель фикрича, онг объектда ўз моҳиятини топади ва шу туфайли ўз- ўзини англаш даражасига кўтарилади. Турли ижтимоий муносабатлар худди шунинг учун инсониятнинг ўз-ўзини англаш жара ёнидаги тараққиёт шаклларидир. Улар ёрдамида одамзот мутлақ ғоянинг бой мазмун- моҳияти рўёбга чиқадиган абсолют ҳақиқат ва оқилона ижтимоий тузумга эришади. Ташқи дунёни билишда тафаккур ҳиссий идрок ва жонли мушоҳадага нисбатан юқори босқич ҳисобланади. Чуики йўқ нарса ё ки ҳали бўлмаган нарсани мушоҳада этиш ва идрок қилиш мум кин эмас. Ҳиссий қабуллаш туфайли идрок этишда билиш объект лари сезги аъзоларимизга бсвосита таъсир қилиб, сезги уйғотиши керак. Тафаккур ёрдамида иш кўрувчи фан эса бизнинг бе восита нигоҳимиздан ташқаридаги, эшитмайдиган ёки ҳис қилмайдиган ҳодисаларни ўрганади ва кашф қилади. Гегель фикрича, тафаккурнинг мазмуни ва моҳияти унга таш каридан киритилган ёки ҳосил қилинган эмас, балки унинг ўзига хос бўлган, ўзидагина бўладиган мазмундан иборат. Бинобарин, билиш жараёни биздан ташқаридаги моҳиятни эмас, балки та факкурнинг мазмуиини англашдан бошқа нарса эмас. Шундай экан, тафаккур ва фан ўзларига хос бўлган мазмунни англаш билан шуғулланади. Билиш эса руҳнинг ўз-ўзини англашидан ибо ратдир. Билиш назариясида илмийлик тамойилига кўра, инсон тафаккури реалликни ўзида акс эттиради ва шу боис у борлиқни тўғри, қандай бўлса, шундайлигича акс эттирган тақдирдагина хулоса оқилона бўлиши мумкин. Бироқ, Гегель

www.arxiv.uz таълимотида воқе ликни акс эттириш билан акс этаётган воқеийлик - объектив реаллик айнанлашган. Дунёвий ақл билан хилма-хил дунё ҳодиса ларини бундай айнанлаштириш Гегелда «мутлақ ғоя», деб аталган. Оқибатда, унинг қарашларида «мутлақ ғоя», бир томондан табиий ва тарихий мазмун билан тўлдирилган, бошқа томондан эса, худо, илоҳий куч ва моҳиятдан иборат мазмун сифатида талқин этилган. Унингча, кишиликнинг ҳақиқий тарихи билиш тарихидан, билим ларимиз бойиб ва чуқурлашиб бориши эса борлиқнинг ўзини ривожланишидан иборатдир. Натижада кишилик томонидан амалга ошириладиган билиш жараёни илоҳий ўз-ўзини билиш, инсонлар томонидан худони билиш орқали ўз-ўзини англаши мумкинлигини эътироф этиш кўринишида намоён бўлади. Билиш диалектикасини ушбу тарзда англаш ва ифодалаб бериш орқали Гегель ўз таълимотидаги энг муҳим хулосалардан бири бўлган инсон тафак кури аслида моҳиятан мутлақ бўлган, инсондан ташқаридаги та факкур мутлақ ғоянинг, аниқроги Худонинг намоён бўлиши экан лиги тўғрисидаги хулосага келади. Шунинг учун Гегель таълимоти да ақлга мувофиқлик, илоҳийлик, воқеийлик, зарурийлик бир- бирига мос тушади. Гегелнинг машҳур «Аклга мувофиқ нарса ларнинг барчаси воқеийдир, воқеий нарсаларнинг ҳаммаси ақлга мувофиқдир» мазмунидаги шиори ҳам юқоридаги тартибда фикр юритиши натижасида юзага келган. Гегель қарашлари жаҳон фалсафий тафаккури ривожига катта таъсир кўрсатди. Ҳозир ҳам умуман фалсафа, хусусан билши ма саласи билан шуғулланадиган мутахассислар унинг ижодига му рожаат қиладилар, ундан сабоқ оладилар.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Ғарб фалсафасида билиш мавзуси. Замонавий Ғарб гносеологияси

Ҳозирги давр Ғарб фалсафаси

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси

Фалсафанинг тараққиёт босқичлари. Ғарб фалсафаси

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси