Электромагнит майдон ҳамда электр ва магнит занжирларига оид асосий тушунча ва қоидалар - Energetika - Referatlar

Электромагнит майдон ҳамда электр ва магнит занжирларига оид асосий тушунча ва қоидалар

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2316 KB

Ko'chirib olish

Электромагнит майдон ҳамда электр ва магнит занжирларига оид асосий тушунча ва қоидалар Режа: 1. Электромагнит майдон ва унинг хусусиятлари. Электр майдони (қисқача тавсиф) 2. Электр майдони кучлари ва улар бажарадиган иш. Электр потенциали 3. Магнит майдони ва унинг хусусиятлари 4. Магнит оқим, магнит индукция ва магнит майдонининг кучланганлиги 5. Магнит майдонидаги ҳаракатланувчи электр заряд. Лоренц кучи 6. Электромагнит индукция ҳодисаси 7. Илашган магнит оқим. Ўзиндукция ва ўзаро индукция электр юритувчи кучлари 8. Тўлиқ ток қонуни 9. Электр токи ва унинг турлари 10. Электр токининг узлуксизлигига оид назария

Электромагнит майдон ва унинг хусусиятлари. Электр майдони (қисқача тавсиф) Физикадан маълумки, ҳар қандай электр ва магнит ҳодисалари электр ва магнит майдонларида содир бўлади. Энг содда мисолларда кўрганда, электр кучлари деб, икки заряд (ёки бир неча зарядлар) ўртасида ҳосил бўладиган кучларни тушунамиз. Бу кучлар механикавий кучларга ўхшаб, ўзаро таъсир этувчи зарядлар миқдорига тўғри пропорсионал ва улар орасидаги масофанинг квадратига тескари пропорсионал бўлади (Кулон қонуни). Ўзаро тортишувчи Ф12 ва Ф21, Ф13 ва Ф31 кучлари тескари ишорали зарядларни, яъни қ1 билан қ2 ни ва қ1 билан қ3 ни бир-бирига яқинлаштиришга интилади. Ўзаро тарқалиш кучлари Ф23 ва Ф32 эса бир хил ишорали қ2 ва қ3 зарядларни бир-биридан узоқлаштиришга интилади. Бу кучлар тегишлича - КЛ, МН ва СТ чизиқлари бўйлаб йўналган бўлади. Кучларнинг ўзаро Ф12 =-Ф21, Ф23 =-Ф32 ва Ф31 =-Ф13 бўлганини ҳисобга олсак, уларни фақат абсолют қийматларига мурожаат қилсак ҳам 1-расм. бўлади. Шундай қилиб, Кулон қонунига асосланиб, қуйидагиларни ёзамиз:

Агарда зарядларни бирор фазо ичида ихтиёрий тартибда жойлашган деб ва уларнинг сонини ҳам ихтиёрий деб олсак, уларнинг ўзаро таъсири остида кўп томонга йўналган куч чизиқлари КЛ, МН, СТ ва ҳ.к. ҳосил бўлиши аниқдир. Энди фараз қилайлик, қ1, қ2, …, қн зарядлар жойлашган фазо, яъни электр майдон ичидаги бирор ―а‖ нуқтада қ0 =1 заряд ҳам жойлашган (2- расм). Бу шартли синов зарядни бирга тенг деб оламиз 2-расм. ва унинг миқдорини шунчалик кичик деб ҳисоблаймизки, унинг қ:, қ2,...,қн зарядлар билан ўзаро таъсирланиши натижасида ҳосил бўлган куч Ф0 фақат шу қ0 заряднигина ҳаракатлантира олади. Яъни заряд қ0 бошқа зарядларни жойидан силжита олмайди, деб тушунамиз. қ0 синов зарядга таъсир этувчи натижавий куч қуйидагича аниқланади: Яъни унинг йўналиши ва миқдори фазонинг қайси жойида манзил топишига боғлиқ. Масалан, қ0 манзили аъ нуқта бўлса, унга таъсир этувчи куч 0 ' gа тенг. Агар қ0 ўз жойини аъ дан а" га ўзгартирса, унга таъсир этувчи куч ’ 0 '' га тенг бўлади (2-расм). Табиийки, 0 ≠ 0 '≠ 0 ", cҳунки R 1 ≠ R 1 ' ≠ R 1 ", R 2 ≠R 2 ≠R 2 " ва ҳ.к. Демак, фазонинг ҳар бир қисмида (участкасида, нуқтасида ва ҳ.к.) заряд ҳар хил ҳолатда бўлиб, масофаларга боғлиқ ўзгарувчан кучлар таъсирида бўлади. Агар ҳар бир нуқтадаги куч миқдорини ушбу синов заряд қ0 га бўлган нисбатини олсак, й

bo’ladi. Бу ерда E 0 электр майдонининг кучланганлигини ифодалайди. Масалани соддалаштириш мақсадида қ заряди ҳосил қилган майдондаги Р га тенг масофада жойлашган қ0 зарядга кучи таъсир этаётган бўлса, майдон кучланганлиги га тенг бўлади. Ифодадан кўриниб турибдики, қ1 асосий заряд қ дан қанча узоқлашса, майдон кучланганлиги ўшанча камайиб боради. Фақатгина Р=∞ бўлгандагина, F 0 =E 0 =0 бўлади, яъни q 0 электр майдони таъсиридан чиқиб кетган бўлади. Электр майдонини тавсифловчи параметрларнинг ўлчов бирликларини қуйидагича ифодалаш лозим: заряд q [ Kl ] - Кулон; 1 Kl =1 A ∙ s (Ампер секунд), диэлектрикнинг абсолют сингдирувчанлиги ε a = ε 1 *ε 0 [Φ/ m ] - Фарада тақсим метр, ростловчи масофа R [ m ] - метр, куч F [ J / m ] – Жоуль тақсим метр, кучланганлик [В/м] - Вольт тақсим метр. Электр майдони кучлари ва улар бажарадиган иш. Электр потенциали Юқорида кўриб чиқилган оддий электр майдонида (2-расм) бизнинг асосий диққатимиз электр куч чизиқлари ва майдон таъсирига тушган синов заряди қо га берилган эди. Лекин биз бир нарсани ҳисобга олмадикки, агар 0 кучи синов зарядини бир нуқтадан иккинчи нуқтага силжитса нима ўзгаради?

3-расм. Табиийки, ҳар қандай ҳаракат иш бажариш билан боғлиқдир. Электр майдонидаги ҳодисалар ҳам бундан мустасно эмас. Фараз қилайлик, синов заряди қо ―а‖ нуқтадан ―б‖ нуқтага ―н‖ нуқта орқали олиб ўтилади. Силжиш траекторияси а-н-б ни ҳисобга олганда, биринчи босқич dl , куч ёки кучланганлик йўналишларига нисбатан бурчак остидаги a томонга йўналган бўлади. Қисқача йўл бўлмиш Δ l = dl ни босиб ўтган q o заряд Δ A = F a Δ l = F cos α· dl ишни бажаради (бу ерда Δ l = dl ). Агарда зарядни ― a ‖ дан ―б‖гача ўтказишдаги электр майдон сарф қилган энергия ёки ишни тўла-тўкис ҳисоблайдиган бўлсак, унда (1.1) (бу ерда – ҳар бир нуқтада олинган куч вектори; dl – ҳар бир босқичда ҳисобга олинган йўналишли масофа қисми). Бу ишнинг синов заряди миқдорига нисбатан кўриб чиқсак, унда A/q= , ёки A= (чунки q 0 =1) (1.2) Синов зарядининг траекториясини ―м‖ ёки ―н‖ нуқталаридан ўтишини ҳисобга олинганда (1.2) ўрнига A = , ёки A = (1.3) Яъни электр майдон томонидан бажариладиган иш икки нуқта: ― a ‖ ва ― b ‖ ўртасидаги йўл траекториясига (яъни унинг шакли ёки узунлигига) боғлиқ эмас. Масалан, электр майдон бирор қ заряд туфайли ҳосил бўлган

бўлса ва шу манбага нисбатан ― a ‖ нуқта R 1 га ва ― b ‖ нуқта R 2 га тенг масофаларда жойлашган бўлса, q o ni ― a ‖ dan ― b ‖ га кўчиришга сарфланган иш қуйидагига тенг бўлади: (1.4) Кўриниб турибдики, заряд қ0 манба қ дан узоқлашганда (R 2 >R 1 ) бажариладиган иш A>0. Агарда q 0 ―b‖ дан ―a‖ гача ўтказиладиган бўлса: яъни бунинг учун манба кучига қарши йўналган ташқи куч (ёки энергия) сарфланиши керак. Айтилган фикр 3-расмдан ҳам кўриниб турибдики: ―м‖ нуқтада кузатилаётган ҳаракат векторга нисбатан α m > π /2 бурчак остида бажарилаяпти, яъни Δ A = F cos α m dl < 0. Юқорида келтирилган (1.1) - (1.4) ифодалардан келиб чиқадики, электр майдонида жойлашган ҳар бир нуқта ўзига хос потенциал энергиясига ёки соддалаштирганда, потенциал га эга. Шунинг учун ҳам (1.2) билан ифодаланган бирламчи (солиштирма) иш потенциаллар фарқи деб аталади, яъни (1.5) Кўриниб турибдики, агар q o ―b‖ дан ―а‖ га қайтариладиган бўлса (3- расм), бажариладиган иш ёки потенциаллар фарқи ; ya’ni u (1.5) дагига тенг, аммо тескари ишорада бўлади. Бошқача қилиб айтганда, φ ab + φ ba = 0, яъни синов заряди q o ―a‖ нуқтадан чиқиб, ҳар қандай траекторияли йўл босиб яна шу нуқтага қайтиб келса, у бажарган иш нолга тенг бўлади.

4-расм. Аммо потенциаллар фарқидан (яъни φа - φб дан) уларнинг мутлақ қийматини билиб бўлмайди, чунки майдондаги ихтиёрий равишда олинган ҳар қандай икки нуқта қ ва С ҳам бир хил фарққа эга бўлиши мумкин: φ q - φ s = φ a – φ b , лекин φ q ≠ φ a ва φ q ≠ φ b. Иккинчи томондан электр майдонининг таъсир этиш чегаралари чекланган бўлмайди: масалан, яккаланган q манбанинг q o га нисбатан таъсир кучи 0 фақатгина R=∞ да нолга тенг бўлади. Бу албатта назарий, 4-расмга қараганда шундай; амалда эса ҳар қандай кучли заряд ҳам чексиз ёйилган майдонга эга бўлолмайди. Шунга қарамай, бирор аниқ нуқта ―к‖ учун майдон потенциали назария асосида топилгани маъқул деб биламиз. Фараз қилайлик, шу нуқтадан қо заряд манбага нисбатан чексиз масофага олиб чиқилади. Унда майдон бажарган иш: яъни манба қ дан тўғри чизиқли масофаси Рк бўлган ―к‖ нуқтанинг потенциали: Потенциал ёки икки потенциал фарқи ўлчам бирлиги Вольт (В). Магнит майдони ва унинг хусусиятлари

Табиатда шундай моддалар ҳам учрайдики, улар ўз атрофида фақат ўзига хос бўлган кучлар майдонини ҳосил қилади. Бу кучлар худди шундай бошқа кучлар майдонига ёки ўхшаш кучлар майдонига нисбатан механик куч билан таъсир эта олади. Бундай кучлар манбаи бўлмиш моддалар магнит деб аталади. Энг оддий магнит 5-расмда кўрсатилган. Унинг куч чизиқлари шимол (Ш) қутбидан чиқиб, жануб (Ж) қутбига кирган бўлади. Электр заряд ҳосил қилган электр майдондан магнит майдони шу билан фарқланадики, заряднинг ишорасига қараб, электр куч чизиқлари ёки заряддан тарқалган, ёки унга йиғилиб келган бўлади. 5-расм. Магнит куч чизиқлари эса манбанинг бир қисмидан тарқалиб, иккинчи қисмига тўпланади, яъни улар узлуксиздир. Магнитнинг икки қутбга бўлиниши ҳам шартлидир: алоҳида шимол ва алоҳида жануб қутблар мавжуд бўла олмайди. Магнитни қанча парчаламанг, барибир ҳар қандай бўлими яна бир бора икки қутбдан иборат бўлиб қолаверади. Магнит майдонининг таъсир кучини икки усул билан синаш мумкин. Биринчиси, майдон таъсирида бирор синов магнит массаси мМ ёки компас стрелкаси ҳаракатга тушади (5-расм). Бу ҳаракат куч чизиқлар бўйлаб ҳосил бўлади. Ҳар бир нуқтадаги куч вектори ва уни ҳосил қилувчи магнит индукция нинг йўналишини кўрсатувчи восита сифатида компас стрелкаси ишлатилиши мумкин. Иккинчиси, агар майдон ичига электр токли сим киритилса, асосий магнит майдони ва қўшимча (ток ҳосил қилган) майдон ўртасидаги ўзаро таъсир кучини кузатиш мумкин (6-а, б, в расм). Шимол қутбидан чиқиб жануб қутбига йўналган ва индукцияга эга бўлган асосийSh J

магнит куч чизиқлари майдонидан жой олган сим ичидан ток и ўтаётган бўлса, унинг атрофида ҳосил бўладиган индукцияли қўшимча магнит майдони асосий магнит майдони билан ўзаро ҳаракатга тушади. 6-а расмдан кўриниб турибдики, симнинг чап томонида Бм ва Би магнит индукциялари бир-бирига қарши йўналган бўлса, симнинг ўнг томонида улар бир-бирига мос тушган. Натижада симнинг ўнг томонида йиғинди магнит куч чизиқлари зичланади, чап томонида эса сийраклашади. Ўз навбатида магнит майдони ўз шаклининг бузилишига қаршилик кўрсатади ва куч чизиқлари энг қисқа йўл орқали бир қутбдан иккинчи қутбга ўтишга интилгани туфайли ―бегона‖ магнит объект сиқиб чиқарила бошлайди: токли сим ўнгдан чапга ҳаракатланади. Туртиб чиқариш кучининг йўналиши ва катталиги симдаги ток и нинг кучи ва йўналишига боғлиқ. Кучнинг йўналиши тўғрисидаги хулоса 6-б ва в расмлардан яққол кўриниб турибди. Расмлар ўртасидаги доирачалар симнинг кўндаланг кесимини ифодаласа, уларнинг ичидаги белгилар токнинг йўналишини белгилайди. Агар ток биздан расм ―ичига‖ оқаётган бўлса, уни , яъни найзанинг думи шаклида, агар у расм ―ичидан‖ бизга қараб оқаётган бўлса, уни •, яъни найзанинг учи шаклида тасвирлаш одатга айланган. Шу ҳолда ток а) б) в) 6-расм. атрофида ҳосил бўладиган ўз магнит куч чизиқлари тегишлича соат милига мос (6-б расм) ва тескари (6-в расм) йўналишда ўралган бўлади. ⃗ ⃗ ⃗ ⃗ ⃗ ⃗

Шунинг учун биринчи расмда майдондан токли симни чиқариб ташловчи куч чапга, иккинчи расмда эса ўнгга йўналган бўлади. Магнит оқим, магнит индукция ва магнит майдонининг кучланганлиги Юқорида кўриб чиқилган магнит хусусиятларини чуқурроқ ўрганиш кўзда тутиладиган бўлса, албатта, биринчи навбатда магнит майдонининг асосий кўрсаткичларини, яъни уни тўла-тўкис тавсифлайдиган магнит катталикларини ўрганишимиз шарт. Булар эса – магнит оқим – F , магнит индукция вектори – B ва магнит майдонининг кучланганлиги вектори дир. Фараз қилайлик, оддий магнит майдонини бир ўрамли симдан ўтаётган ток i ҳосил қилган назарияга асосланганда бу магнит майдон фазода чексиз жойлашган бўлади. Амалда эса ҳар қандай катта ток i ҳам бир неча метрдан узоққа тарқалмаган магнит майдонини ҳосил қила олади холос. 7-расм. Шундай экан, токнинг магнит майдони асосан ток ўтаётган симга яқин масофада таъсир этади ва унинг куч чизиқлари токли сим яқинида зичроқ ва аксинча, ундан йироқда сийрак бўлади. Айни шу кўрсаткич, яъни магнит куч чизиқларининг бирор жуда кичик ва йўналган кесим дс ичидаги зичлиги магнит индукциясининг миқдорини билдиради. Умуман олганда, иккита ёнма-ён олинган куч чизиқлари ҳам бир йўналишда бўлмайдилар, шунинг учун магнит майдонининг таъсир кучининг йўналишини индукция билан ∫ ⃗ ⃗ ⃗

боғлар эканмиз, кесимини йўналган деб олганимиз маъқул. Ушбу нуқтайи назардан қараганда, С га тенг бўлган ихтиёрий юзадан ўтаётган индукция векторлари тўплами ―магнит индукция векторларининг оқими‖ ёки қисқароқ айтганда, ―магнит оқими‖ деб аталади. Магнит оқими веберда ўлчанади: 1 Vb = 1 V · s ёки Вольт-секунд. Магнит оқимини тасаввур қилишда 7- расмдан фойдаланиб, токли сим ўрамининг ичида жойлашган юза s ни олиш мумкин: шу ҳалқасимон тешикка пастдан кириб тепадан чиқиб кетаётган барча куч чизиқлар тўпламини ―магнит оқими― дейиш мумкин. Кўриниб турибдики, ҳамма куч чизиқлари ҳалқанинг тепа қисмида атроф-фазога тарқалаётган бўлса, улар шу ҳалқанинг паст томонида қайтадан йиғилади. Яъни магнит куч чизиқлари узлуксиздир: улар ҳеч қаердан бошланмайди ва ҳеч қаерда тамом бўлмайдилар. Математика нуқтайи назаридан қаралганда, магнит куч чизиқларининг узлуксизлигини тенглама билан ифодалаш мумкин. Яъни кесимдан кесимга ўтиб, берк контур бўйлаб магнит оқимини кузатиб чиқсак, унинг интеграли (йиғиндиси) нолга тенг бўлади. Буни 7- расмда белгиланган С1 ва С2 кесимли магнит куч чизиқлари ичидан ўтган магнит оқимининг шаклидан ҳам хулоса қилса бўлади, чунки С1 га кирган оқим С2 дан чиқиб кетяпти. Энди худди шу расмдаги пунктир билан кўрсатилган ва узунлиги л га тенг бўлган магнит куч чизиғини кўриб чиқайлик. Фараз қилайлик, бу ғилдираксимон берк эгри чизиқ кўп томонли кўпбурчакдан ташкил топган бўлсин. Унда ҳар бир томоннинг узунлигини Δ l деб олсак, берк айланани ҳосил қилган магнит куч чизиғини га тенг деб ҳисобласак ҳам бўлади (бу ерда Δ l ). Бу интеграл магнит оқимига ўхшаш скаляр миқдорга эга, яъни чунки айлана бўйлаб олинган берк йўлнинг ҳар бир нуқтасида индукция векторининг модули ўзгармас деб ҳисобланган.

Бу куч чизиғининг таъсир миқдорини тавсифлашда уни ҳосил қилган ток кучи и ва магнит майдонидаги муҳит хусусияти билан боғлаш табиийдир. Жуда кўп тажрибаларда кўрилганига биноан, ҳақиқатдан ҳам Bl = μ i (7расм учун). Агар магнит майдон w -ўрамли ғалтакда ташкил топган бўлса, унда Bl = μ wi ёки Бу ерда - магнит майдонининг кучланганлиги ва μ - магнит сингдирувчанлиги деб аталади. Ўлчов бирликларига ўтаётган бўлсак ва ни ҳисобга олсак, индукция – бу магнит майдонининг аниқ нуқтасидаги зичлиги – вебер тақсим метр квадрат ёки тесла да ўлчанади (1 T =1 Vb / m 2 ). Магнит майдонининг кучланганлиги эса ампер тақсим метр да ўлчанади ( A / m ). Бундан кўринадики, магнит сингдирувчанлиги μ ўлчов бирлиги қуйидагича топилади: (генри/метр). Магнит майдонининг характеристикаларини таърифлашни тугатишдан олдин яна бир марта шуни эслатиш лозимки, умумий тарзда олинган майдоннинг ихтиёрий нуқтасидаги магнит индукция ва кучланганлик вектор миқдорлардир. Улар орасидаги боғланиш ҳам = μ деб ёзилиши шарт. Магнит майдонидаги ҳаракатланувчи электр заряд. Лоренц кучи Агар бирор ўзгармас магнит майдон мавжуд бўлган фазода ихтиёрий миқдордаги қ заряд жойлашган бўлса ва у ҳаракатда бўлмаса, магнит майдони унга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Аммо шу зарядни бирор ташқи куч (масалан, электр кучланганлиги га тенг бўлган электр майдони) тезликда ҳаракатлантирадиган бўлса, унда магнит майдони ҳам зарядга қўшимча куч билан таъсир қила бошлайди.

