Ўзаро индуктив боғланган занжирлар - Energetika - Referatlar

Ўзаро индуктив боғланган занжирлар

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

993.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзаро индуктив боғланган занжирлар Режа: 1. Индуктив боғланган занжирларни ҳисоблаш усуллари 2. Индуктив боғланган занжирларни ҳисоблаш 3. Ўзаксиз трансформатор. Трансформаторнинг эквивалент схемаси ва вектор диаграммаси

Индуктив боғланган занжирларни ҳисоблаш усуллари Электромагнит майдон назариясига кўра, токли ҳар қандай ўтказгич ундаги ток ҳосил қилган магнит майдон билан қуршалган. Бу токнинг (шунингдек, шу ток ҳосил қилган магнит майдоннинг ҳам) вақт бўйича ҳар қандай ўзгариши ўтказгичда ўзиндукция э.ю.к. ни ҳосил қилади: (5.1) Агар шу токли ўтказгич ҳосил қилган магнит майдонда бошқа ўтказгич ҳам бўлса, унинг қисмларида ўзаро индукцияланувчи э.ю.к. ҳосил бўлади: (5.2) Биринчи ўтказгичдаги токнинг вақт мобайнида ўзгариши билан, иккинчи ўтказгичдаги индукцияланган э.ю.к. орасидаги пропорсионаллик коэффициенти ўзаро индуктивлик (МГ) деб, ўтказгичлардан тузилган занжирлар эса индуктив боғланган занжирлар деб аталади. Мисол тариқасида ўрамлар сони w1 ва w2 бўлган индуктив боғланган иккита контурни кўриб чиқайлик. Улардаги и1 ва магнит и2 токлар тегишлича Φ 11 ва Φ 22 магнит оқимларни ҳосил қилади (1-расм). Биринчи ҳолда иккала контурни i 1 ток ҳосил қилган магнит майдон қуршаб олган и2=0" деб фараз қиламиз (1-а расм). У ҳолда илашган магнит оқим ва ўзиндукция коэффициенти тегишлича бўлади. Занжирлараро индуктив боғланиш шарти бўйича умумий оқим Ф11 нинг Ф21га тенг бўлган қисми (Ф 21 <Ф 11 ) w 2 контурда илашган магнит оқимнинг ўзаро индукциясини ҳосил қилади: Ψ 21= w2 Ф 21

U сон жиҳатидан ўзаро индукция коэффициенти билан аниқланади: M Худди шунга ўхшаш i 2 ≠0 va i 1 =0 (14-b расм) бўлган ҳолда илашган магнит оқим ва ўзаро индукция коэффициенти тегишлича: ψ 22 =w 2 Φ 22 va b) 1-расм. Бунда умумий оқим Φ 22 ning Φ 12 ga тенг қисми ( Φ 12 < Φ 22 ) контурда илашган магнит оқимнинг ўзаро индукциясини ҳосил қилади: ψ 12 = W1 Φ 12 У сон жиҳатидан ўзаро индукция коэффициенти билан аниқланади: a)

Ўзаро магнит оқимлар Φ 22 va Φ 12 бир хил масофада магнит қаршилиги бир хил бўлган муҳит орқали туташади; демак, бунда va чиқади, яъни ўзаро индуктивлик M=M исталган ҳар бир индуктив боғланишли контурларда бир хил бўлади. Контурларнинг хусусий индуктивликлари Л1 ва Л2 доимий мусбат, чунки и1 ва и2 токлар Φ11 ва Φ22 магнит оқимларига шартли равишда мосдир (ўнақай парма қоидаси). Ўзаро индуктивлик М нинг ишораси эса контурларнинг ўзаро уланиш схемасига боғлиқ. Агар i 1 ≠0 va i 2 ≠0 бўлганда, ўзаро магнит оқимлар Φ21 ва Φ12 контурларнинг хусусий оқимлари Φ 11 va Φ 22 йўналиши билан мос тушса, бундай контурлар мос равишда уланган дейилади ва M>0 бўлади. Агар ўзаро магнит оқимлар контурларнинг хусусий оқимларига қарши йўналган бўлса, бундай контурлар қарама-қарши уланган дейилади ва М<0 бўлади. Хусусий индуктивликлари Л1 ва Л2 ҳамда ўзароиндуктивлиги М бўлган икки контурнинг индуктив боғлиқлик даражаси боғланиш коэффициенти Кбог орқали аниқланади: (5.3) Бунда доимо Кбог<1, чунки Φ11>Φ21 ва Φ22>Φ12, яъни биринчи контурнинг хусусий магнит майдони иккинчи контурни тўла қуршаб ололмайди.

Индуктив боғланган занжирларни ҳисоблаш Мисол тариқасида, битта манбадан таъминланаётган, элементлари индуктив боғланган энг оддий занжирни ҳисоблашни кўриб чиқайлик (1- расм). Биринчи ҳолда актив қаршиликлари р1 ва р2, индуктивликлари Л1 ва Л2, ўзаро индуктивлиги М бўлган икки ғалтак ўзаро кетма-кет уланган ҳамда ўзгарувчан кучланиш у манбаи билан туташтирилган, деб фараз қилайлик (1- а расм), (иккала ғалтак мос уланганда кириш қисмларини шартли равишда юлдузча билан белгилаймиз). Индуктив боғланган элементлари мос уланган занжирнинг тенгламаси: u= (5.4) (бунда: e L1 va e L2 – ўзиндукция э.ю.к.). Буни комплекс шаклда қуйидагича ҳам ёзиш мумкин: бунда: Z mos – занжирнинг комплекс тўла қаршилиги, É M = j ω MÌ mos – комплекс ўзаро индукция э.ю.к.; Ì mos – комплекс ток. Занжир элементлари қарама-қарши уланганда (1-б расм), (Л1 ғалтакнинг кириш қисми ва Л2 ғалтакнинг чиқиш қисми уланиш схемасида юлдузча билан кўрсатилган) ўзаро индукцияни ҳисобга олган ҳолда занжирнинг турғунлашган режимдаги мувозанат тенгламаси ёки комплекс шаклда: (5.6) бунда: Зққ – элементлари қарама-қарши улангандаги занжирнинг комплекс тўла қаршилиги; Ì kk – комплекс ток.

Келтирилган нисбатларга кўра, элементлари мос уланган схемада бутун занжирнинг қаршилиги ўзининг индуктив ташкил этувчиси Хм =2ωМ миқдорлари ортиши ҳисобига бирмунча ортади. Элементлари қарама-қарши уланганда, аксинча, индуктив ташкил этувчининг ХМ=2ωМ миқдори камайиши ҳисобига занжирнинг қаршилиги камаяди. Элементлари мос уланганда контурдаги магнит оқимлар ўзаро кучайиб, токнинг вақт жиҳатидан ўзгаришида индуктив элементларнинг умумий реакцияси ортади ва занжирдаги ток камаяди. Қарама-қарши уланган схемада эса контурлардаги оқимлар ўзаро кучсизланади, бунинг натижасида ғалтакдаги тескари э.ю.к. камайиб, занжирдаги ток ортади. Тўла қаршилик Змос>Зққ ( мос< ққ) фактидан иккита индуктив боғланган контурнинг уланиш схемаси усулини ва ўзаро индуктивлиги миқдори М ни экспериментал аниқлашда фойдаланиш мумкин. Масалан, 1-расмдаги занжир учун берилган кучланиш У да Имос ва Иққ токлар экспериментал равишда ўлчаниб, сўнгра Ўзаро индукция коэффициенти М қуйидагича аниқланади: M= чунки va Энди 3-расмдаги мураккаб занжирни ҳисоблаш мақсадида, Кирхгофнинг биринчи ва иккинчи қонунларига биноан, тенгламалар системасини тузайлик. Схемада Ì1, Ì2 ва Ì3 токларнинг қабул қилинган йўналишлари бўйича Л1 ва Л2 ғалтаклар мос уланган (М21=М12>0), аммо Л3 ғалтак Л1 ва Л2 ларга нисбатан қарама-қарши уланган (М13=М31<0 ва М23=М32<0). Агар занжирнинг бошқа параметрлари қаторида ўзаро индуктивликнинг ҳам абсолют миқдори ва , берилган бўлса, тенглама тузилганда бу миқдорларнинг олдидаги ишора ғалтакларнинг уланиш схемасига кўра аниқланади. У ҳолда 1, 2 ва 3тугунлар учун Кирхгофнинг биринчи қонунига биноан ,

2-расм. 3-расм. бўлади. Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан, И, ИИ ва ИИИ контурлар учун (белгиланган йўналишлар бўйича айланиб чиқиб) қуйидаги тенгламаларни ҳосил қиламиз: O= Олинган тенгламалар системасига кўра, ўша номаълум токларнинг сонида занжир айрим элементлари орасидаги ўзаро индуктив богланиш ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´

ҳисобга олинганда, ўзаро индуктив э.ю.к.и ҳисобига ҳосил бўлган қўшимча кучланиш тушувлари занжирни мураккаблаштиради. Индуктив боғланишда мураккаб занжирлар юқорида баён қилинган усулларнинг бири билан ҳисобланади. 1-мисол. Параметрлари бир хил бўлган, индуктив боғланган иккита кетма-кет уланган, аввал У0=12Б ўзгармас кучланиш манбаига уланганда, ток И0=1А ни ташкил этади. Шу занжир эффектив қиймати У=60 В бўлган синусоидал ўзгарувчан кучланиш манбаига уланганда 1мос=3А (ғалтаклар мос уланганда) ва Иққ=4А (ғалтаклар қарама-қарши уланганда) истеъмол қилади. Индуктив богланиш коэффициенти Кбог аниқлансин. Ечиш: Алоҳида олинган ҳар бир ғалтак З=р+жХ комплекс қаршиликка эга деб, ўзгармас ток занжирида Х=0 эканлигини эътиборга олсак, бўлади, яъни ҳар бир ғалтакнинг актив қаршилиги р=6 Ом. Ўзгарувчан токда эса занжирнинг тўла қаршилиги мос уланганда: қарама-қарши уланганда эса: Om Бу режимлар учун занжирнинг индуктив қаршилиги тегишлича: Ҳар бир галтакнинг хусусий индуктив қаршилиги: Ҳар бир ғалтакнинг ўзаро индуктив қаршилиги:

Om Индуктивлик L 1 = L 2 = L ҳисобга олинганда боғланиш коэффициенти: Ўзаксиз трансформатор. Трансформаторнинг эквивалент схемаси ва вектор диаграммаси Бирор занжирда э.ю.к.нинг индукцияланиши фақат ўзидаги токнинг вақт бўйича ўзгариши натижасидагина бўлмасдан, балки у билан индуктив боғланган бошқа занжирдаги токнинг ҳам ўзгариши натижасида вужудга келиши юқорида айтилган эди. Бу ҳолда занжирлардан бирортасининг хусусий энергия манбаи бўлмаса, бошқа занжирдаги ток таъсиридан индукцияланган ўзаро индукция э.ю.к. унинг учун манба ва энергия етказиб берувчи вазифасини бажариши мумкин. Шундай қилиб, бир занжирдан иккинчи занжирга энергия фақат ўтказгичлар воситасида узатилмай, балки магнит майдон билан билвосита боғланган шу занжирнинг элементлари орқали ҳам узатилади. Трансформатор (ўзгарувчан кучланиш ва токларнинг миқдорини ўзгартувчи статик қурилма) индуктив боғланган занжирлар орасида энергияни узатиш асосида ишлайди. Оддий трансформатор умумий магнит оқими билан индуктив боғланган (4-расм) ўрамлар w 1 ва w 2 бўлган иккита қўзғалмас ғалтак (чулғам) дан иборат бўлади. 4-расм.

