Қадимги давр фалсафаси - Falsafa - Referatlar

Қадимги давр фалсафаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

209 KB

Ko'chirib olish

Қадимги давр фалсафаси Режа: 1 - . Қадимги Ҳиндистон фалсафаси 2-. Қадимги Хитой фалсафаси 3 - . Узоқ Шарқнинг илк давлатларида фалсафа 4 - . Марказий Осиёда диний-фалсафий тасаввурлар 5 - . Қадимги Юнонистон ва Қадимги Рим фалсафаси

Эрамиздан олдинги биринчи минг йиллик ўрталарида Ҳиндистонда Ведалар мафкурасидан ҳоли бўлган ва инсоннинг жамиятдаги ўрни масаласига янгича ёндашадиган таълимот пайдо бўлди. Янги мактабларнинг кўпчилиги ичидан жайнизм ва буддавийликгина умумҳинд аҳамиятига эга бўлди. Жайнистлар таълимоти саънавият (дуализм)ни эълон қилди. Инсон моҳияти икки хил моддий (аджива) ва руҳий (жива) бўлиб, уларни боғлаб турувчи ҳалқа нозик модда тариқасида тушуниладиган карма бўлиб, руҳни қўпол модда билан қўшилишига имкон беради. Жонсиз моддани карма иплари воситасида руҳ билан қўшилиши оқибатида якка олинган шахс келиб чиқади, карма эса руҳни чексиз қайта туғилиш ва ўзгаришлар силсиласида кузатиб, унга доимий ҳамроҳлик қилиб боради. Руҳни карма таъсиридан халос бўлиши, яъни сансарага фақат зоҳидлик ва бирор хайрли иш қилиш йўли билан эришиш мумкин. Эрамиздан олдинги VI асрда Ҳиндистон шимолида буддавийлик пайдо бўлдики, унинг асосчиси Сидхарта Гаутама (эр.ол. 583-483 йй.) эди. Кейинчалик уни Будда деб атадилар. Буддавийлик марказида тўрт ҳақиқат ётади. Уларга биноан инсоннинг мавжудлиги азоб-уқубат билан чамбарчас боғлиқ. Туғилиш, касаллик, қарилик, ўлим, кўнгилсиз нарсалар билан тўқнашув ва ёқимли нарсалардан жудо бўлиш, орзудаги нарсага эришиб бўлмаслиги – буларнинг ҳаммаси жафо чекишга олиб келади. Азоб-уқубатнинг сабаби қувонч ва эҳтирослар орқали ўзгаришларга, қайта туғилишга олиб борувчи иштиёқ (тршна)дир. Азоб-уқубат сабабини бартараф қилиш ана шу иштиёққа барҳам беришда ётади. Азоб-уқубатга чек қўйишга олиб бориладиган йўл, яъни хайрли саккиз ўлчовли йўл бўлиб, тўғри ҳукм юритиш, тўғри қарор қабул қилиш, тўғри сўзлаш, тўғри ҳаётий йўл тутиш, тўғри ният ва орзу, тўғри диққат-эътибор ва тўғри разм солмоқликда ўз ифодасини топади. Ҳиссий лаззат олишга бағишланган умр ҳам, тарки дунёчилик ва ўз-ўзини қийнашга қаратилган йўл ҳам рад этилади. Шундай қилиб бу йўл уч омилдан ташкил топади – маърифат (праджна), хулқ-атвор (шила) ва диққат-эътибор самадхи ёки разм солиш. Буларнинг барчасига нирвонада, яъни нурланган ҳолатдаги Будда кайфиятида эришиш мумкин. Буддавийлик марказида шундай тасаввур ётадики, ҳар бир одам Будда ҳолатига эришиш имкониятига эга. Анъанавий буддавийлик тажриба йўли билан асослашга имкон бермайдиган мажҳул ва метафизик масалалардан узоқлашади. Анъанага кўра, Будда дунёнинг охири борлиги ёки чексизлиги, ҳамда «Нурланган шахс» учун ўлимдан кейинги ҳаётнинг имкони борлиги ёки йўқлиги ҳақидаги масалаларни муҳокама қилмаган. У Жайнизм ва буддавийлик

бундай масалалар жавобсиз бўлганлигидан кишиларни тўғри йўлдан чалғитади, деб ҳисоблаган. Шу билан бирга бир қаторда у ўзининг ахлоқий фалсафаси асосларини яратиб, азоб-уқубатнинг кенг ва чуқур сабабларини таҳлил қилиш билан бирга, уни бартараф қилиш воситаларини ҳам кўрсатиб берди. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: - ашёларнинг мавжудлиги шартлигини тан олиш, яъни сабабиятнинг умумий қонун эканлигини; - у ёки бу шахснинг борлигини унинг олдинги ҳаётининг оқибати сифатида, келажакни эса бугунги мавжудликнинг оқибати, деб қаровчи карма таълимоти, яъни сабабиятнинг умумий қонунининг ифодаси ёки намоён бўлиши; - ўзгарувчанлик ҳақидаги таълимот, яъни умумий беқарорлик, ашёлар табиатининг ўткинчилиги ҳақидаги назария-барча мавжуд нарсалар муайян шароитларга кўра пайдо бўлади, уларнинг йўқолиши билан барҳам топади, барча нарсанинг ибтидоси ва интиҳоси бор. - ўзгармас моҳият бўлган мустақил жавҳарнинг ўз-ўзича яшашини рад этиш, яъни руҳнинг абадийлигини, инсоннинг «Мен»ини. Инсон худди икки ғилдиракли арава ўзининг ўқи ва шотиси учун мажмуа бўлганидек, моддий жисм (кая) ва номоддий онг (виджняна) нинг турли таркибий қисмларидан ташкил топган шартли мажмуадир. Инсоннинг мавжудлиги ана шу мажмуага боғлиқ бўлиб, қачонки, у бўлиниб кетса, инсоннинг ҳаёти барҳам топади. Руҳ ёки мен ана шу мажмуадан бошқа нарса эмас, деган маънони англатади. Шундай қилиб буддавийлик фалсафасининг марказий таълимоти барча мавжуд нарсаларнинг ўзаро алоқада (пратитья) эканлигидадир, яъни барча ашёлар у ёки бу ҳолатлар таъсири остида пайдо бўладилар. Доимий ўзгаришларга дучор бўлиши шарт бўлган воқейлик муайян замон лаҳзаларида фақат тажриба орқалигина билиб олинади ва шунинг учун ҳам асосий фикрни фаҳмлашга берилиб кетмайди. Буддавийлик бу фақат ахлоқий-фалсафий таълимотгина эмас, балки дин ҳамдир. У энг қадимги жаҳон миқёсидаги диндир. Аммо якка худоликка асосланган бошқа динлардан фарқли ўлароқ, унда ягона Худога, руҳнинг абадийлигига ишониш йўқдир, шунингдек, унда Худо билан одамлар ўртасида воситачилик қилувчи черков ҳам йўқдир. Булар ўрнига буддавийлик йўлидан боришга ёрдамлашувчи эътиқод қуйганлар жамоаси бордир. Буддавийлик шунинг учун ҳам диндирки, унда нажот топишга ишонч, яъни кўнгилга ёруғлик киритувчи – нирвонага эришиш имконияти мавжуддир. Бироқ буддавийлик оқимларининг кўпчилигида эътиқод, дастлабки шарт ҳисобланади. Нажот инсонга ўзининг тиришқоқлиги

натижасида, аввало медитация (карахтлик) ҳолатида келади. Ҳақиқатан, муайян босқичларда, аҳолини кўпроқ жалб этиш мақсадида, «кенг йўл» деб аталган осонроқ йўл ҳам пайдо бўлди. Гаутама донишмандлик ўқитувчисидан Худога айлантирилди. Жаннат ҳақидаги тушунча пайдо бўлди. Буддавийликнинг кўп худолари жасади қўйиладиган соғана (пантеон) ўзига Будда Шакьямуни (Гаутама) дан ташқари яна мингта Буддаларни қамраб олдики, улардан энг муътабарлари Будда-Майтрея –келажакдаги Будда бўлиб, ҳозиргисини дунё ҳукмдори сифатида алмаштиради ва Будда Амитаба – жаннатнинг афсонавий соҳиби ва бошқалар тўғрисидаги тушунча пайдо бўлди. Нажот топиш уларга сажда қилиш ва улар исмини ёдга олиш билан боғлиқ эканлиги таъкидланди. Эрамизнинг бошидан бошлаб буддавийликнинг икки асосий йўналиши – Хинаяна (икки ғилдиракли кичик арава) ва Моҳаяна (катта ёки кенг икки ғилдиракли арава) шаклланди. Икки ғилдиракли арава ёки деганда шундай восита тушуниладики, ушбу анъанага эътиқод кўйганларни максадга, яъни нурланган ҳолатга олиб боради. Умуман бу иккала йўналиш ҳам буддавийлик учун умумий бўлган асосан интилиши лозим бўлган орзу ва мақсадни тушунишдадир. Хинаянада умуминсоний эмас, балки ўзининг муаммоларини бартараф этиш ётади, яъни ўз шахсининг кўнгли нурланишига эришиб, озод инсон мақоми бўлган – Архат даражасини қўлга киритиш назарда тутилади. Моҳаянада асосий мақсад Ботхисаттва орзусига эришишдир. Ботхисаттва – «нурланган борлиқ» маъносини англатади. Бу шундай зотдирки, олий руҳий уйғонишга эга бўлса ҳам, ўзининг кетидан бошқаларни эргаштириш ва барча ақлий мавжудотларни умумий тарзда нажот топишлари учун уларга ёрдамлашиш мақсадида абадий тинчлик, яъни нирвонага кетишга қарор қилмагандир. Моҳаяна анъаналари Хитой, Қурия ва Японияда ёйилди. Эрамизнинг бошига келиб Ҳиндистоннинг маънавий ҳаётида ҳиндувийлик ҳал қилувчи мавқега эга бўлди. У ўзига хос равишда ҳодисаларни бутун ҳолда олиб уларнинг таркибий қисмларига ягона ва бир-бирига боғли, деб қараб текширган дин бўлдики, унда фақат Ведалар даври Ҳиндистонининг илоҳлари ва брахман коҳинларининг расм-русумларигина эмас, балки маҳаллий илоҳларнинг бир қатор маросимлари ҳам ўзлаштириб олинган эди. Барча илоҳлар зумрасидан биринчи радифга Вишну ва Шива олиб чиқилди. Ҳиндувийликнинг энг машҳур асари ахлоқий масалаларга бағишланган ва шаклга шахс сифатида кирган худога садоқатни эълон қилган «Бхадавадгита» («Илоҳий ашула») дир. Ҳиндувийликнинг фалсафий асоси ўз ифодасини қуйидаги олти тизимда топган: Санкхья, Йога, Вайшешика, Ньяя, Миманса, Веданта. Ҳиндувийлик

Санкхья таълим берадики, дунёнинг биринчи моддий сабаби бўлган – пракрити мавжуддир. Ҳис-туйғу орқали қабул қилинадиган пракритининг дунёвий мавжудотларга айланганлиги қуйидаги уч сифатий унсурлар таъсири остида рўй беради: ражас (интилиш), тамас (қоронғулик) ва саттва (ойдинлик). Ҳар бир ашёда, унинг хусусиятига кўра, ушбу уч унсурлардан бири устунлик қилади. Гўзаллик, донишмандлик ва ҳақиқатга мойиллиги бор ашёларда саттва устунлик қилса, тамас барча бўш, чегараланган, ноаниқ нарсаларда ҳал қилувчи унсурдир. Ражас эса, барча фаол, ғайратли, тажовузкор нарсаларда устунликка эга. Пракрити билан бир қаторда Санкхьяда дунёнинг моддий асосидан мустақил бўлган пуруши (мутлақ руҳ) нинг мавжудлиги тан олинади. Уни барча ашёларда иштирок этиши ва у туфайли мавжуд бўлган тирик жонзотларда мавжудлигига қарамасдан, кузатиш ва топиш мумкин эмас. Пракрити билан пурушининг қўшилиши чоғида 25 таянч негиз келиб чиқадики, улар орасида моддий (сув, тупроқ ва шунга ўхшаш) нарсалар билан бир қаторда маънавий (ўз моҳиятини англаш, ақл) нарсалар ҳам мавжуд бўлади. Йога руҳий тушунчаларни тадқиқ қилиш ва амалий руҳий таълимга урғу беради; кўпинча илгари мавжуд бўлган турли тизимларнинг медитация (карахтлик) ҳолати ҳақидаги қоидалардан келиб чиқади. Вайшешика доимий ўзгаришлар, абадий ва даврий пайдо бўлиш ва завол топиш жараёнлари мавжудлигига асосланади. Бироқ, бу жараёнда турғун унсур бўлган атом ҳам бор. Атомлар абадий бўлиб, завол топмайдилар, улар ҳеч ким томонидан яратилган эмаслар. Атомларнинг вақтинчалик қўшилишларидан бизнинг ҳис-туйғуларимизга етиб келиши мумкин бўлган жонли ва жонсиз ашёлар пайдо бўладилар. Бундай ҳолатда бошқачага айланиш атомларнинг доимий равишда бўлиниши ва қўшилиши натижасида келиб чиқади. Руҳ номоддий, абадий ва беинтиҳо бўлиб икки шаклда мавжуд бўлади: мутлақ, мукаммал ва ҳамма жойда ҳозир ва алоҳида. У ҳаётнинг чексиз чархипалагида сарсон-саргардонликда юради. Ньяя мактаби Вайшешика билан чамбарчас боғланган бўлиб, унда асосий эътибор мантиқ ва билиш назарияси масалаларига қаратилади, жумладан, ҳис-туйғу ишончли, ҳақиқий билим воситаси бўлиб, хулосага олиб келади. Хулоса эса қиёс воситасида чиқарилади. Миманса Ведаларга қайтишни эълон қилади. Бу таълимотга биноан сансара йўлидан қутилишнинг ягона чораси Ведалар нимадан таълим берган бўлса, ўшаларни изчил бажаришдир. Миманса Ведалар матнини олий нуфузли нарса сифатида қабул қилибгина қолмай, балки уларда абадий мавжуд бўлиб, мутлақликка дахлдор бўлган, сезиб бўлмайдиган умумий жавҳарни кўради.

Ведантанинг фалсафий мазмуни унинг ўз номида ифодаланган («Веданта» айнан «Ведалар хотимаси» деган маънони англатади). Веданта дунё барча нарсалар ундан келиб чиқадиган ягона воқейлик билан моддий кучларнинг ўзаро таъсирининг маҳсулидир, деб билувчи қоидани рад этади. У брахмани тан олиб, уни дунёнинг мутлақ руҳий моҳияти сифатида тушунади. Қадимги Ҳиндистоннинг моддиюнча фалсафий мактаблари орасида энг машҳури локаята («бу дунёга йўналиш») таълимотидир. Локаятлар ёки чорвоқлар мактабининг асосчиси қадимги дунё донишманд Брихаспатидир. Локаятлар таълимотига кўра, инсон тўрт моддий унсур – тупроқ, сув, олов ва ҳаво дан ташкил топгандир. Улар бир-бири билан қўшилиб бадан, ҳис-туйғу аъзоларини шакллантиради ва улар асосида руҳий ибтидо келиб чиқади. Инсонда унинг ўлимидан кейин қоладиган ҳеч нарса йўқлиги туфайли локаята таълимотидагилар воқей ҳаётдан фойдаланиб қолиш зарурияти ҳақида гапирадилар. Улар ҳаёт нима келтирса, ҳаммасини қабул килишга чақирадилар. Улар фикрича, шу нарсани тушуниб етмоқ керакки, ҳаётнинг ёқимли томонлари, ёмон ва азоб-уқубатли жиҳатларига мувозанатда бўлиши мумкин. Аммо бундан локаятларни бир томонлама ҳузур-ҳаловат ва лаззатга интилган эканларда, деб ҳисобламаслик керак. Локаята мухлислари мантиқий усуллар ёрдамида анъанавий таълимотларни шубҳа остига олдилар. Масалан, шундай савол қўйилди: нега ўлган одамларнинг руҳи, тирик одамларни ёмон ҳатти-ҳаракатларининг оқибатидан огоҳлантирмайди? Локаята эътиқодидагилар табақаларга бўлинганлик (каста) тизимини, коҳинларнинг урф-одатларини ва муқаддас китобларнинг нуфузини танқид қилдилар. Шу нарса ҳам маълумки, локаята мактабига мансуб шахсларнинг табиатшунослик фанларини ривожлантиришда хизматлари бор. 2-. Қадимги Хитой фалсафаси Хитой фалсафаси ўзининг гуллаб-яшнаган вақтига «урушувчи давлатлар» деб аталган даврда эришдики, уни Хитой фалсафасининг «олтин даври» (эр.ав. VI-III асрлар) деб атадилар. Асосий фалсафий йўналишлар қуйидлагилардан иборат эди: инь-ян, конфуцийчилик, даосизм, исмлар мактаби, моизм, легизм. Конфуцийчилик ахлоқий қоидалар ва ижтимоий бошқарув масалаларига диққат-эътиборни қаратди. Конфуцийчилик учун энг мукаммал намуна ўтмиш эди. Конфуций (эр.ол. 551-449 йй.) ўзи ҳақида шундай деган эди: «Эскини баён қиламан ва янгини яратмайман». У ва унинг издошлари жамиятнинг парчаланиб кетишидан безовта бўлганликлари сабабли асосий Локаята Асосий фалсафий йўналишлар

эътиборни инсонни ўз атрофдагиларга ва жамиятга нисбатан ҳурмат руҳида тарбиялашга қаратдилар. Шахс ўзи учун эмас, балки жамият учун шахсдир. Конфуцийчилик ахлоқи инсонни унинг ижтимоий вазифаси билан боғлиқ равишда тушунади, таълим ва тарбияни эса, инсонни ана шу вазифасини бажаришга олиб келадиган нарса сифатида идрок қилади. Конфуцийчилик Шарқ халқлари онгида шундай ахлоқий меъёрларни шакллантирдики, ўзининг омма онгига таъсир кучи жиҳатидан уни Инжилдаги 10 диний буйруқ билангина солиштириш мумкин. Бу аввало беш муқимлик ёки беш фазилат - инсонпарварлик, бурчга содиқлик, тавфиқлилик, ақлга мувофиқлик, ҳақиқатгўйликдир. Шунингдек, конфуцийчилик беш алоқа қоидаси ни, яъни жамиятдаги муносабатлар тизимини ҳам ишлаб чиқди - булар давлат билан фуқаролар ўртасидаги, ота- оналар билан болалар, эр ва хотин, катталар билан кичиклар ва дўстлар ўртасидаги муносабатлардир. Хўжайинга содиқлик ва вафодорлик энг муҳим ва устун саналар эди. Конфуцийчиликнинг асосий ахлоқий-сиёсий қоидалари қуйидагилардан иборат эди: - «халқни шафқат билан бошқариш ва халқ ичига хулқ-атвор қоидалари ёрдамида тартибни жорий қилиш»; - «осмон иродасидан қўрқиш» ва «ўлганлар руҳини ҳурмат билан ёдга олиш»; - «туғма билимларга эга бўлганлар» (мукаммал донишмандлар) ва «ўқиш- ўрганиш натижасида билимга эга бўлганлар» мавжудлигини тан олиш, яъни ўқиш-ўрганиш туфайли билимларни касб этиш имконияти борлиги ва таълим-тарбиянинг буюк ролини қайд этиш; - «Олтин ўртамиёналик йўли», «икки қарама-қарши қиррани қўлда ушлаб, аммо халқ учун ўртачасидан фойдаланиш» 1 қоидасини қўллаш, яъни қарама- қаршиликларни юмшатиш ва муросасозлик назариясига риоя этиш. Конфуций томонидан биринчи марта «олтин қоида» деб ном олган ва кейинчалик кўпчилик мутафаккирлар томонидан қолипга солинган, - «ўзингга раво кўрмаган нарсани, бошқа одамларга ҳам раво кўрма» 2 қоидаси шакллантирилди. Конфуцийчиликнинг яна бир муҳим жиҳати «исмларни тузатиш» талаби эдики, унга биноан агар жамиятда «ҳукмдор ҳукмдор бўлмаса, хизматкор хизматкорлик қилмаса, ўғил ўғиллигини қилмаса», яъни шундай вазият вужудга келсаки, у «беш алоқа» талаб этган таълимот ташқарисига чиқса, воқейликни тузатиш, жумладан, куч ишлатиб бўлса ҳам тартибни жорий этиш заруриятини тан олиш лозим. Шундагина жамиятдаги 1 Люн Юй. 7-боб . 2 Ў ша жойда. 15-боб .

табақалар ўртасидаги муносабатларни қатъий равишда тиклаш мумкин бўлади. Эрамиздан олдинги 200- йил билан эрамизнинг 220 йилигача бўлган даврда конфуцийчилик дин сифатида ҳам шаклланди. Ўзининг мазмунига кўра конфуцийчилик диний маросими Қадимги Хитойда ташкил топган оилавий-уруғчилик урф-одатларини қонунийлаштириб, қадимги қонун ва кўрсатмаларга қатъиян риоя этиш талаби билан чиқди. Улардан энг муҳими аждодларга сиғиниш эди. Конфуцийчиликнинг диний эътиқодига кўра, аждодлар руҳини ҳурматлаш ва ўғиллик эҳтироми («сяо») инсоннинг бош мажбуриятидир. Анъанавий конфуцийчиликнинг асосий тушунчалари қуйидагилар: « Ли » - урф-одат ва маросимларга риоя этиш, удум; « Ци » - ахлоқий меъёрларни амалга ошириш; « Инь »- ижобий ибтидо, « Ян » -салбий ибтидо, « Дао » -осмон, коинот йўли бўлиб, муайян тартиб ва қонунга биноан мавжуд, унинг ифодаси эса инсоннинг хулқ-атвори бўлиши лозим, « Чжен »- инсонпарварлик, « И » - бурч, « Син » -самимийлик ва баъзи бошқалар. Даосизм нинг диққат марказида табиат, коинот ва инсон туради. Аммо бу ибтидолар мантиқий - ақлий йўл билан эмас, балки мавжудлик табиатига тўғридан-тўғри кириб бориш ёрдамида билиб олинади. Дунё ҳеч қандай сабабларсиз доимий ҳаракат ва ўзгаришда бўлиб, ривожланади, яшайди ва сиртқи таъсир натижасида эмас, балки ички сабаб натижасида вужудга келган. Борлиқ ҳақидаги таълимотда йўл тушунчаси – дао - марказий мақомдадир. Даосизм ақидасига кўра, тафаккурнинг мақсади, инсонни табиат билан «қўшилиб кетиши» дадир, негаки, у унинг таркибий қисмидир. Исмлар мактаби воқейликни тил ифодаси масалалари орқали ҳал қилишга йўналтирилган эди. У ашёлар муносабати ва шу муносабатларнинг ўзини тадқиқ этди, сўнгра эса ҳукмлар ва исмларнинг бир-бирига мувофиқ келишлигини текширди. Моистлар мактаби ўз исмини унинг асосчиси Мо-цзи (эр.ол. 479-431) номидан олган. Унда асосий эътибор ижтимоий ахлоқ муаммоларига қаратилган бўлиб, уни амалга ошириш истибдодий ҳокимият бошлиғининг қатъий ташкилотчилиги воситасида намоён бўлиши билан боғланади. Бу мактабда жисмоний меҳнат унинг тингловчиларининг тарбиялашнинг асосий воситаси ҳисобланган. Моистларнинг таълимоти – Конфуций таълимотининг бутунлай қарама-каршисидир. Унинг бутун маъноси умумий муҳаббат ғоялари, ўзаро манфаат ва муваффақият қозонмоқда ифодаланади. Жамиятдаги барча одамлар учун мажбурият сифатида умумий ўзаро инсонпарварлик меъёри тавсия этилади, барча кишилар бир-бирларига фойда келтириш ҳақида ғамхўрлик қилишлари лозим. Назарий тадқиқотлар-

фойдасиз ортиқча ҳашамат; меҳнат фаолиятида кўзда тутилган амалий мақсадга мувофиқлик - заруриятдир. Ва ниҳоят, легизм – ўз эътиборини ижтимоий-сиёсий масалалар, ижтимоий назария ва давлат бошқаруви муаммоларига қаратган таълимотдир. 3 - . Узоқ Шарқнинг илк давлатларида фалсафа Эрамиздан олдинги I асрга келиб Қурия ярим оролида уч мустақил давлат ташкил топди: Когурё (эр.ол.37й. – эрамизинг 668й.), Силла (эр.ол. 57й.- эрамизнинг 668й.) ва Пэкче (эр.ол. 18й.- эр.660й.). Уч подшолик даврида, афсонавий тасаввурлар билан бир қаторда ёруғлик ва қоронғулик ибтидолари («ян» ва «ым») ҳақидаги таълимот янада ривожлантирилди. Беш биринчи унсурлар ҳақидаги таълимот дунёнинг борлиқ манзарасини ифодаловчи хусусият касб этди. Беш унсурларнинг ҳар бирига маконда муайян жой ва ранг мувофиқ келар эди. У табиат ва жамиятда рўй бераётган жараёнлар талқинини тушуниш, афсоналар, рамзлар, матнлар ва хабарлар мазмунини идрок этиш учун ўзига хос калит вазифасини ўтай бошлади. Уч подшолик даврида диний-фалсафий таълимотлар тарқала бошладики, кейинчалик Қурия ярим оролида ҳукмрон мавқега эга бўлган буддавийлик ва даосизм билан биргаликда, бу ерда сал илгарироқ пайдо бўлган конфуцийчилик ҳам ўзиинг кейинги тараққиётини бошлади. Бу таълимотлар қуриялиларнинг илгари дунё манзараси ҳақидаги диний-афсонавий қарашларини сиқиб чиқардигина эмас, балки улардан кўпларини ўз бағрига олди. Қурия конфуцийчилиги анимизм, шаманизм ва анъанавий эътиқодларнинг бошқа унсурларини етарли даражада ихчам ўзлаштирдики, улар конфуцийчилик таълимотининг асосий бандларига мувофиқ келар эди. Унда аждодлар ва улуғ кишилар руҳига сиғиниш жой олдики, уларга атаб ибодатхоналар қурилди ва қурбонликлар қилинди. Конфуцийчилик беш биринчи унсурлар ҳақидаги таълимотни ҳам қабул қилди. Буни яққол ифодасини конфуцийчилик таълимотидаги жамиятдаги беш муносабатлар ҳақидаги ақидада (шоҳ ва фуқаро ўртасидаги муносабат, ота-оналар билан болалар, эр билан хотин, катта ва кичик ёшдаги ака-укалар, дўстлар орасидаги муносбаатда) ва беш ахлоқий сифат ҳақидаги таълимотда (эзгулик, тўғри фикрлаш, яхши хулқ-атвор, билим олишга интилиш ва ҳалоллик) кўриш мумкин. Қурияда конфуцийчилик, буддавийлик ва даосизм диний-фалсафий таълимотлари

Буддавийлик эрамизнинг IV асрида Қурияга роҳиблар томонидан Ҳиндистон ва Хитойдан олиб келинди. Тез орада буддавийлик давлат динига айланди. Буддавийлик Қурияда тарқала борган сари ўзига хос хусусиятлар касб эта бошлади. Унинг илк босқичларида тарки дунёчилик томони ажралиб чиқа бошлади. Бироқ тез орада Қурияда буддавийликнинг шундай мазҳаблари пайдо бўлдики, улар илк таълимотдан фарқ қилар эдилар. Масалан, шундай мазҳабларнинг асосчиларидан бири бўлган Вон Хё (617- 687йй.) маст қиладиган ичимликни истеъмол қилишни, қўшиқ ва рақслардан лаззатланишни айб ҳисобламас эди, у ҳатто уйланди ва бу билан тарки дунёчиликка нисбатан мухолифатга кирди. Унинг учун ҳақиқат ва Моҳаянанинг маъноси роҳибликда эмас, балки «дунё руҳи» ни касб этишда эди. Агар одам руҳининг ўзи бузилган бўлса, барча назр ва ниёз, ўзини тийиш ва таълим-тарбия самарасиздир. Файласуф руҳга амалан борлиқ мақомини беради. Айнан ана шу руҳ ашёлар тартибини белгилайди. Унга ҳатто биринчи ибтидо, барча ашёларнинг йўли ва асоси бўлган «дао» ҳам олиб боради. VII асрнинг бошида Қурия ярим оролига даосизм кириб келади. Тез орада даосизмга буддавийлик ва конфуцийчиликнинг зарурий бўлган ажралмас қўшимча таркибий қисми сифатида қарай бошлайдилар. «Уч давлатнинг тарихий хотиралар дафтари» («Когурё солномаси») да қирол амалдорларидан бирининг сўзлари билан даосизмнинг тўғилиб келаётган таъсирига муносабат ифодаланган: «… Уч диний таълимот (конфуцийчилик, буддавийлик ва даосизм ) қозоннинг учта оёғига ўхшайди. Улардан лоақал бири бўлмаса, ёмон бўлади» 1 . V асрда буддавийликнинг ва VI - асрда конфуцийчиликнинг кириб келиши муносабати билан уларга қарама-қарши ўлароқ, эски анъанавий дин «камино-михи» деб атала бошланди, сўзма-сўз айтганда «ками йўли», яъни «маҳаллий худолар йўли, ёки хитойчасига «шин-то»; кейинчалик эса бу Европа тилларига «синто» ёки синтоизм тарзида кирди. Синтоизм VI - асрнинг ўрталаригача, яъни буддавийлик давлат дини сифатида эълон қилингунча, давлат дини эди. Синтоистик тасаввурларга кўра, барча мавжуд нарсалар худолар томонидан яратилган. Шу билан бирга яратилиш жараёни худоларнинг ўзини яралиши билан боғланган. Дунёнинг энг қадимги ҳолати туман ва қоронғилик билан тўлган тубсиз чуқур тарзида ифодаланган. Кейинчалик осмоннинг ердан ажралиши содир бўлган. Матнларда «8 лак- лак» ёки 8 миллион худолар, яъни руҳлар ҳақида гап боради. Синтоистик 1 Иқтибос. Чон Чин Сок, Чон Сон Чхаль ва Ким Чхан Вонларнинг «Қурия фалсафаси тарихи» китобининг 1966 йилда Москвада босилган русча таржимасидан олинди. 1-жилд. 38 -б.Японияда синтоизм

худолар жамоасининг марказий шахси аёл худо Аматерасу бўлиб, қуёшнинг рамзи сифатида қабул қилинади. Япон императорлари сулоласининг асосчиси афсонавий император Дзимму ҳисобланиб, у аёл худо Аматерасунинг невараси эди. Ана шу ердан синтоизмнинг асосий ўзаги бўлган императорлик ҳокимиятининг илоҳий келиб чиқиши тўғрисидаги ақида бошланади ва ҳар бир япониялик императорнинг муқаддас иродаси (микадо, тенно) 2 га бўсунишга мажбур. Император саройи ва ўлган тэнноларнинг мақбараси муқаддас жойлар ҳисобланади. Синтоизмда ўлганларнинг оилавий уруғчилик диний маросимлари катта ўрин тутади. Ҳар бир вафот этган шахс камига айланади ва уруғ бошлиғи ҳар куни ибодат қилиб, қурбонликлар келтиради. Синтоизмда табиат кучларини илоҳийлаштириш ва анимизм сақланган. Муқаддас жойлар, айниқса тоғлрга сиғиниш расм бўлганки, улар ичида Фудзияма тоғи биринчи ўринда туради. Синтоистик ибодат дуо қилиш ифодаси бўлган – «норито» ни ўқишга ва қурбонлик (гурунч, сабзавотлар, балиқ) қилишга олиб келади. Аммо синтоизмда шаманлик унсурлари ҳам бор. Коҳинлар динга эътиқод қуювчиларни худолар билан алоқа боглашларига имкон бериш учун асабларини қўзитиб юборадилар. Гарчи синтоизмда унинг асосчиси ёки пайғамбари, бирор-бир диний ақида имон сифатида ва диний ахлоқ мавжуд бўлмаса ҳам, авлодлардан авлодларга муқаддас ёзув ўрнини қоплайдиган худолар даври ҳақидаги солнома нақл қилинади. Шунингдек, синтонинг алоҳида хусусияти шундаки, у нариги дунё билан кам қизиқади ва тўлалигича бу дунё ҳаётига мурожаат этади. Унда японлар ҳаёт тарзининг таркибий унсури сифатида хулқ-атвор, урф-одатлар, ҳар хил нарсаларга ишониш ва аломатларнинг бир қатор нусхалари сақланиб қолган. Деярли 2 минг йил илгари пайдо бўлган қадимги дин синто муайян шароитларни ҳисобга олган ҳолда ўзгаришларга дучор бўлди ва шаклини ўзгартирди. Синто тарихий тараққиётнинг ҳар бир босқичида, ўз вақтида давлат дини ролини ўйнаган буддавийликдан фарқли ўлароқ, японларнинг ягона азалий, миллий дини бўлиб келди. 4 - . Марказий Осиёда диний-фалсафий тасаввурлар Эрамиздан олдинги II асрда Бақтрияда пайдо бўлган қабилалар бу ерда тараққий топган маданият, иқтисод ва давлатчилик анъаналари билан юзма-юз бўлишди. Бу 2 Қаранг: А.Токарев. Религии в истории народов мира. –М., 1964. (Дунё халқлари тарихида динлар). 243-250 - б. Кушонлар давридаги дини й -мафкуравий оқимлар