а) б) 8-расм. Агар магнит майдони индукция вектори 8-а расмда кўрсатилгандек заряд ҳаракатланаётган тезлик (ёки куч 1 ) йўналишига перпендикуляр йўналган бўлса, магнит майдон таъсир кўрсатаётган куч 2 = q[ ] максимал қийматга эга бўлади ва ўз навбатида га ҳам, га ҳам перпендикуляр йўналган бўлади. Умумий ҳолатда тезлик вектори индукция вектори жойлашган чизиқ Н билан ихтиёрий α ≠ 90 0 бурчагини ташкил этиши мумкин (8-б расм): унда магнит майдонининг таъсир этувчи кучининг вектори 2 = q[ ], унинг модули эса f 2 = qv t B=qvBSinα. Яъни заряд ҳаракатининг йўналиши Н чизиқ йўналишига яқинлашган сари магнит кучи ф2 камайиб, нолга интила бошлайди, 8-а ва б расмдан кўриниб турибдики, куч вектори қандай катта бўлмасин, у va векторлар ётган текисликка нисбатан ҳамма вақт перпендикуляр бўлгани туфайли заряд тезлиги в ни ўзгартира олмайди. Бу куч фақат қ заряд ҳаракатланаётган траекториясини ўзгартиради холос. Шунинг учун ҳам зарядни ҳаракатлантирувчи электр майдон кучи 1 билан магнит майдонининг таъсир кучи 2 нинг йиғиндиси = 1 + 2 = q ( E + B ) - Лоренц кучи деб аталади. Яна бир бор эслатамизки, магнит майдон таъсири ф2 фақатгина ҳаракатда бўлган заряд учун мавжуддир; ундан ташқари худди шу йўналиш ва тезлик билан мазкур магнит майдонида манфий заряд ҳаракатланса, унга таъсир ⃗ ⃗ ⃗ ⃗

этувчи магнит кучи ф2 тескари йўналишда ҳосил бўлади. Лоренц кучи тенгламасидан яна бир қизиқ хулосага келиш мумкин: агар магнит кучининг модули f 2 = qvB бўладиган бўлса, демак, магнит индукцияси Демак, индукцияга 1.1-тенгламада берилган тавсифни қуйидагича тўлдириш мумкин: магнит индукцияси магнит майдонини тавсифловчи шундай вектор катталикки, у магнит таъсир кучининг заряди ва унинг ҳаракат тезлиги кўпайтмасига бўлган миқдорий нисбатини кўрсатади. 9-расм. Кўриб чиқилган Лоренц тенгламасидан яна бир муҳим хулоса чиқариш мумкин. Фараз қилайликки, бир текис ҳаракатда бўлган заряд қ бирор вақт мобайнида қандайдир электр симидан ўтиб бораяпти (9- расм). Демак, ўзгармас ток учун заряд миқдори қ=И·т бўлса, иккинчи томондан ушбу заряд электр симининг л га тенг бўлган қисмини шу т вақт ичида ўтган, деб олсак ҳам бўлади, яъни l = v·t. U ҳолда f 2 = qvB ўрнига деб ёзиш мумкин. Бу ифода эса ўзгармас ток И ўтказаётган ва л узунликка эга бўлган электр сими Б индукцияли магнит майдонига жойлаштирилганда, у магнит майдони томонидан [F=BIl] миқдорга эга механик куч таъсири остида бўлишини кўрсатади. Ўлчов бирлигига ўтсак,

Электромагнит индукция ҳодисаси Бу муҳим электромагнит ҳодиса магнит майдонида ҳаракатланган электр ўтказгичда (симда) э.ю.к. ҳосил бўлишини намойиш қилади ва биринчи марта М. Фарадей томонидан 1831-йилда тажриба асосида исботланган. Юқорида кўриб чиқилган Лоренц кучларини ҳисобга олган ҳолда 10- расмда кўрсатилган ҳолатни ўрганайлик. Фараз қилайлик, бирор ўзгармас магнитнинг юқори томонида жойлашган Н - шимол қутби Ф магнит оқимини ҳосил қилади. 10-расм. Демак, магнит қутби яқинидаги нуқталарда индукция вектори тик тепага йўналган бўлади. Энди оқим Φ таркибидаги магнит куч чизиқларини кўндаланг йўналишда рамка (тўртбурчакли берк сим ҳалқа) тезликда кесиб ўтсин. Биз биламизки, рамка металлдан ишланганлиги туфайли унинг ички таркибидаги эркин электронлар ҳисобига қ0 заряд жой олади ва у рамка билан В тезликда магнит майдонида ҳаракатда бўлади. Унга тегишли Лоренц кучи ф2 = қ0[ ] га тенг бўлади. Аммо бу ҳодисани, кузатувчи рамка билан бир хил тезликда ҳаракатда бўлса, унга мазкур куч f 2 = q 0 [ ] бўлиб, гўё кучланганлиги 0 га тенг бўлган ташқи электр майдон таъсирида ҳосил бўлгандек туюлади.

Шунинг учун ҳам ҳаракатдаги рамканинг кучланганлиги E 0 =[ ] бўлган электр майдон таъсирида деб ҳисоблаш мумкин. Энди Δ t вақт ичида рамка Δх оралиғига сурилди деб ҳисобласак, унинг тезлиги bўлиб чиқади ва ташқи сунъий электр майдон кучланганлиги бўлади. Иккинчи томондан, рамка сурилиш натижасида магнит куч чизиқлари кесиб ўтаётган кесим ΔС=ΔлъΔх миқдорига, магнит оқими эса ΔΦ= Б·Δс миқдорига ўзгаради. Магнит индукциясини ва рамка тезлигини аниқ йўналишга эга эканлигини, яъни вектор сон бўлганлигини ва Δ 1≈dl, Δ x≈dx, ΔΦ ≈dF ҳамда тенгликларни ҳисобга олсак, қуйидагини ёзиш мумкин: (Охирги ифодадаги ишора ўзгариши вектор кўпайтмасидаги кўпайтирувчи векторлар ўрни алмашгани ҳисобига бўлди). Бу тенгламанинг иккала томонини дт га бўлсак, yoki бўлади. Кўриниб турибдики, нолга тенг эмас ва (1.2.) ифодада берилган назарияга биноан мазкур ифодани потенциал тушунчасига тенглаштириб бўлмайди. Демак, бу рамкани магнит майдонидаги ҳаракатлантирувчи куч эвазига унинг сими бўйлаб электр юритувчи куч ҳосил бўлади: Магнит майдонида ҳаракатланувчи ҳар қандай ўтказгич, унинг шакли ва берк занжир ҳосил қилиш-қилмаслигидан қатъи назар, бирор миқдорли э.ю.к. га эга бўлади, ҳосил бўлган ёки индукцияланган э.ю.к. катталиги ўтказгичнинг ҳаракат тезлигига боғлиқдир. Масалан, 10- расмда кўрсатилган вазиятда э.ю.к. рамканинг фақат "аг" ва "бв" қисмларида ҳосил бўлади, чунки "аб" ва "вг" қисмлари магнит куч чизиқларини умуман кесиб ўтмайди.