Чулғамлараро индуктив боғланишни яхшилаш мақсадида, чулғамлар w1 ва w2 бир-биридан изолацияланиб, юпқа электротехник пўлат тунукалардан дасталанган умумий ферромагнитавий ўзакка кийдирилади. Ўзгарувчан токнинг юқори (ўн ва юз килогерс) частоталарида трансформатор ўзаксиз қилиб ясалади. Занжир таҳлилини қулайлаштириш учун худди шундай турдаги трансформаторни кўриб чиқайлик (4-расм). Расмда кўрсатилганидек, ғалтакнинг ҳар бир қутбларини юлдузча билан белгилаб, параметрлари р1 ва Л1 бўлган бирламчи w1 чулғамни у1 синусоидал кучланишга улаймиз-да, трансформаторнинг мувозанат ҳолати тенгламасини тузамиз. Параметрлари р2 ва Л2 бўлган иккиламчи w2 чулғам қаршилиги Зюк га тенг юкламага уланган. Ҳар бир чулғамдан ўтаётган и1 ва и2 токлар тегишлича кучланиш манбаи у1 нинг ва w2 чулғамда и1 ток индукцияланган ўзаро индукция э.ю.к. нинг таъсири натижасида пайдо бўлади. Кирхгофнинг иккинчи қонунига кўра, бирламчи ва иккиламчи занжирлар учун қуйидагини ёзамиз: (5.7) (бунда: u 2 – юкламанинг Зюк қаршилиги қисмаларидаги кучланиш). Бу тенгламалар комплекс шаклда қуйидагича ёзилади: (5.8) Юклама қаршилигини Z yuk =R yuk +jX yuk оламиз ва қуйидаги белгилашларни киритамиз: ω L 1 = X 1 ; r 2 + R yuk = r n ; ω L 2 + X yuk = X n va ω M = X M Энди тенгламалар системасини қуйидаги кўринишга келтирамиз:

Токлардан Ì 2 =-JX M Ì 1 :(r II +JX II ) ни тушириб, Ú 1 ва Ì 1 ларнинг орасидаги боғланишни ҳосил қиламиз: Унча мураккаб бўлмаган ўзгартиришларни киритиб, кириш токи И 1 нинг трансформатор параметрларига боғлиқлигини аниқлаш мумкин: Трансформаторнинг кириш қисмаларидаги тўла комплекс қаршилик кучланиш манбаидан истеъмол қилинаётган Ì1 ток фақат бирламчи занжирнинг р1 ва х1 қаршилигига боглиқ бўлмай, у билан индуктив боғланган иккиламчи занжирнинг рИИ ва хИИ қаршилигига ҳам боғлиқ эканлигини кўрсатади. Трансформаторнинг иккала занжирини ягона тенглама билан бирлаштириш натижасида ҳосил бўлган тўла кириш қаршилиги Зкирнинг актив ва реактив (Δр ва Δх) орттирмалари: Δ r= яъни тегишлича трансформаторнинг киритилган актив ва реактив қаршиликлари деб аталади. Энди трансформаторнинг олдинги тенгламалар системасини қуйидагича ёзсак бўлади: (5.9)