нарса келгиндиларнинг ўзларини ижтимоий-маданий ривожланишини тезлашишига ва ўша замондаги жаҳон миқёсидаги давлатлардан бири - Кушон империясининг вужудга келишига сабаб бўлди. Хитойча матнларда Кушон империясининг ҳукмдорлари, Рим ва Хань подшолигининг ҳукмдорлари билан бир қаторда, бутун дунёни 3 ўзаро бўлиб олувчи «Осмон ўғиллари» деб аталган. Бу даврда кушонликлар ва парфянликлар ерлари орқали Хитойдан Ўрта Ер денгизи томонга тарихда биринчи марта қитъаларни босиб ўтадиган савдо ва элчилик алоқалари йўли бўлган –Буюк ипак йўли барпо этилди. Шу даврнинг ўзида, яъни Васко де Гама саёҳатидан минг йилдан ортиқроқ илгари римлилар босиб олган Миср билан Кушон давлатининг денгиз дарвозаси бўлган Ғарбий Ҳиндистон бандаргоҳлари ўртасида Ҳинд океани бўйлаб мунтазам алоқа йўли ўрнатилган эди. Кушон даврининг ўзига хос хусусияти шунда эдики, унда турли ирқларга тааллуқли маданий анъаналар ва диний оқимлар бир-бирлари билан ёнма-ён яшашар эди. Бунга кўп жиҳатдан кушон шоҳлари томонидан юрғизилган диний бағрикенглик сиёсати ёрдам берган эди. Кушон ҳукмдорлари томонидан зарб этилган тангаларда биз ҳинд, эрон ва эллинистик худолар дастаси билан боғлиқ бўлган илоҳларнинг исмлари ва сиймолари аксини учратамиз. Митра ва ҳосилдорлик худоси Орлохшо билан бир қаторда уруш худоси Веретрагна, ҳинд худолари Шива ва Будда турганлигининг гувоҳи бўламиз. Кушон империясида дунё цивилизацияси тарихида камдан-кам учрайдиган ҳодисалардан бири сифатида буддавийлик, жайнизм, зардуштийлик, махаллий ва қабилавий диний эътиқодларнинг бир-бирлари билан тинч яшаганликларини қайд этиш лозим. Айнан ана шу Кушонлар даврида Марказий Осиё ва Узоқ Шарқ мамлакатларига ёйилган Моҳаяна шаклидаги буддавийликнинг алоҳида ривожланганлигини кузатиш мумкин. Буддавийликнинг ёйилиши маҳаллий диний эътиқодлар ва анъаналарнинг йўқ қилиниши ёки ютиб юборилиши деган маънони англатмас эди. Бу маҳаллий анъаналар таъсирида олиб келинган удумларнинг ўзаро таъсири ва ўзгаришига олиб келган мураккаб жараён эди. Буддавийлик маданияти Марказий Осиёдан Хитой, Япония ва Қурияга тарқалди. Хитойча манбалар матнида Бақтрия, Сўғд ва Парфиядан чиққан, илоҳиётга доир жиддий рисолалар ёзиб, уларни Хитой тилига таржима қилган буддавий роҳибларнинг исмлари тилга олинган. Баъзи олимларнинг фикрига кўра, Марказий Осиёлик роҳибларсиз II - IV 3 Қаранг: Б.Т. Гафуров. Кушанская эпоха и мировая цивилизация // В кн.: Центральная Азия и Кушанскую эпоху. –М., 1974. т.1. 65 -б. (Марказий Осиё Кушонлар даврида).Марказий Осиёда б уддавийлик

асрлардаги Хитой, буддавийлик ҳақида деярли ҳеч нарса билмаган бўлар эди 4 . Марказий Осиёда Вайбхашика буддавийлик мактаби тарқалган эди. Вайбхашика мактабига мансуб бўлганлар ўзларининг билиш назарияларида объектив дунёдан келиб чиқдиларки, уни билиш ҳис-туйғу аъзолари орқали амалга оширилади. Ашёларнинг жавҳари беш доимий унсурдир. Барча объектлар пировардида атомларга келиб тақалади. Баъзида вайбхашика мухлисларини воқейликнинг бевосита вакиллари деб атайдилар. Вайбхашика тарафдорлари фикрича, Будда оддий одам бўлган ва тўла-тўкис нирвона ҳолатига эришгач, ўз мавжудлигига барҳам берган. Бироқ унда илоҳий унсур-ҳақиқатни ички тушуниш мавжуд бўлган. Буддавийлик билан бир қаторда Марказий Осиёга ҳиндларнинг дунёвий фан ва маданиятининг унсурлари ҳам тарқалди. Эрамизнинг II - III асрларида қулдорлик тузуми ўзининг инқироз ва бузилиш босқичига кирди. Инқирознинг ғоявий ифодаси сифатида янги оқим бўлган монихийлик (Бобилди 216 ёки 217-инчи йилда туғилган асосчиси Моний номидан олинган) пайдо бўлди. Моний бир неча диний-ахлоқий рисолалар ёзган. У «монихийлик хати» деб ном олган алифбони кашф этди. Монийнинг таълимоти зардуштийлик коҳинлари томонидан душманлик билан кутиб олинди. У таъкиблар остида Эрондан қочди. Ўз таълимотини тарғиб қилган Моний шон-шуҳрат қозонди. Монийнинг ўсиб бораётган обрўсидан хавфсираган зардуштийлик коҳинлари уни фалсафий баҳсга чақирдилар. Аммо у зиндонга солинди ва 276 йилда қатл этилди. Монихийлик зардуштийлик таълимотининг хайр билан шарр (яхшилик ва ёмонлик) тўғрисидаги ақидасига, яъни саънавият (дуализм)га таянар эди. Христианлик ва гностицизм (лаззат талаблик) унга сезиларли таъсир ўтказган эди. Монийлик таълимоти ўз ифодасини соддача руҳда деҳқонлар озодлигини тарғиб қилишда топган эдики, бу янги шароитларда Авестонинг қадимги қобиқларида баён этилган Заратуштиранинг таълимотини қайтариш эди. Бу эса эзилган ва таҳқирланган деҳқонлар манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган эди. Бу билан монихийлик зардуштийликка қарама-қариши турди, негаки, у аста-секин ўз моҳиятини ўзгартириб, илк феодал жамият мафкурасига айланган эди. Монихийликнинг озод деҳқонлар руҳиятига мос келадиган хусусияти уни эрамизнинг III асрида ва ундан кейинги даврларда Эрон, Марказий Осиё, Байналнаҳрин, Месопотамия, Сурия, Миср ва Рим 4 Қаранг: А.М.Беленицкий. Вопросы идеологии и культов Согда по материаталам пянджикентских храмов// В кн.: Живопись Древнего Пянджикента. –М., 1954. В . А . Litvinsky. Autline of Buddhism in Central Asia, Moscow, 1968. Монихийлик

империясининг шарқий вилоятлари деҳқон оммаси орасида кенг тарқалишига ёрдам берди. Аммо монихийлик қандайдир фаол ҳаракатларни рад этиб, курашнинг бўш усулларини қўллашни тарғиб этди. Натижада умидсизлик, суфийлик ва тарки дунёчиликни тарғиб қилувчи майда тариқатларга бўлиниб кетди. Монихийликнинг бундай хусусиятлари христиан мазҳаблари бўлган павликиан ва богомил кабиларнинг таълимотига таъсир ўтказди. Монихийликнинг кучли таъсирини маздакийлик таълимотида ҳам мушоҳада қилиш мумкин. Марказий Осиё ва Эронда феодализмнинг ривожланиб бориши ва деҳқонлар ҳаётининг оғирлашиши табақалар ўртасидаги қарама-қаршиликни кучайтириб юборди. Урушлар, табиий офатлар, каҳатчилик бу жараённи чукурлаштирди. Деҳқонларнинг феодал ҳукмдорлардан норозилиги ошиб борди. Бундай қарама - қаршиликларнинг ифодаси сифатида янги диний- фалсафий оқим бўлган маздакийлик пайдо бўлди. V - VI асрлар давомида маздакийлик феодалларга қарши қаратилган ҳаракатларнинг мафкураси бўлиб хизмат қилди. Уни асосчиси Маздак (529-нчи йилда қатл этилган) Эрон шоҳи Қубод I (ҳукмронлик йиллари 488-528) саройи аҳлларига яқин бўлган зардуштийлик коҳини эди. У шоҳни мамлакатда ислоҳотлар ўтказиш зарурлигига ишонтиришга уринди. Кейинчалик Маздак деҳқонлар ҳаракатининг раҳномасига айланди. Ҳаракат бостирилгач, Маздак қатл этилди. Маздакийликнинг фалсафий таълимоти зардуштийликнинг икки ибтидо, яъни хайр ва шарр, ёруғлик ва оқиллик билан қоронғулик ўртасидаги кураш ҳақидаги тасаввурларга бориб тақалади. Табиат уч унсур: сув, олов ва тупроқдан ташкил топган бўлиб, уларнинг кўшилишидан ижобий ва салбий ҳодисалар келиб чиқади. Хайр билан шарр ўртасидаги кураш хайрнинг ғалабаси ва шаррнинг (ёмонлик) куч ишлатиш орқали йўқ қилиш билан хотима топади. Маздакчиларнинг ижтимоий дастури кескин талаблар қўйди: барча одамларнинг тенг ҳуқуқлиги, истеъмолда тенглик, барча мулкларнинг ва аввало ернинг умум ихтиёрида бўлиши. Бу нарса оддий халқ ўртасида Маздакнинг донг чиқаришига олиб келди. Маздакийлик ҳаракатининг бошида шоҳ Қубод I бир томонлама кучайиб бораётган феодаллар ва зардуштийлик коҳинларига қарши курашда ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш манфаатларидан келиб чиқиб, ундан фойдаланишга уринди. Бироқ ҳаракатнинг кенг қулоч очиши, ундаги кескин талабларнинг кучайиши, задагонлар ва мулкларнинг йўқ қилиниши хукмрон доираларни қўрқитиб юборди. Шоҳ ва ҳукмрон аслзодалар қўзғолонни куч билан бостириб, унинг иштирокчиларини шафқатсизларча жазоладилар. Маздакийлик