Ваҳоланки, "бв" қисмида ҳам э.ю.к. жуда кичик миқдорда ёки мутлақо нолга тенг бўлиб чиқиши мумкин; бу эса рамканинг узоқ чеккаси магнит майдони билан суст равишда боғланганлигини кўрсатади. Тенглама (1.7) дан кўриниб турибдики, ўтказгич қанча катта тезлик билан магнит майдонини кесиб ўтса, ўшанча катта э.ю.к. ҳосил бўлади: бир текис ўзгармас тезликдаги ҳаракат учун э=cонст, тўхтаб турган рамка учун э=0. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, рамкани кесиб ўтаётган магнит оқими Φ (t) вақт мобайнида ошиб борса дукцияланган э.ю.к. абсолют қиймати нолдан катта бўлиб, ўзгариб туради, аммо унинг миқдори манфий бўлади. Агарда Φ (t) вақт бўйлаб камайиб борса , индукцияланган э.ю.к. мусбат миқдорларга эга бўлиб, ўзгариб туради. Бу жуда муҳим қонуниятнинг мазмуни шундан иборатки, магнит майдон оқимининг миқдорий ўзгариши магнит энергиясининг рамка атрофида ўзгаришини акс эттиради: магнит оқимининг зўрайиши магнит майдон энергиясини рамкага нисбатан кўпайишига олиб келадиган бўлса, унда ҳосил бўлган э.ю.к. тескари йўналган бўлиб, энергетик мувозанатни сақлашга интилади. Магнит оқими камайиб борса , ушбу э.ю.к. ўз ишорасини ўзгартириб, уни олиб кирган энергиясини сақлаб қолишга ҳаракат қилади. Яна бир нарсани айтиб ўтиш керакки, юқорида кўриб чиқилган ҳодиса фақатгина рамка ҳаракатда бўлганда эмас, ваҳоланки, жойидан қўзғалмас рамкага нисбатан ўзгармас магнит (ёки токли рамка) ҳаракатда бўлса ҳам содир бўлаверади. Шундай ҳолат ҳам юз бериши мумкинки, ўтказгич ёпиқ контур (рамка) ўзгарувчан ток ҳосил қилган магнит майдонда ҳаракатда бўлади. Натижада индукцияланган э.ю.к. иккита ташкил этувчидан таркиб топади, яъни: .

Бу ерда: (- t) қўзғалмас рамкадаги магнит майдонининг ўзгариши: – рамкани ҳаракатда бўлгани ҳисобига ҳосил бўлган э.ю.к. қисмидир. Энди (1.7) кўринишдаги тенгламага қайтиб келсак ва берк контурда пайдо бўлган э.ю.к. нинг мазкур занжирда ток и ҳосил қилишини эътиборга олсак, ундаги ўрин олган кучланиш u = e = Ri бўлиб чиқади. Бу ерда Р – занжирнинг актив қаршилиги. Шундай қилиб, Ri = - ёки idt ёки dq=- Айнан шунга яқин шаклда, тўғрироғи кўринишда ушбу қонуният М.Фарадей томонидан аниқланган эди. Олим Φ тушунчасига бир неча магнит куч чизиқларининг Δ N ўзгаришини тенглаштирган, яъни e=- деб баҳо берган. Бу ифода билан электромагнит индукция қонуниятини тушунтиришда шу жойи қулайки, магнит майдонининг куч чизиқларини кесиб ўтувчи ўтказгич берк контурни ташкил этиши шарт эмас (масалан, , va 0 векторлари бир-бирига нисбатан перпендикуляр бўлгани туфайли e a2 =vBl a2 ). Умумий ҳолатда бир текис магнит майдонида в тезлик билан ҳаракатланувчи ва л узунликка эга бўлган ўтказгичлар учларида e a2 = vBl a2 га тенг э.ю.к. ҳосил бўлади. Унинг йўналишини ўнг қўл қоидаси билан аниқласа бўлади. Юқорида кўриб чиқилган назариядан шундай хулоса чиқариш мумкин: электр ва магнит майдонлари бир-биридан мутлақо айрим ҳолатларда мавжуд бўла олмайдилар, улар ўзаро бирлаштирувчи умумий электромагнит жараёнлар билан чамбарчас боғланганлар.

Илашган магнит оқим. Ўзиндукция ва ўзаро индукция электр юритувчи кучлари Маълумки, ҳар қандай магнит майдонида магнит куч чизиқлари чекланган масофада тарқалган бўлиб, берк траекториялар бўйлаб жойлашган бўлади (7-расм). Мазкур майдоннинг ихтиёрий жойида ўлчанган магнит оқими куч чизиқлар ―тешиб‖ ўтаётган ва ихтиёрий равишда танлаб олинган кесим ― S k ‖ га боғлиқдир, яъни а) б) 11-расм. Аммо бир ўрамли токли симни (контурни) магнит майдонининг манбаи деб олсак, тўла магнит оқимини деб олишимиз шарт (бу ерда ―С‖ эслатилган токли контурнинг юзаси). Энди фараз қилайлик, токли сим бир неча ўрамли ғалтак шаклида тузилган (11-а расм). Шу сабабли магнит куч чизиқлари йўлида ҳар бир ўрамга тегишли кесим ―С‖ бир неча маротаба учрайди. Ундан ташқари, магнит куч чизиқлари ҳар хил траекториялардан ўтгани туфайли айрим ўрамларга нисбатан бошқабошқа зичликда кесиб ўтган (шартли чизиқлар 1,2,7). Расмдан кўриниб турибдики, и токли кўп ўрамли манбага ғалтакка нисбатан магнит оқимини Φ= BS деб олиб бўлмайди, чунки куч чизиқларининг сонини токка пропорсионал деб ҳисобласак, ҳар бир янги ўрам эвазига бу чизиқлар каррали кўпайиб бораяпти. Шундай қилиб, ҳақиқий магнит оқими = ёки 1

= w Φ= wBS (бу ерда w – ўрамлар сони). Натижавий ёки карраланган магнит оқими ψ= w Φ – илашган магнит оқими деб аталади. Оддий магнит оқими Ф деб, бир ўрамга (масалан, ўртадаги ўрамга) тегишли куч чизиқлар йиғиндисини ҳисоблаймиз. Агар магнит оқими йўлида махсус магнит ўтказгич темир ўзак жойлашган бўлса (11-б расм), w – ўрамли ғалтакнинг ҳар бир ўрами деярли бир хил оқим Φ =БС билан илашган бўлади. Ғалтакка тегишли илашган магнит оқими учун олинган ψ = wΦ ифода ҳақиқатга янада яқинроқ бўлади, чунки деярли ҳамма магнит куч чизиқлари ―С‖ кесимли темир ўзак ичида ихчам жойлашиб олади. Юқорида (1.6) кўрсатилганидек, магнит оқими магнит куч чизиқлари зичлигини тавсифлайдиган кўрсаткичдир, яъни wΦ =Н. Шунинг учун илашган магнит оқими ψ= N = w Φ va унинг вақт мобайнида ҳар қандай ўзгариши кўп ўрамли контурда (ғалтакда) электромагнит индукция қонуниятига биноан қуйидаги миқдорли э.ю.к. ҳосил қилади: (1.8) Илашган магнит оқими тўла-тўкис ғалтакдан ўтаётган токка тўғри пропорсионалдир, яъни ψ =Li . Пропорсионаллик коэффициенти L – хусусий индуктивлик ёки тўғридан-тўғри индуктивлик деб аталади. Унинг ўлчов бирлиги: Индуктивлик магнит майдон ҳосил қилувчи индуктив контурининг (ғалтакнинг) геометрик ўлчовлари г ва магнит куч чизиқлари ёйилган муҳитнинг магнит сингдирувчанлигига боғлиқ, яъни Л=ф(г, тс). Шундай қилиб, илашган магнит оқими вақт ўзгариши натижасида ҳосил бўладиган (индукцияланадиган) э.ю.к., яъни ўзиндукция э.ю.к. ҳам ток i , ҳам индуктивлик L ўзгарувчанлиги ҳисобига вужудга келиши мумкин. Агарда L=const бўлса, бўлади.