Демак, трансформаторнинг схемасини индуктив боғланишсиз, яъни занжир элементлари орасида тўғри электр боғланишли бирор эквивалент схема билан алмаштириш мумкин. Эквивалент схемасига кўра, ток Ì 0 =Ì 1 +Ì 2 трансформаторнинг салт ишлаш режимидаги (Z yuk =∞ va I 2 =0 бўлганда) магнит оқим Ф0нинг миқдорини аниқлайди. Аслида У1 кучланиш манбаидан истеъмол қилинаётган салт ишлаш токи (5.10) бўлади ва унинг миқдори Ì2 токка боғлиқ бўлмайди. Оқим Ф0 чулғам w1 билан тўла илашган бўлиб, унда салт ишлашга мос тескари э.ю.к. ни ҳосил қилади: É 10 = - j ω L (5.11) Оқим Ф0 нинг ФМ га тенг бўлган бир қисми w2 чулғамни кесиб ўтиб, унда тескари ўзиндукция э.ю.к.ни индуктивлайди: É M = - j ω M Ì 0 (5.12) Аммо реал шароитда М<1 бўлганидан бўлади. Э.ю.к. лар айирмаси É10-ÉМ=Éс=-жхсÌо тарқалган оқимга доир хусусий индуктивлик Лс1=(Л1-М) дан илашган оқим ψ 11= W 1 Л1 И1 нинг ψ с1= w 1Л с1И1 га тенг бирламчи w 1 чулғам билан илашган қисмидан ҳосил бўладиган ва тарқалган оқимга сарфланаётган тескари ўзиндукциянинг э.ю.к. си, деб аталади. Шундай қилиб, эквивалент алмаштириш схемасидаги (4расм) (Л1- М) ва (Л2-М) индуктивликлар w 1 ва w 2 ғалтаклардаги Лс1 ва Лс2 индуктивликларни ифодалайди. Ток Ì2 нинг миқдори фақат бирламчи занжирнинг параметрларига боғлиқ бўлмай, иккиламчи занжирнинг параметрларига ҳам боғлиқлиги юқорида айтилган эди. Демак, Ì2 токнинг ортиши (масалан, φ 2>0 ли актив-индуктив юкламада Ì1 токнинг ҳам ортишига олиб келади. Аммо йиғинди ток Ì0 = Ì1+Ì2 ўзгармасдан қолиши учун Ì1 ва Ì2 токларнинг орасидаги бурчак 90о дан катта бўлади. 5расмда

актив-индуктив характерли юклама Зюк = Зеж φ 2 билан юкланган трансформаторнинг ток ва кучланишлар вектор диаграммаси берилган. Диаграммада Ì1 ва Ì2 токларнинг векторлари деярли қарама-қарши фазада, демак, Ì2 токнинг ҳар қандай ортиши (ёки камайиши) трансформаторнинг У1 кучланишли манбаидан истеъмол қилаётган И0 токининг худди ўшандай ўзгаришига олиб келади: чунки ток И0 ва у ҳосил қилган оқим Ф0 ўзгаришсиз қолиши керак. a) b) 5-расм. 5-б расмда актив сиғим юкламали (Z yuk = Ze j φ 2 ) трансформаторнинг ток ва кучланишлар вектор диаграммаси кўрсатилган. Диаграммада кириш токи Ì1 трансформаторнинг фақат истеъмол токи миқдорига боғлиқ бўлмай, фазасига ҳам боғлиқ. Демак, Ì2 сиғим токининг анчагина катта қийматларида, трансформатор (электромагнит аппарат бўлишига қарамай) таъминловчи тармоққа нисбатан актив-сиғим юклама ҳисобланиши мумкин (φ1<0). Юкланган трансформаторда асосий илашган оқим w1Ф0 бирламчи ва иккиламчи магнитловчи кучларнинг таъсиридан ҳосил бўлади: Ì 1 W 1 + Ì 2 W 2 = Ì 0 W 1 Ì 1 W 1 = - Ì 2 W 2 + Ì 0 W 1 , (5.13) яъни бирламчи токнинг магнитловчи кучи иккиламчи токнинг магнитсизлаш таъсирини мувозанатлаб, иккала чулғам учун умумий бўлган