Маздакийлик ҳаракати бостирилгандан кейин ҳам унинг ғоялари узоқ вақт Эрон, Марказий Осиё ва Озарбайжон меҳнаткашларининг кураши учун байроқ сифатида хизмат қилди. Марказий Осиёда бу ғоялар XII асргача расм бўлган эди. 5 - . Қадимги Юнонистон ва Қадимги Рим фалсафаси Орфиклар ва бошқа қатор афсонавий-фалсафий таълимотлар вакиллари юнонларнинг анъанавий диний эътиқодларини тўғрилаш ва тозалашга уриндилар. Шу вақтнинг ўзида (эр.ол. VI аср) Иония натур фалсафаси деб аталган мактабнинг вакиллари бўлган Толис (Фалес), Анаксимандр ва Анаксименлар дунёга бутунлай бошқача қарашни ривожлантирдилар. Уларнинг ҳар уччаласи Кичик Осиёдаги юнон шаҳар-давлати бўлган Милет шаҳрида туғилган эди. Милетлик мутафаккирлар биринчи бўлиб Коинотни уйғун равишда тузилган, ўз-ўзидан ривожланувчи ва ўзи томонидан бошқариладиган тизим сифатида тасвирлашга уриндилар. Олам ҳеч қандай худолар ва ҳеч қандай одамлар томонидан яратилган эмас. У доимо мавжуд бўлиши лозим. Уни бошқараётган қонунларни инсон тушуниб етиши мумкин. Уларда ҳеч қандай тушуниб бўлмайдиган, сирли нарса йўқ. Шундай қилиб, дунёни диний-афсонавий тушуниш йўлидан уни инсон ақли воситасида тушунишга ҳал қилувчи қадам кўйилди. Биринчи файласуфлар ноилож равишда барча ашёларинг биринчи ибтидоси, биринчи сабаби нима, деган саволга дуч келишлари муқаррар эди. Толис ва Анаксименлар фикрича, ҳамма нарсалар пайдо бўлиб, пировардида яна унга айланадиган бирламчи жавҳар табиатнинг тўрт асосий ҳодисасидан бири бўлмоғи лозим эди. Толис бу нарсада устунликни сувга берган бўлса, Анаксимен ҳавога берди. Аммо табиат ҳодисаларини мажҳул назарий идрок қилиш бобида Анаксимандр ҳаммадан илгарилаб кетди. У барча мавжуд нарсаларнинг биринчи сабаби ва асоси апейрон , деб эълон қилди. Апейрон абадий ва чексиз жавҳар бўлиб, сифат жиҳатдан уни тўрт табиий ҳодисанинг бирортасига боғлаб бўлмайди ва шу билан бирга у доимий ҳаракатдадир. Узлуксиз ҳаракат жараёнида апейрондан қарама-қарши ибтидолар бўлган иссиқлик ва совуқлик, қуруқлик ва намлик ва шунга ўхшашлар ажралиб чиқади. Қарама-қаршиликларнинг ушбу жуфтликлари ўзаро таъсирга киришиб табиатнинг ҳам тирик ва ҳам ўлик ҳодисаларини вужудга келтирадилар. Иониянинг натурф алсафаси

Анаксимандр томонидан берилган дунё манзараси келиб чиқиши жиҳатидан ўша замон учун бутунлай янги ва ғайри оддий эди. У ўзида бир қатор моддиюнча ва диалектик хусусиятга эга бўлган унсурларни яққол ифодалар эди. Шу жумладан ўз шаклини доимо ўзгартириб борувчи ва ҳамма нарсаларни қамраб олувчи бирламчи жавҳар тўғрисидаги тасаввур, модданинг ҳозирги замондаги тасаввурига жуда яқиндир. Қарама- қаршиликларнинг кураши ва уларнинг бирини иккинчисига ўтиб туриши, ҳамда уларни дунёдаги кўплаб хилма-хил барча жараёнларнинг бош манбаси эканлиги ҳақидаги фикр ҳам ҳозирги замон илмий қарашлари билан ҳамоҳангдир. Юнонистонлик файласуфлар шуни яхши тушунар эдиларки, ҳар қандай билимларнинг энг ишончли асоси бўлиб тажриба, тажрибавий изланишлар ва кузатиш хизмат қилади. Моҳият жиҳатдан улар фақат биринчи файласуфларгина бўлиб қолмай, балки юнон ва бутун Европа фанининг асосчилари бўлган биринчи олимлар ҳам эдилар. Қадимгиларнинг ўзлари Толисни «биринчи риёзидон» (математик), «биринчи мунажжим», «биринчи физик» деб атар эдилар. Бобиллик мунажжимларнинг илгариги кашфиётларидан фойдаланиб, Толис (Фалес) эрамиздан олдинги 585 йилда юз бериши мумкин бўлган қуёш тутилишини олдиндан башорат қилган эди. У биринчи бўлиб бирнеча асосий геометрик теоремалларни исбот қилди, истеъмолга циркуль ва бурчак ўлчовчи асбобни киритди. Маълум бўлган ер юзини биринчи географик харитасини тузган киши сифатида Анаксимандрни ёд этадилар. У ер юзини цилиндр шаклида, ҳавода муаллақ осилиб турган ҳолатда тасаввур этган. Анаксимандр осмон гумбази бўйлаб ҳаракат қиладиган ёритгичлар ҳолатини намойиш этадиган «самовий доира»ни кашф этдики, унда ёритгичларни Ерга ва бир-бирларига нисбатан жойлашганликларини кўрсатувчи имконият мавжуд эди. Милетдан кейинги Иония фалсафасининг маркази, файласуф Гераклит нинг ватани Эфес шаҳри эди. Дунёнинг бирламчи унсурини Гераклит оловда кўрди. Гераклитнинг фалсафа тарихидаги аҳамияти шунда эдики, у моддага хос бўлган қонунийлик зарурияти ҳақидаги масалани дунёнинг диалектик ривожланиши ҳолати билан боғлаб тушунтирди. Қарама-қаршиликларнинг диалектик бирлиги Гераклит томонидан шундай ифодаландики, улар бир-бирларини доимо ўзаро уйғунликда тўлдирадилар ва шу жиҳатдан пайдо бўладилар. У ўз фалсафасининг асосий нуқтаи назарларини ҳаммага кенг маълум бўлган бир қатор ҳикматли сўзларда ифодалади: « ҳамма нарса оқимда, ҳамма нарса ўзгаришда », « бир дарёга икки марта шўнғиб бўлмайди » ва ҳоказо.

Жанубий Италияда фаолият кўрсатган машҳур фалсафий мактаб пифагорчилар мактаби эди. Пифагорчилар демократияга душман бўлган, оммадан ажралиб қолган, ўз қобиғига ўралган аслзодалар тўдаси эди. Уларнинг сирли таълимоти кўпроқ нозик таб хусусиятга эга бўлиб, ақлий юксакликка даъво қилар эди. Пифагор (машҳур теорема муаллифи) ва унинг издошлари математик ҳисоб-китоблар билан қизиқишар, сонлар ва рақамлар бирикмасини сирли руҳда талқин қилар эдилар. Дин ва ахлоқни пифагорчилар жамиятни тартибга солишнинг ажралмас қисми ҳисоблар эдилар. Бу ҳинд ва эрон тасаввуфий қарашлари таъсирининг натижаси эди. Пифагорчилар ахлоқни халқни аслзодаларга бўйсунишини таъминлайдиган ижтимоий уйғунликнинг асоси деб ҳисоблар эдилар. Унинг энг муҳим қисми ҳеч қандай шартларсиз бўйсуниш эди. Эрамиздан олдинги V аср юнон фалсафасини кўздан кечириб, юнонларнинг диний қарашларида инқироз юз берганлигини қайд этиш лозим. Эски тасаввурларнинг тушкунлиги шароитида янги диний ғоялар туғилди. Жумладан, шу вақтда инсоннинг худо билан шахсий алоқаси тўғрисидаги машҳур ғоя тарқалди. Уни биз масалан, анъанавий қарашларга салбий муносабатда бўлган Еврипид ижодида учратамиз. Янги диний эътиқодларнинг, масалан, табобат худоси Асклепиянинг аҳамияти ошиб борди. Вазифаларининг ўзгарганлиги муносабати билан баъзи эски диний ақидалар янгитдан туғилди. Анъанавий диний ақидаларнинг тушкунлиги фракиялик ва осиёлик чет эл ақидаларини Элладага кенг равишда кириб келишига сабаб бўлди. Шунингдек, диний тасаввуфнинг ёйилиши ҳам ўзига хос хусусият эди. Ўзгарувчанлик ни ҳам, барқарорлик ни ҳам ҳисобга олувчи Гераклит диалектикаси замондошлари томонидан қабул қилинмади ва жуда ҳам хилма-хил тарзда танқил остига олинди. Агар Кратил барқарорлик лаҳзасини инкор этишга чақирган бўлса, элеатчилардан бўлган Ксенофан, Парменид ва Зенонлар бутун эътиборни айнан ана шу барқарорлик лаҳзасига қаратдилар. Улар Гераклитни ўзгарувчанлик ролини ортиқча ошириб юборишда айбладилар. Ҳис-туйғу дунёси берадиган маълумотлар омонат ва ўзгарувчан бўлганлигини (дам туғилади, дам гуллайди, дам ўлади) тан олган ҳолда, элеатлар бу омонат ҳиссий дунёга ягона қўзғалмас борлиқ дунёсининг қарама-қарши қўйдилар. Бу дунё соф тафаккурга очиқ бўлганлиги учун ҳам фақат унигина ҳақиқий борлиқ сифатида тан олмоқ лозим. Элеатлар моддиюнчилигининг табиийлиги, уларнинг онг билан моддий дунёни бир- бирига қарама-қарши қўйишга бўлган тамойиллари шу нарсага олиб келдики, диалектикани ташқи дунёга нисбатан қўллаб-қуватлаб, шу билан биргаликда улар ғоявий дунёни метафизик осойишталик салтанати, деб эълон қилдилар.

Абадийлик ва ўзгармаслик улар томонидан ҳақиқийликнинг сифати ҳисобланди. Билиш ривожида мушкул вазият пайдо бўлди: баъзилар, тасвирий ибора билан айтганда, дунёни олов оқимида эритдилар, бошқалар эса уни кўзғалмас тошда кристаллга айлантирдилар (муайян бир шаклга киритдилар). Бу давр моддиюнчилигининг энг ёрқин вакиллари Анаксагор ва Эмпедокл эдилар. Анаскагор фикрича, дунё даставвал ҳаракатсиз қотишмадан иборат бўлиб, энг кичик заррачалардан («уруғлар») ташкил топган эдики, унга ақл (нус) ҳаракат бағишлаган. Анаксагорнинг ақл ҳақидаги таълимоти фаолиятсиз моддага ҳаракат манбасини кескин қарама-қарши қўйганлигини билдирар эди. Бу нарса фалсафий фикрнинг келгуси ривожига (янги замон фалсафасининг «биринчи туртки» ғояси) сезиларли таъсир кўрсатди. Эмпедокл барча нарсалар асосида бирламчи тўрт унсур («барча ашёларнинг ўзаги»): олов, ҳаво, тупроқ ва сувни кўрди. Эмпедокл ақидасича, барча ашёлар миқдор ва сифат жиҳатдан ўзгармайдиган, турли мутаносибликда бир-бири билан қўшилган тўрт унсурдан ташкил топганлар. Модданинг ҳаракати (Анаксагорда бўлганидек) коинотдаги бошланғич тартибсизликни бартараф қилган ва уни ўзини уюштирган ва унинг ақлидан ташқарида бўлган нарса сифатида ифодаланади. Тўрт унсур ҳақидаги назарияни Арасту қабул қилганлиги туфайли, у XVII асргача Европа физикасининг асоси бўлиб хизмат қилди. Эмпедоклнинг сезиш назарияси ҳам кўпларга, жумладан Афлотун ва Арастуга ҳам катта таъсир ўтказдики, унга биноан сезги аъзоларининг «баданидан тер чиқадиган тешик»ларига қабул қилинаётган объектдан ажралиб чиқаётган моддий «тўлдирувчилар» кирадилар. Қадимги Юнонистоннинг моддиюнчилик қарашлари ўзининг энг гуллаб-яшнаган даврига Милетлик Левкипп ва Абдерлик Демокрит (эр.ол. 460 йиллар) таълимотларида эришди. Левкипп атомистик фалсафага асос солди. Унинг шогирди Демокрит уни кенгайтириб, сайқаллаштирди ва ҳар томонлама умумий фалсафий тизим яратди. Ушбу назарияга мувофиқ дунё бўшлиқ ва ҳаракатдаги атомлардан, яъни сифат жиҳатдан бир хил ва ўзгармайдиган, аммо шакл ва андоза жиҳатдан турлича бўлган чексиз майда бўлинмас заррачалардан ташкил топган. Атомлар бўшлиқда ҳаракат қиладилар ва уларнинг бир-бирига қўшилиши бутун дунёни вужудга келтиради. Тирик мавжудот тирик бўлмаган нарсадан руҳи борлиги билан фарқ қилади. Руҳ доира шаклидаги ҳаракатланувчи атомлардан ташкил топган. Демокрит руҳни ўладиган нарса деб ҳисоблади. Қачонки, бадан ўлса, атомлар маконга сочилиб кетади. Демокрит таълимотидаги энг муҳим қоида, бу модданинг ажралмас хусусияти сифатида Атом таълимоти