11-а расмда кўрсатилган магнит майдони атроф-муҳитда шундай жойлашганки, унинг куч чизиқлари фақат манба ролини ўйновчи индуктив ғалтак ўрамлари билан илашган. Лекин шундай ҳам бўлиши мумкинки, магнит куч чизиқлари йўлида бошқа индуктив контури (ёки контурлар) жойлашган бўлади. Ўзга контурларнинг хусусий (ўз манбаидан чиққан) токлари бўлиши ёки бўлмаслигидан қатъи назар, асосий магнит майдонининг куч чизиқлари ўша контурларни кесиб ўтиб, уларда э.ю.к. ҳосил қилиши ҳам мумкин. Мисол учун 12-а ва б расмда кўрсатилган магнит майдонларини кўриб чиқайлик. Агар ўрамлар сони w1 тенг бўлган индуктив ғалтакдан и1 ток ўтаётган бўлса, у ҳосил қилган магнит куч чизиқлари 12-а расмда кўрсатилгандек, қисман w2 ва w3 ўрамли иккинчи ва учинчи индуктив ғалтаклар билан илашган бўлади. Табиийки, энг кўп куч чизиқлари w1 ўрамли асосий ғалтак билан боғланган бўлади, чунки уларнинг талай қисми w2 ва w3 ғалтакларга етиб бормаслиги аниқдир. Қандай бўлмасин, агар магнит майдони фақат и1 токи туфайли ҳосил бўлса, унда ғалтакларга илашган магнит оқимларининг миқдори қуйидагича аниқланади: биринчи контур учун ψ 11 = L 11 i 1 иккинчи контур учун ψ 21 = M 21 i 1 учинчи контур учун ψ 31 = M 31 i : ва ҳ.к. Бу ерда: ψ 11, ψ 21 va ψ 31 – тегишли контурга илашган магнит оқими, Л11 – биринчи контурнинг (ғалтакнинг) индуктивлиги, М21 ва М31 – тегишлича биринчи ва иккинчи ҳамда биринчи ва учинчи ғалтаклар орасидаги ўзаро индуктивликлари. Iккинчи ва учинчи контурлардаги токлар нолга тенг бўлса ҳам, , мазкур ғалтакларда ўзаро индукция э.ю.к. лар ҳосил бўлади:

Агар (1.8), (1.9) ва (1.10) ифодаларда келтирилган э.ю.к.ларнинг (-) (минус) ишорасини тушунтиришга ўтсак, бу Э.Х. Ленс очган муҳим қонуният, яъни электромагнит инерция қонунияти билан боғлангандир. Яъни ҳар қандай индукцияланган э.ю.к. ўз контурида шундай ток ҳосил қиладики, унинг ҳаракати бошқа магнит оқимининг ўзгаришига қарама-қарши йўналган бўлади: оқим кўпайишига интилса, индукцияланган ток уни сусайтиришга ҳаракат қилади, оқим камайишига интилса, мазкур ток уни эски миқдорда сақлаб қолишга ҳаракат қилади. a) b) 12-rasm. Ўзаро индукцияланиб ҳосил бўладиган э.ю.к. ларни таърифлашда шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, бу ҳодиса электр энергиясини магнит майдон воситасида узатишда ўта муҳим рол ўйнайди. 12-б расмда ўзаро индуктив боғланган w1 ва w2 ғалтаклар ягона темир ўзакка ўрнатилган. Шу сабабли магнит куч чизиқлари атроф-муҳитга тарқоқ бўлмаган ҳолда деярли тўла- тўкис ғалтаклар ўрамлари билан илашган. Ҳар бир ўрам кесими ―С‖ дан бир

хил бўлган магнит оқими Φ ўтиб тургани туфайли, ғалтаклардаги илашган магнит оқимлари тегишлича ψ 1 =w 1 Φ va ψ 2 =w 2 Φ га тенг бўлади. Ғалтаклардаги ички қаршиликларни R 1 =R 2 =0 деб олсак, уларнинг қисмларидаги кучланишлар Яъни электр токини бир контурдан иккинчи контурга магнит майдон орқали (яъни электр уланишсиз) ва унинг кучланишларини U 1 :U 2 =w 1 :w 2 нисбатда ўзгартириб туриб узатиш мумкин экан. Бу эффект трансформаторлар назариясида кенг қўлланилади. Тўлиқ ток қонуни Юқорида (4-расм) кўрсатилдики, ҳар қандай ток ўтаётган ўтказгич (сим, контур, ўрам ва ҳ.к.) атрофида магнит майдони ҳосил бўлади. Ўз навбатида шу магнит майдонини ташкил этувчи магнит куч чизиқлари (магнит оқим йўллари) мазкур токли симни қуршаб олган бўлади (7-расм). Бирор ихтиёрий равишда танланган куч чизиғи учун магнит ҳолатни tэнгламаsi билан тавсифласа бўлади. Агарда магнит майдони бир неча токли контурлар иштирокида ташкил топган бўлса, магнит куч чизиқлар шакллари ҳам анча мураккаб бўлади ва уларни тавсифловчи берк интеграл танланган миқдори траекторияга боғлиқ бўлади. a) b) d) ∮ ⃗ ⃗ ⃗

13-rasm. Фараз қилайлик, бирор магнит майдони и1, и2 ва и3 токлари ўтаётган бир ўрамли контурлар атрофида вужудга келган (13-расм). Айрим магнит майдон манбалари атрофидаги магнит ҳолатига баҳо берадиган бўлсак, қуйидагиларни ёзишга ҳақлимиз: va , К o’rinib turibdiki, ( 1.12) Чунки берк контурлар бўйича олинган интегралларни участкаларга (қисмларга) ёйиб туриб, қўшиш натижасида Иккинчи токнинг минус ишорали (яъни, ) олишимизнинг сабаби интеграллашда олинган йўналиш бу контурдаги 2 индукция йўналишига қарама-қарши бўлганлигидир. Агар интеграллаш траекторияси ихтиёрий йўналган и1, и2, ... ик токлар контурларини қуршаб олган бўлса, юқоридаги тенглама кўринишида ёзилиши мумкин. Амалда, яъни магнит майдонини ҳисоб-китоб қилишда, бизни кўпроқ индукция В эмас, балки магнит майдони кучланганлиги – Ҳ қизиқтиради. Шунинг учун = μ ифодадан фойдаланиб, (1.11), (1.12) va (1.13) ўрнига тегишлича va Ушбу тенгламалар тўлиқ ток қонунини акс эттиради, яъни бирор берк контур бўйлаб олинган ва магнит кучланганликка тегишли интеграл шу контур қуршаган кесимдан ўтган барча токларнинг алгебраик йиғиндисига