оқим Ф0 ни миқдорий жиҳатдан ўзгаришсиз ушлаб туради. Тенглама (5.13) ни токлар тенгламасига келтирамиз: (5.14) бунда келтирилган иккиламчи ток; нисбат – трансформаторнинг трансформациялаш коэффициенти. Агар реал шароитда 0 < 1 бўлишини ҳисобга олсак, у ҳолда 1 ≈ 2 ёки I , ёки 1 : 2 = w 1 :w 2 , яъни чулғамлардаги токларнинг нисбати трансформатор чулғамлари ўрамлар сонининг нисбатига тескари пропорсионалдир. Бошқа томондан, салт ишлаш режимида трансформаторнинг тегишлича бирламчи ва иккиламчи чулғамларида индуктивланган э.ю.к. ларнинг эффектив қийматлари: E 1 = 4,44w 1 f Ф 0 va E 2 = 4,44w 2 f Ф 0 ёки Агар бу режимда U 10 ≈E 1 ni (X s1 <<X M va I 0 ≈0 бўлгани учун) ҳисобга олсак, (5.15) деб ёзиш мумкин, яъни трасформатор бирламчи ва иккиламчи чулғамлари кучланишларининг нисбати шу чулғамлар ўрамлар сонининг нисбатига тўғри пропорсионал (ёки трансформация коэффициентига тенг). Демак, трансформаторнинг трансформация коэффициентини етарлича аниқлик билан салт ишлаш режимидан топиш мумкин: н = У10 : У20 . Трансформаторда бўладиган физик жараёнларнинг муҳим хусусиятларидан

бири шуки, унинг ёрдамида чиқиш қисмида ўзгарувчан токни камайтириш ҳисобига кучланишни орттириш мумкин ва аксинча: (5.16) ya’ni U1I1≈U2I2 Бунинг сабаби шуки, трансформатор занжирнинг ўз энергия манбаи бўлмаган пассив элементидир, яъни у манбадан бирламчи занжирга келтирилган энергияни тахминан ўшандай миқдорда иккиламчи занжирга узатади (трансформациялайди). Трансформатор фақат ток И1 ва кучланиш У1нинг миқдорларини тегишлича И2 ва У2га ўзгартиради, лекин келтирилаётган энергия миқдорини ўзгартиролмайди. Манбадан келтирилаётган энергиянинг миқдори трансформаторнинг чиқиш қисмидаги юклама билан ростланади. Трансформатор электротехника соҳасида энг кўп тарқалган аппаратдир. Унинг ёрдамида турли энергия истеъмолчиларининг кучланишлари стандарт (0,22 кВ, 0,38 кВ, кВ, 3 кВ, 6 кВ, 35 кВ, 110 кВ, 220 кВ ва ҳ.к.) кучланишларга келтирилиб, 50 Гтс частотали манба кучланишлари билан мослаштирилади. Катта қувватли трансформаторда w 1 ва w 2 чулғамлар махсус магнит ўтказгич (пўлат ўзак) орқали бирлаштирилган бўлиб, у орқали чулғамлараро индуктив боғланиш ҳосил қилинади. Улардаги физик жараёнлар юқорида кўриб ўтилганларга нисбатан анча мураккабдир. Бу тўғрида тегишли маълумотлар кейинги бобларда баён қилинади.

Адабиётлар : 1. А. Каримов. Назарий электротехника. И қисм. – Тошкент, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. 4. Москва, 1998. 5. Г.В.Зевеке, О.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 6. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 7. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. М.Ибадуллаэв. Назарий электротехника асослари (масала ва машқлар тўплами). – Тошкент: ―Озбекистон‖ нашрёти, 2015. 9. C .Ф.Амиров, М. C .Ёқубов, Н.Ф.Жабборов Электротехниканинг назарий асослари. И-ИИИ қисм. – Тошкент. ―Озбекистон‖ нашрёти, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

O'xshashlar

Ўзаро индуктив бўлган занжирларни ҳисоблаш.

Тарқоқ параметрли электрик занжирлар

Электр занжирлар назариясига оид тушунча ва қонуниятлар

Электр занжирларида резонанс ҳодисалари

Фаннинг қисқача ривожланиш тарихи. «ЭТНА» фанининг электроэнергетика йўналиши фанлари билан боғлиқлиги.