тақдим этилган ва унга хос бўлган ҳаракат ҳақидаги қарашдир. Ҳаракат руҳ таъсирининг натижаси бўлмай, балки модданинг ўзини хусусиятидир. Демокрит фалсафа тарихида биринчи марта кенг ёйилган билиш назариясини яратдики, унинг манбаи ҳиссий тажриба эди. Аммо Демокрит фикрича, ашёларнинг ҳақиқий «табиати» (атомлар)ни билишга ҳис-туйғу билан эришиб бўлмайди ва уни фақат тафаккур ёрдамида идрок этиш мумкин. Эмпедокл каби Демокрит ҳам ҳиссий қабул қилишни ўтиб кетувчи оқим билан тушунтирди (қабул қилинаётган бадандан ажралиб чиқаётган атомлар оқими). Демокрит таълимотида ижтимоий ва ахлоқий муаммолар катта ўрин тутади. Давлат тузумининг энг яхши шакли сифатида у демократияни ҳисоблади, энг хайрли иш деб донишмандликни билди. Демокрит кўп қиррали олим бўлиб, унинг асарлари ўша замондаги барча билим соҳаларини қамраб олган эди. Демокрит фалсафаси Европа фалсафаси ва табиатшунослик фанлари ривожига катта таъсир кўрсатди. Эрамиздан олдинги V аср бошидаги барча фалсафий мактабларни коинот ва борлиқ ҳақида ягона таълимот яратиб, дунёнинг ягоналиги ва хилма-хиллигини тушунтириб бериш истаги бирлаштирган эди. Бироқ эрамиздан олдинги V - асрнинг ўрталаридан бошлаб Юнонистоннинг маънавий ҳаётида кескин бурилиш юз берди, яъни бундан кейин фалсафа асосига дунё эмас, балки инсон қўйилди. Бундай маънавий тўнтаришда софистларнинг (юнонча софос-оқил) ўрни кам эмас эди. Софистлар ҳаракатининг пайдо бўлиши жамият таркибининг мураккаблашиши билан боғлиқ бўлиб, касби сиёсий фаолият билан шуғулланиш бўлган тоифанинг кўпайиши, муваффақиятли сиёсий фаолият олиб бориш учун зарур бўлган муайян билимлар ҳажмининг ошиши билан ифодаланар эди. Сафарда кезиб юриб, пул ишлаш мақсадида донишмандлик ва нотиқлик илмидан дарс берувчи ўқитувчи-софист-касбий билимлар олиш жараёни заруриятининг табиий натижаси эди. Софистлар таълимоти туғилишининг бошқа бир сабаби - билимларнинг ўзини мантиқий ривожи эди. Ўзининг асосига кўра, ақлий мушоҳадага таянган табиатни ўрганувчи файласуфларининг ҳамма нарсани қамраб олувчи коинот тўғрисидаги таълимотлари жуда бўш ва омонат асосга курилган эди. Вақт ўтиши билан коинотнинг бош тасвирини кўплаб алоҳида олинган тажрибавий кузатишлар ва хусусий фанларнинг хулосалари билан мувофиқлаштириш қийинлашиб борди. Табиат фалсафаси билан муайян воқейликдаги билимлар ўртасидаги узилиш кучлироқ даражада англашилгани сари натур фалсафага нисбатанСофистлар

ижтимоий умидсизлик ошиб борди. Ана шундай умидва ишончсизликнинг ифодачилари софистлар эдилар. Ушбу ишончсизлик ўзининг назарий асосини софистлар томонидан қўйилган ҳақиқат мезони муаммосида топди: инсон билимларига ишониш мумкинми? Уларнинг тўғри ёки ёлғон эканлигини қандай қилиб текшириш мумкин? Умумий тарзда софистларнинг таълимоти релятивизм (нисбийлик)эди. Софистлар фаолияти хусусиятининг ўзи бунга имкон берган эди, чунки улар ҳар қандай нуқтаи назарни ҳимоя қилишга ўргатар эдилар. Бундай таълимотнинг асосида мутлақ ҳақиқат ва объектив қадриятларнинг йўқлиги ҳақидаги таълимоти ётар эди. Софистлар таълимотининг энг машҳур вакиллари Абдер шаҳридан бўлган Протагор ва Леонтинлик Горгий эдилар. Протагор барча ҳодисалар ва идрокнинг нисбийлиги ва уларнинг муқаррар равишда субъективлиги (бир тарафлама эканлиги) ҳақидаги қоидани олдинги сурди («инсон барча ашёларнинг мезонидир»). Протагор қадимги даврлардаёқ софизм деб ном олган оғзаки баҳс мусобақаларига асос солдики, унда софистлар мантиқий мушкул ҳолатларни қўллар ва умум томонидан қабул қилинган фикрлардан кескин фарқ қиладиган нуқтаи назарларни баён қилар эдилар. Софистлар Юнонистонда билимларнинг кенг тарқалишига имкон яратдилар. Бундан ташқари, далилларга асосланган фан софистик ишончсизлик асосига қурилган кучли рақиб билан дуч келиб, унинг натижасида мустаҳкамланди. Баъзи софистлар анъанавий диний ақидаларга қарама-қарши бўлган фикрларни баён қилдилар. Масалан, Протагор худолар бор ёки йўқлигини билмаслигини таъкидлаган эди. Дин халқни итоатда тутиб туриш учун айёр сиёсатчи томонидан ўйлаб чиқарилган деган нуқтаи назарни Критийга тааллуқли дейдилар. Афинада софистларнинг муросасиз душмани сифатида Суқрот (эр.ол. 470-399йй.) майдонга чиқди. У софистларга қарши ўлароқ, барибир ҳақиқат мавжуд ва у баҳсда топилиши мумкин, деган фикрда эди. Суқротнинг кучи баҳс юритиш соҳасида у ишлаб чиққан усулда эдики, унда бир қатор саволлар бериш йўли билан оппонентни ўз нуқтаи назарини нотўғри эканлигини тан олишгача олиб бориб, сўнгра шу усулнинг ўзи билан ўз қарашларининг адолатлилигини исбот қилар эди. Суқрот таълимотининг асосида донишмандлар томонидан билиб олинадиган, объектив равишда мавжуд бўлган руҳ тўғрисидаги ғоя ётар эди. У ҳаётнинг ҳар қандай соҳасида муваффақиятли фаолият юритиш учун касбий билимлар зарурлигини таъкидлаган эди. Ана шундан сиёсий хулосалар ҳам қилинар эди, яъни давлатга раҳбарлик қилиш –бу ҳам касб ва шунинг учун шу нарса зарурки, у билан шундай касбга эга бўлганлар шуғуллансин. Бундай нуқтаи назар Афина демократиясининг асосий қоидаларига бутунлай қарама-қарши Суқрот

эди, негаки, полисни (давлат-шаҳар) бошқариш-ҳар бир фуқаронинг иши эди. Шу билан бирга Суқротнинг таълимоти олигархлар (бир тўда пулдорларнинг сиёсий ва иқтисодий ҳукмронлиги) учун назарий асос яратдики, пировардида демос (халқ ҳокимияти) билан ихтилофга олиб келди. Бу нарса Суқротни маҳкум этилиши ва ўлими билан хотима топди. Афлотун (эр.ол. 427-347йй.) Афинадаги аслзодалар уруғига мансуб эди. «Давлат» ва «Қонунлар» деган рисолаларида Афлотун орзудагидек полис (шаҳар-давлат)намунасини яратдики, унда табақаларга бўлинганлик тизими ўзининг қуйи табақалар фаолияти устидан жамият юқори табақаларининг қатъий назорати ўрнатилиши орқали синчковлик билан ишлаб чиқилган эди. Полис тепасида билимга эга бўлган кишилар, файласуфлар туриши лозим эди. Афлотуннинг фикрича, демократиянинг бебошлиги туфайли полис ҳалокат ёқасида турибди, негаки, у табиий келиб чиқиши жиҳатидан бошқаришга қобилияти йўқ одамларни бошлиқ қилиб, ўрнатилган тартибни бузди. Бундан чиқиш йўлини у полис хилидаги давлатларга хос бўлган дастлабки асосларни қайта тиклашда кўрди. Улар қуйи мансабдорларнинг юқори мансабдорларга бўйсуниш тартибидаги тизимни ташкил этадиларки, унда учта давлат табақасининг фаолият доираси аниқ ажратилган: ҳукмдор файласуфлар, ҳарбийлар ва ерга ишлов берувчилар. Ҳар ким ўз иши билан шуғулланади, давлат эса барча иш тартибини белгилайди ва ҳаммани назорат қилади. Афлотун фикрича, оилани жамиятнинг бошланғич ташкилоти сифатида йўқотиш, болаларни эса умумий қилиш лозим. Давлатнинг фаровонлиги унинг фуқароларининг қанчалик тарбия топганликларига боғлиқдир. Афлотун бунга шунчалик катта аҳамият бердики, муайян ёшга етгандан кейин болаларни ота-оналари ихтиёридан олиб, давлат тарбиясига беришни тавсия этди. Афлотуннинг фалсафий-ахлоқий қарашлари унинг савол-жавоблар тарзида ёзилган кўп сонли асарларида берилганки, улардаги бош иштирок этувчи шахс унинг устози Суқротдир. Афлотун ақидасича, бизни ўраб турган воқей дунё-ҳақиқий ғоялар дунёсининг фақат тахминий инъикосидир. Ғоялар ва тушунчалар табиий равишда бизнинг онгимизга хос бўлиб, улардан ажралмасдир. Сиймолар (ғоялар), Афлотун фикрича, замон ва макондан ташқарида бўлиб, уларни идрок этиб бўлмайди, аммо уларни ақл мушоҳада қила олади. Ақл икки дунёни, яъни у дунё ва воқей дунёни бир-бири билан боғлайди. Афлотун ўз асарларида акс эттирмаган билим соҳаларини топиш жуда қийин. У ахлоқ, сиёсат, билим муаммолари, санъат, дин ва бошқа соҳалар билан шуғулланди. Бу файласуфнинг Академия деб аталган мактабида Афлотун