тенгдир. Токлар йиғиндиси деб, кўп ўрамли индуктив ғалтак ёрдамида ҳосил бўлган магнит майдони учун Σ i=wi ни қабул қилиш ўринлидир (13-б расм). Бу ҳолда тўлиқ ток қонуни қуйидагича ёзилади: Шундай бўлиши ҳам мумкинки, интеграл олинаётган берк траектория ток ўтган симнинг кесимини ўз ичига қисман олган бўлади (13-д расм). Бу ҳолда тўлиқ ток қонуни шаклида ёзилади. Бу ерда: – sim кесимидаги ток зичлиги вектори [A/m 2 ], d – аниқ йўналишдаги элементар юза вектори, Δи – симдаги тўла ток и нинг интеграл доирасига тушган қисми. Магнит занжирлар таҳлилида ∫ d ёрдамида топилган миқдор магнит юритувчи куч (м.ю.к.) сифатида ҳам ишлатилади. М.ю.к. учун олинадиган интеграл берк контур ташкил қилиши шарт эмас. Масалан, ихтиёрий икки нуқта А ва Б оралиғида мазкур катталик қуйидаги кўринишда бўлади: Тўлиқ ток қонунини ўрганиш натижасида яна бир бора шу хулосага келамизки, электр майдонида содир бўладиган ҳар қандай ҳодиса ўзига оид магнит ҳодиса вужудга келишига сабабчи бўлади ва аксинча, электр майдони магнит майдонидан мустасно вужудга кела олмайди – ҳамма ҳодисалар электромагнит табиатга эгадир. Электр токи ва унинг турлари Юқоридаги (1.1) ифодада электр майдонини тавсифлаш жараёнида асосий диққат-эътиборимизни электр зарядларда тўхтатган эдик. Ҳақиқатдан ҳам электр кучларининг негизида зарядлар туради. Аммо зарядларнинг бир- бирига бўлган таъсир кучларини баён эта туриб, уларнинг ҳаракатдаги хусусиятларини ёритмаган эдик. Шу сабабли биз кўриб чиққан электр

майдон қўзғалмас зарядлар майдони эди: бундай электр майдони – электростатик майдон деб аталади. Энди фараз қилайликки, манба заряди қ таъсирида қ0 синов заряди ҳаракатга келади, яъни у бир нуқтадан  т вақт ичида иккинчи нуқтага ўтди. Демак, электр майдонидаги мувозанат бузилди: зарядлар тузумида i =Δ q /Δ t га тенг ўзгариш пайдо бўлди (бу ерда кичик заряд q = q 0 эса электр ток ёки зарядлар оқимидир ). Заряднинг бир жойдан иккинчи жойга ўтиши биринчи жойда электрнинг камайиши, иккинчи жойда кўпайишига олиб келади. Бу эса электр энергиясининг алмашинувига сабаб бўлади. Шундай қилиб, электр токи – бу зарядлар ҳаракатининг натижасидир. 1.Ўтказувчанлик токи. Электр майдонидаги зарядлар ҳаракати, яъни электр ток ҳар хил сабаблар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Булардан бири – ўтказувчанлик омили. Маълумки, ҳар қандай материявий моддалар атом структурага эга бўладилар, яъни уларнинг заррачалари атомлардан иборат бўлади. q + q - 14-расм. Ўз навбатида ҳар бир атом мусбат ядро (+) ва унинг атрофида жойлашган бир неча (-) электронлардан ташкил топган бўлади. Ядро (ёки протон) ва электронлар элементар (оддий) электр зарядларга эга бўладилар, аммо уларнинг ишораси ҳар хил бўлгани туфайли атом ҳажмида заряд ролини ўтай олмайдилар (+q. prog + q. elek =0). Лекин бу электр мувозанат пухталиги модданинг кимёвий хусусиятларига боғлиқ: i

айрим ҳолларда мувозанат бузилиши ҳам мумкин. Мисол сифатида металларни келтириш мумкин: бу кимёвий элементлардаги атом заррачалари ўз электронларидан бир қисмини ташқи кучлар таъсирида, масалан, қизиш, нурланиш ва электрланиш натижасида йўқотиши мумкин. Шу сабабли ўз атом орбитасини ташлаб чиқиб кетувчи электронлар – эркин электронлар деб аталади. Айни шу назарияда биз кўриб чиқадиган ток асос топган. Фараз қилайлик, ҳар хил ишорали иккита заряд q : = q . va q 2 = q + орасида металл, яъни электр ўтказувчан модда жойлашган (14-расм). Ташқи майдон таъсирида металл атомларининг элементар заррачалари ҳаракатга келади; электронлар қ+ томонга, протонлар эса қ_ томонга интила бошлайди. Натижада эркин электронлар (1,2,3,4, ва ҳ.к.) атомлар орасидан ўнг томонга юра бошлайди. Аммо уларнинг ҳаммаси қ+ зарядга етиб бориши шарт эмас, ваҳоланки, етиб бормайди ҳам. Улар йўлда учраган бошқа атом орбиталаридаги эркин электронлардан бўшаган жойларни эгаллайди. Яъни электронларнинг ўнгга сурилиши тикка ва ёнмаён терилган ғиштларнинг бир-бирини тўлқинсимон йиқитишига ўхшаш жараён ҳисобланади. Фақат электронлар юриш тезлиги деярли нур тезлигига тенг бўлади. Шуни ҳам эслатиш керакки, қ_ га тақалган қатламда атомлардан чиқиб кетган эркин электронлар ўрни шу ташқи манфий заряд ҳисобига қопланади. Шу туфайли ток i = dq / dt ўтган сари қ. – манба зарядининг абсолют қиймати камайиб боради. Худди шунингдек, металл ўтказгичнинг ташқи заряд қ+ га тақалган қатламидаги ортиқча ва манфий зарядли эркин электронлари шу мусбат зарядни қисман нейтраллайди ва кучсизлантиради. Яъни қ+ заряднинг ҳам абсолют қиймати камайиб боради. Агар зарядларнинг қийматларини тўхтовсиз тиклаб турадиган куч – восита (масалан, электр юритувчи куч) бўлмаса, ток секин-аста камаяди ва нолга тенг бўлиб қолади. Мисол сифатида кимёвий элементлардан ташкил топган ўзгармас ток батареяларини келтириш мумкин.