ўқиган шогирдлари Юнонистонда жуда кўп эди. Улар орасида машҳур файласуфлар Спевсипп, Ксенократ, Книдлик Евдокс, Понтийлик Гераклитлар бор эди. Академия математика ва астрономия ривожида айниқса катта хизмат кўрсатди. Афлотун кейинги даврларга катта таъсир ўтказди. Унинг ҳис-туйғу дунёсини ғоялар дунёсига қарама-қарши қўйган қоидаси турли намунавий нусхаларда қадимги дунё, ўрта асрлар ва Янги замоннинг кўплаб таълимотларида иштирок этди. Афлотуннинг кучли таъсирини фақат Европадаги фалсафагагина эмас, балки ўрта асрлардаги араб тилидаги фалсафа ҳам синаб кўрди. Арасту (эр.ол. 384-322йй.) тарихга энциклопедик олим сифатида кирди. Унинг мероси эрамиздан олдинги IV асргача юнон фани тўплаган ҳақиқий билимлар мажмуаси эди. Баъзи маълумотларга қараганда, унинг томонидан ёзилган асарларнинг сони мингтага яқинлашади. Ўз устози Афлотундан фарқли ўлароқ, Арасту фикрича, моддий олам бирламчи бўлиб, ғоялар дунёси иккиламчидир. Бир ҳодисанинг икки томони сифатида шакл ва мазмунни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Табиат ҳақидаги таълимот унинг рисолаларида аввало ҳаракат ҳақидаги таълимот сифатида намоён бўладики, бу Арасту тизимининг энг қизиқ ва кучли томонидир. У диалектика нинг йирик вакили ҳисобланади. Диалектика унинг учун эҳтимолий ва ҳақиқатга ўхшаш билимлардан ҳақиқий ва ишончли билимлар олиш усули эди. Файласуфнинг «Органон» деб умумий ном олган мантиқий асарлари ҳақиқат ва тафаккур қонунлари ҳақидаги таълимотдир. Ўрта асрларда «Органон» энг машҳур ва ўқиладиган асар бўлиб, ўрта асрлардаги барча схоластика (борлиқни текшириш ва ўрганишга эмас, балки дин ақидаларига суянган идеалистик фалсафа) унинг асосига қурилган эди. Арастунинг ҳайвонлар ҳақидаги рисолалари машҳур бўлиб, уларда қадимги даврда биринчи марта йирик организмларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши тадқиқ этилган, уларнинг таъриф ва таснифлари берилган эди. Шунингдек, олим ўзини тарихчи, педагог, нотиқлик илмининг назариётчиси, ахлоқий ва сиёсий таълимотлар асосчиси сифатида ҳам намоён қилган эди. Унинг қаламига шундай ахлоқий рисолалар мансубки, уларда хайрли иш тушунчаси остида инсонлар фаолиятини оқилона бошқариш етар эди. Икки кескинлик орасидан ўртанчасини танлаш: масалан, жасорат қўрқув билан шиддатли журъат ўртасида турмоғи тавсия этилган эди. У шеъриятга кўп диққат- эътибор қаратди, негаки, унинг фикрича, назмий асар инсон руҳига самарали таъсир этади ва шу сабабдан ижтимоий ҳаёт учун муҳимдир. Арасту орзудаги (идеал) давлат тузуми лойиҳасининг муаллифи сифатида шундай хулосага келдики, полис инсонлар уюшмасининг энг юқори шаклиАрасту

бўлиб, унда яшайдиган кишиларнинг мақсади фаровонликка эришишдир. Жамиятнинг асосий бирламчи ташкилоти оиладир. Ўзининг мулоҳазаларида Арасту табиатдан келиб чиқиб қуйидагиларни айтган: оила табиий бўлганидек, қуллик ҳам табиий, негаки, баъзиларнинг буйруқ бериши, бошқаларнинг эса тобе бўлиши табиат томонидан олдиндан белгилаб қўйилган. Полиснинг (шаҳар-давлат) мавжуд турларини диққат билан кўриб чиққан файласуф бошқаришнинг тўғри уч шакли (салтанат, монархия, аристократия ва полития) ва уч нотўғри (тирания, олигархия ва демократия) шаклини топади. Уларнинг ҳар бирининг хусусиятларини муфассал кўрсатади ва баҳолаш мезони сифатида уларнинг фаровонликка қанчалик яқин турган ёки турмаганликларини белгилайди. Арасту шогирдлари орасида шуҳрат топган жуда кўп файласуфлар, физиклар, математиклар ва биологлар бор эди. Қадимги дунё тарихида эрамиздан олдинги IV асриниг охиридан эрамизнинг I асрининг охирги ўн йилликларигача бўлган даврни эллинизм даври деб аташ қабул қилинган. Бу даврнинг фалсафий-сиёсий қарашлари полис мафкурасидан йироқлашиб кетган эди. Мумтоз шаҳар-давлатлар фуқаролари жамоасининг дунёқарашларини акс эттирган Афлотун мактаби, полисларнинг тушкунлиги сабабли ўзининг илгариги етакчилик мавқеини йўқотади. Эрамиздан олдинги IV асрдаёқ мавжуд бўлган ва полис мафкурасининг инқирози туфайли вужудга келган киниклар ва скептиклар оқимининг таъсири ошиб боради. Бироқ эллинистик дунёда энг машҳур бўлган воқеа эрамиздан олдинги IV ва III асрлар бўсағасида пайдо бўлган равоқийлар ва эпикурчилар таълимоти эди. Эрамиздан олдинги 302-йилда Афинада Қибриснинг Китион шаҳридан бўлган Зенон (эр.ол 336-264йй.) томонидан асос солинган равоқийлар мактабига Сол шаҳридан бўлган Храсипп (эр.ол. III аср), Родослик Панетий (эр. ол. II аср) ва бошқа файласуфлар мансуб эдилар. Равоқийлар инсоннинг ахлоқий муаммоларига алоҳида диққат-эътибор қаратдилар. Уларнинг мақсади полис тузумининг инқирози, тўхтовсиз ҳарбий ва ижтимоий низолар, алоҳида шахснинг жамият билан алоқалари сустлашган шароитда ахлоқий-фалсафий таянч топиш эди. Агар ушбу шароитлар туғдирган таъсир натижасида адабиёт ва санъатда фуқаронинг ижтимоий борлиғининг қўнимсизлигини акс эттириш, ҳар нарсага қодир тақдир рамзида берилган бўлса, равоқийлар томонидан бу ҳолат барча мавжудотларни оқилона бошқарадиган олий куч (логос, табиат, худо) га инсоннинг қарамлиги сифатида тасвирланди. Инсон энди полис фуқароси эмас, балки коинот фуқароси эди. У бахт-саодатга эришиш учун олий куч томонидан белгилаб берилган ҳодисалар қонунийлигини билиб Эллинизм Равоқийлар таълимоти (стоицизм)

олмоғи лозим эди. У табиат билан мувофиқликда яшаш учун хайрли фаолият билан яшамоғи лозим эди. Асосий хайри фаолият сифатида равоқийлар тушуниб яшашни («шарр» (ёмонлик) нима эканлигини билиш, «хайр» (яхшилик) нима эканлигини идрок этиш), яъни жасорат, адолатлилик, соғлом фикр ва унинг бошқа кўринишлари бўлган-руҳий олижаноблик, нафсни тийиш, тиришқоқлик, журъатлилик ва раҳмдилликни ҳисоблар эдилар. Фақат ахлоқий-гўзал нарсагагина яхшилик ва эзгулик аломати эди. Шу билан биргаликда яхшилик қандайдир фойда келтирадиган нарса ҳам эди. Равоқийларнинг ахлоқий тушунчалари орасида табиат ва жамият қонунларига мувофиқ келадиган, ақлий фаолият орқали келиб чиққан «керакли нарса» тўғрисидаги тасаввурни қайд этиб ўтиш лозим. Равоқийларнинг эклектизми, асосий қоидаларининг кўп маънолилиги эллинистик дунёнинг турли табақалари (шу жумладан ҳукмрон табақалар доирасида ҳам), кейинчалик эса, Рим жамиятида ҳам уларнинг машҳур бўлиб кетишларини таъминлади. Рим равоқийларининг йирик вакиллари Сенека , Эпиктет ва Марк Аврелий эдилар. Уларнинг барчалари дунёвий ақл ва дунёвий руҳ билан боғланган табиат ва жамиятнинг ягоналиги ҳақидаги равоқийлик қоидаларидан келиб чиқдилар. Ҳар бир одамдаги ақллар- логослар ва руҳлар дунёвий ақл ва дунёвий руҳнинг эманацияси (ўзидан нур чиқариши) эканлигини таъкидладилар. Улар фикрича, кишилар доно ва фазилатли одамлар биладиган ягона ҳукмронлик қилувчи коинот қонунлари зарурлигини идрок этган ҳолда, уларга кўнгилли равишда бўйсунишлари лозим. Улар яна шу тўғрида мушоҳада юритдиларки, ҳар ким бутун нарса қаршисида ўз бурчини бажариб, тақдир томонидан унга белгилаб берилган жойда бирор-бир нарсани ўзгартиришга интилмасдан, нолишсиз қолиш мажбуриятини олиши керак. Сенека учун «яхши» император қандай бўлиши керак деган савол катта аҳамиятга эга эди, негаки, императорнинг бўлишлиги зарурият ҳисобланар эди. Император меъёрсиз мақтовни талаб қилмаслиги, фуқаролардан уларнинг мулкини тортиб олмаслиги, сенат ва «яхши» одамлар билан ҳисоблашиши, ўз билганича иш тутмасли, фуқароларнинг умумий фойдаси учун меҳнат қилмоғи зарур эдики, бунинг эвазига улар унга садоқат кўрсатиб, уни шарафлашлари лозим эди. Собиқ қул бўлган Эпиктет асосий эътиборни ҳукмдорнинг сифатига эмас, балки унга тобеларнинг ҳатти- ҳаракатига қаратди. Озодликка йўл моддий неъматлардан, хоҳиш- истаклардан юз ўгиришда ётади, негаки, инсон нимани хоҳласа, уни бериши ва олиб қўйиши мумкин бўлган одамнинг қулига айланади. Ташқи томондан мулк, бадан, ҳаёт-хожага ёки тиранга бўйсунади ва шунинг учун уларнинг бу

ташқи ҳуқуқларидан фойдаланишларига баҳслашиб ўтириш лозим эмас. Аммо инсоннинг ҳақиқий моҳияти, унинг ақли ва руҳи ҳеч кимга бўйсунмайди, унинг фикрий муҳокамасини ҳеч ким бошқара олмайди ва ҳеч ким унга хайрли ва эзгу ишлар қилишга халақит бера олмайди, демак, бахтли ва озод бўлишига тўсқинлик қила олмайди. Эпиктет учун ердаги барча ҳукмдорлардан юқори турган олий худо Зевс ҳақидаги тасаввур катта ўрин тутади. Унинг ўғли сифатида ўзини ҳис қилган инсон, ўзининг қандайдир ташқи фаровонлиги қондирилмаганлигидан доимо азобда бўлган сенатор ёки ҳатто подшонинг ўзидан кўра озодроқ бўлади. Римнинг охирги равоқийчиси император Марк Аврелий эди. Унинг нуқтаи назарига кўра, дунёда бирор - бир нарсани ўзгартириб ёки тўғрилаб бўлмайди. Унинг таъкидлашича, барча кишилар ҳар доим лаганбардор, ёлғончи ва ўз манфаатини кўзловчи бўлганлар, ҳозир ҳам шундай ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қоладилар. Бу тартибсизлик орасида нима қолади? Фақат ўз заковатига хизмат қилиш, ўзини камолотга етказиш ва эзгулик. Аммо бундай ўзини қўярга жой тополмайдиган, ҳаётда ҳеч қандай мақсади бўлмаган эзгулик инсониятга хизмат қилиш борасидаги ўз маъносини йўқотар эди. Негаки, инсоният ўзгармас ва иллатлардан ҳоли бўлмаганлиги учун, уни ҳеч қачон илҳомлантириб бўлмас эди. Эпикур фалсафаси Демокрит моддиюнчилиги тараққиётида олдинга қўйилган қадам эди. Унинг атомлар ҳақидаги таълимотини қабул қилган Эпикур атомларнинг тўғри чизиқлик ҳаракатдан ички таъсир натижасида четга оғиши ҳақидаги тахминни ўртага қўйди. Бу билан у конунийлик билан тасодифийлик уйғунлиги муаммосини олдинга сурди. Унинг фалсафасида инсон марказий ўринда туради. Эпикур ўз вазифасини инсонларни ўлим ва тақдир хавфидан озод қилишда деб билди. У худоларнинг табиат ва инсон ҳаётига аралашишларини рад этди ва руҳнинг моддийлигини исбот қилди. Худоларнинг мавжудлигини тан олган ҳолда, у худолар ҳақида «оломоннинг ёлғон уйдирмалари» га қарши чиқди. Ташвиш ва фаолиятни ҳузур-ҳаловат ҳолати билан сиғиштириб бўлмаганлигидан, худо «хушбахт ва безавол мавжудот бўлиб, ўзи ҳам ташвиш билмайди, бошқаларга ҳам нотинчликни раво кўрмайди ва шунинг учун ғазабга ҳам, иззат-ҳурмат қилишга ҳам дучор бўлмайди» 1 . Руҳ бадан каби атомлардан ташкил топган, аммо нозикроқ заррачалардан таркиб топган бўлиб, ҳамонамки тана қобиғида экан ҳис-туйғунинг бош сабабчисидир. Қачонки, қобиғ бузилса, атомлар руҳи тарқаб кетади ва ҳис-туйғу йўқолади. Инсон учун яхши ва ёмон нарса ҳис-туйғуда эканлигидан, ўлим эса –ҳис- 1 Диогек Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитыз философов. (Диоген Лаэртский. Машҳур файласуфларнинг ҳаёти, таълимотлари ва ҳикматли сўзлари ҳақида). –М., «Мысль» 1977. 437 -б. Эпикур таъл и моти

туйғудан маҳрум бўлиш эканлигидан, ўлим инсонни қўрқитмаслиги керак, негаки «ҳамонамки биз бор эканмиз, ўлим ҳали йўқ, ўлим келганда эса, бизнинг ўзимиз йўқ бўламиз» 2 . Эпикур маслакдоши учун оқиллик хосдир. Аммо равоқийдан фарқли ўлароқ, эпикурчи завқ, ҳис-туйғу, оғриқ, алам, меҳр-шафқатга очиқдир. У давлат ишларидан ўзини тийа олади, теран бўла олмайди ва гадойлик ҳам қилмайди. Эпикур инсон бахтини «лаззат» да, яъни хотиржамлик, вазминлик – атараксияни қўлга киритишда деб билди. Бунга фақат азоб-уқубатлардан қочиш ва фаол фаолиятдан ўзини тийиш, ҳамда билим ва ўз-ўзини камолотга етказиш йўли билан эришиш мумкин. Қадимги Римда эпикурчиликнинг энг йирик вакили, «Ашёлар табиати ҳақида» фалсафий достон ёзган Тит Лукреций Кар эди. У Демокрит ва Эпикур таълимотини қабул қилиб, бадиий шаклда ҳаёт ва ўлим ҳақидаги таълимотни ривожлантирди. Бунда у диний афсоналарни танқид остига олди. Лукреций фикрича, худоларга ишониш бутунлай табиий равишда, кўрқув ва табиий сабабларни билмасликнинг маҳсули сифатида келиб чиқади. Инсон бахтли яшаши учун, худолар олдидаги қўрқувдан озод бўлиши лозим. Эпикурчилик Рим жамиятида нисбатан узоқ сақланиб қолди. Бироқ, эрамизнинг 313-нчи йилида христианлик расмий дин бўлиши биланоқ, эпикурчиликка қарши шиддатли ва шафқатсиз кураш бошландики, пировардида ушбу фалсафани аста-секин тушкунликка олиб келди. Гуллаб-яшнаши қараб чиқилаётган даврга тўғри келган киниклар таълимотининг асослари Суқрот дарвидаёқ Антисфен ва кейинроқ Синоплик Диоген томонидан ишлаб чиқилган эди. Киниклар ўзларини полис тартиблари ва ҳаётнинг анъанавий шаклларига қарши қўйиб, эҳтиёжларни чегаралашни таълим бердилар. Улар фикрича, тўғри хулқ-атворнинг асосларини ҳайвонлар ҳаёти ва кишилик жамиятининг илк босқичларидан қидирмоқ лозим. Споиклар, скептиклар ва эпикурчилардан фарқли ўлароқ, киниклар кўчалар, майдонлар ва бандаргоҳларда оломон олдида сўзга чиқиб, мавжуд тартибларнинг ақлга мувофиқ эмаслигини исботлаб, камбағалчиликни сўздагина эмас, балки ўз ҳаёт тарзлари билан ҳам кўкларга кўтариб мақтадилар. Масалан, Фива шаҳридан бўлган Кратет (эр.ол. IV аср) бой оиладан келиб чиққан бўлиб, киниклар таълимотига берилиб кетиб, ўз қулларини озодликка чиқарди, мол- мулкини камбағалларга бўлиб бериб, фақирона-файласуфона ҳаёт кечира бошлади. Кратетнинг бизгача етиб келмаган фожиавий асаридан келтирилган сатрлар диққатга сазовордир: «Ватан менга қалъа ҳам, уй ҳам эмас, менга 2 Ўша жойда. 133 -б.Киниклар

бутун ер юзи-ибодатхона ва бошпана, унда яшаш учун нима керак бўлса, ҳаммаси бор» 5 . Эллинистик давлатларнинг инқирози ва римликлар босқинчилигининг бошланиши билан ақлий дунёқараш борган сари ўз ўрнини дин ва тасаввуфга бўшатиб берди. Сеҳргарлик, яширин диний удумларга ишониш, мунажжимлик кенг тарқалди. Ижтимоий хаёлпарастлик ва пайғамбарликка эътиқод қўйиш, айниқса кенг шуҳрат касб этди. Яширин диний удумларга ўзини бағишлаш, Худо билан бевосита алоқа ўрнатиш ва тақдир ҳукмидан озод бўлиш имконияти сифатида қарала бошланди. Зиёлилар ва шаҳарликлар орасидаги бош масала шунга қ аратилдики, дунёдаги бутун ёмонлик ва разолат қаердан келиб чиқади ва уни қандай қилиб бартараф этиш мумкин? Илгари афлотунчилар томонидан берилган жавоб энг машҳур бўлиб кетди: ёмонлик моддадан ва моддий дунёдан келиб чиқади. Илгари равоқийлар ўзларини унга мослаштиришга уринган ва уни эзгулик ва бахт-саодат асоси ҳисобланган коинот зарурияти, эндиликда қул қилувчи, боқувчи кучга айлантирилади. Бундан кейинги бутун ҳатти-ҳаракат шунга йўналтирилдики, ўзини яширин диний удумларга бағишлаб, ваҳийга ва шарқ донишмандларининг сирли билимларига йўл топиб, қандай қилиб бўлса ҳам, зарурият хоқимиятидан қутилиб, ҳақиқий озодлик йўлини идрок этиш билан умумий бирликка эришиб, разолатни бартараф қилиш чоралари излана бошланди. Ана шу мақсадда сеҳрли иборалар ҳам қўлланила бошландики, улар ер ва сайёралар жинларининг руҳини улардан ташқарига чиқариб юборишга ўргатишлари керак эди. Эрамизнинг III асри кишилари учун қаҳрамон энди саркарда ёки сиёсатчи эмас, балки файласуф Плотин ва унинг издошлари каби худодан илҳом олган, бутун дунё сирларини биладиган донишманд эди. Плотин (204-270йй.) Галлиен ҳомийлигидан фойдаланиб, ўз даврининг шароитларини ҳисобга олган ҳолда, ўзи қадимги дунё маданиятини уйғотиш тўғрисида орзу қилса ҳам, қадимги дунё қарашларидан нимани қутқариш имкони бўлса, ўшани сақлаб қолишга ҳаракат қилди. У Худо билан инсон ўртасидаги воситачилар табақаларини қисқартириб, коинот билан инсоннинг ягоналигини қайта тиклашга интилди. Унинг учун олий нуқтаи назар хунук эмас, балки гўзал бўлган бутун дунёни тешиб ўтадиган ягона, бир бутун олий эзгулик эдики, нега деганда у мукаммал ғоялар дунёсини ифода қилар эди. Кураш ва бахтсизлик борлиқнинг кўплиги ва узилганлигидан пайдо бўлади. Уларни бартараф этиш олий эзгулик билан қўшилиб кетишликдадирки, унга билим билан эмас, балки экстаз (карахтлик) ҳолати яъни барча ердаги нарсаларни 5 Ўша жойда. 266 -б.Янги афлотунчилик

тарк этиш, руҳни разолатдан худди олтин қуймасини унга ёпишган лойдан тозалаш каби йўл билан эришиб бўлади. Бу олий эзгуликни талаб қилади. Аммо Плотин «фуқаровий» эзгуликни ҳам рад этмайди. Бунга эришиш учун ҳар ким ўз бурчини дунё воқеаларида виждонан ўйнаши керак. Ҳар ким шуни унутмаслиги керакки, дунёдаги ёмонлик, расмдаги соя каби зарурдир ва у ўзининг шахсий фаровонлигидан келиб чиқмасдан, балки бутун эзгуликдан келиб чиқмоғи лозим. Ёмон одамлар ҳукмронлик қилмоқда, яхшилар эса азоб чекмоқда деган доимий шикоятлар бемаъниликдир. Негаки, худолар йиғлаётган ва ибодат қилаётганларга эмас, балки ким меҳнат қилаётган ва курашаётган бўлса, ўшаларга ёрдам берадилар. Плотиннинг таълимоти кенг омма учун жуда ҳам мураккаб эди. Унинг ўзи ҳам уни хосларга мўлжаллаган эди. Кейинчалик янги афлотунчилик бир қатор ўзгаришларга дучор бўлиб, асосан шарқдаги шаҳар зиёлиларининг фалсафасига айланди. Христианликнинг ёйилиши билан черков борган сари салобатли ва яхши ташкил топган кучга айланиб борди. Христианларга нисбатан бўлган таъқибларнинг бекор қилиниши билан христиан жамоалари чеккан азоблари синовидан уюшган ва мустаҳкамланган ҳолда чиқдилар. Бу нарса христианларнинг кейинги тақдирлари учун сезиларли аҳамият касб этди. 529 йилда Византия императори Юстиниан фармонига биноан Афинадаги Афлотун Академияси бекитилди. Қадимги дунё фалсафаси ўзининг минг йиллик мавжудлигини тўхтатди.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Ҳозирги давр Ғарб фалсафаси

Дунё ва ҳозирги давр фалсафаси

Янги ва энг янги давр фалсафаси

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари

1 Янги ва энг янги давр фалсафаси