Шуни ҳам эслатиш лозимки, ўтказувчан токнинг катталиги қ+ ва қ_ зарядлар ҳосил қилган ва металл ўтказгичнинг учларидан ўрин олган φ = φ + - φ потенциаллар фарқига ва ўтказгичнинг қаршилигига боғлиқдир. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, токнинг катталиги қанчалик ортиб борса, ўшанча кўпроқ атомлар эркин электронлар чиқаришда иштирок этади ва аксинча. Ток қ+ дан қ га йўналган бўлади. 14-расмга кўра, ҳаракатланган элементар зарядлар (яъни ток) мазкур ўтказгичнинг кесимидан маълум бир зичлик билан ўтиб туради. Агар эслатилган кесимни С деб олсак ва ўтаётган ток i ни скаляр миқдор деб ҳисобласак, ҳар бир элементар юзача Δ С дан ўтаётган зарядлар аниқ йўналишга эга бўлади (15-расм). Юзача Δ С қанча кичик бўлса (Δ S → 0), ўша даражада унга тегишли ток қисми Δ и аниқ йўналишга эга бўлиб боради. Шунинг учун ҳам зарядларнинг ўтказгич ичида жойлашганлиги ва уларнинг ҳаракат йўналишларини аниқлаш мақсадида ток зичлиги вектори тушунчаси киритилади. Бу вектор мусбат зарядлар ҳаракат қилаётган томонга йўналган бўлади. Агарда унинг йўналиши дС юзага нормал бўлган Н чизиқ билан β бурчагини ташкил этса, тўла юза С - дан ўтаётган ток. Шу нарса ҳам маълумки, агар ўтказгич бир текис моддадан иборат бўлса, Й (яъни, бир жинсли ўтказувчан муҳит ташкил этган бўлса) ўзгармас ҳаракатли шароитда ток зичлиги ташқи электр майдон кучланганлигига пропорсионалдир: = γ (1.15)

15- расм . Бу ердаги пропорсионаллик коэффициенти γ ўтказгичнинг солиштирма ўтказувчанлиги. Унинг ўлчов бирлиги [1/( Om ∙ m )]= [ Sm / m ] =[ Simens / metr ]. Унга тескари бўлган солиштирма қаршилик ρ=1/γ [ Om ∙ m ] катталигидан фойдаланиб, электр кучланганлигини тенгламаси билан ифодалаш мумкин. Ўтказувчанлик токи асосан металларда, айрим суюқлик ва газларда кузатилади. 1. Силжиш токи. Фараз қилайлик, электр майдонини ҳосил қилувчи қ+ ва қ_ зарядлар орасига диэлектрик, яъни ўтказувчанлик хусусиятига эга бўлмаган модда жойлаштирилган бўлсин. Агар ташқи заряд манбалари диэлектрикка бириктирилган бўлмаса, яъни қ1+қ2=0 бўлса, ток ўтказмас модда атомлари дастлабки тинч ҳолатларида қолаверади (16-а расм). Бу ихтиёрий 1-1ъ, 2-2ъ, 3-3ъ ва ҳ.к. шартли (назарий) қатламлар ёки чизиқларга нисбатан ҳеч қандай электрланиш кузатилмайди, демакдир. Ток нолга тенг (и =0). Энди худди шу диэлектрик 16-расм чегараларига қ_ ва қ+ зарядларни бириктирайлик, яъни уни ташқи потенциал манбаига улайлик (16-б расм). Диэлектрик ўтказувчанликка эга бўлмагани сабабли, яъни унинг атомлари эркин электронларга эга бўлмаганлиги туфайли, узлуксиз оқадиган ўзгармас ток пайдо бўлмайди. Аммо ташқи электр майдонининг таъсири остида боғланган (яъни орбитасидан чиқиб кета олмайдиган) электронлар қ+ томонга интила бошлайди. Электронлар бир боғламда қола туриб, ўз орбитасини икки томонга чўзиб, доира шаклидан эллипс шаклига келтиради (16-б расм). Натижада 1-1ъ, 2-2ъ ва ҳ.к. чизиқларга нисбатан электр

мувозанат бузилади: ҳар бир қатламнинг икки томони ҳар хил зарядга эга бўлиб қолади, яъни улар орасида Δφ потенциали пайдо бўлади. Мувозанат бузилиши элементар зарядлар жойлашиши тартиби бузилгани туфайли бўлгани учун, бирор Δт вақт ичида Δқ заряд ташқаридан кириб келиши шарт бўлади, чунки ички зарядлар силжиши ташқи электр кучи ҳисобига бўлиши мумкиндир. Шундай қилиб, элементар зарядлар (атом электронлари) силжиши натижасида ва айнан шу ҳаракат даврида силжиш токи кузатилади. Бу ток фақат электрон орбиталари деформацияланаётганда (яъни орбита чўзилиши мобайнида) оқади холос ва ΣΔφ = φ 1 - φ 2 бўлиши билан нолга яқинлашади (бу ерда Δφ – қатламларда ҳосил бўлган микропотенциаллар, φ 12 = φ 1 - φ 2, қ+ ва қ–. зарядлари ҳосил қилган ташқи кучланишдир). Диэлектрикдаги элементар зарядлар махсус тартибда жойлашганлиги туфайли (16-б расм), атомлар таркибида электр кучланиш содир бўлади. Ҳар бир молекула дипол, яъни икки ҳар хил ишорали қ+ъ ва қ-ъ зарядлар жуфти тарзида қаралиши мумкин. Диэлектрик муҳитнинг қутбланиши даражаси қутбланганлик -П вектори билан ифодаланади. Ўз навбатида бу вектор электр майдонининг кучланганлигига пропорсионалдир, яъни: Бу ерда: = n - ε o – абсолют диэлектрик киритувчанлик [F/m] = [Farad/metr], n – нисбий диэлектрик киритувчанлик (ўлчовсиз сон) ε o – диэлектрик доимий [F/m]. 16-б расмга қайтар эканмиз, ташқи асосий заряд қ+ га энг яқин бўлган 3- 3ъ қатлам атрофидаги дипол э қутблари қ+ъ (чап томонда) ва қъ (ўнг томонда) жойлашганлигини қайд қиламиз. Шу қатламнинг кесим юзасини С деб олсак, қутбланиш натижасида чапга силжиган зарядни қуйидагича ифодалашимиз мумкин: .

Қатламнинг ўнг томонига силжиган заряд эса чунки диэлектрикнинг ҳар бир молекула ва атоми учун электр мувозанати доим сақланиб қолиши лозим, яъни . Демак, натижавий электр майдон Э кучланганлиги содир бўлишига қ+ъ ва қ-ъ зарядлар сабаб бўлаётганлигини инобатга олсак, кўринишидаги тенгламани ёзиш ўринли бўлади. Унинг асосида га ўтсак ҳам бўлади. Энди = ε 0 + ифодали векторни қабул қиламиз ва уни электр силжиш вектори деб атаймиз. Шундай қилиб тарздаги тенглама (ёки умумий ҳолда ) Максвеллнинг электромагнит майдонига оид тузган асосий тенгламаларидан бири ҳисобланади. Максвелл постулати номига ҳам эга бўлган бу тенглама, ҳар қандай берк юза С ичида жойлашган ҳажмдан тарқалаётган электр силжиш векторлари оқими шу ҳажмдаги эркин зарядга тенглигини кўрсатади. Электр силжиш векторини = 0 + кўринишида ҳам ёзиш мумкин ва унинг таркибидаги Д0 вектори вакуум ҳолатида пайдо бўладиган электр зарядлар силжишини кўрсатади. Агарда электр зарядларни (эркин ва боғланган бўлишидан қатъи назар) вақт мобайнида ўзгаришини ҳисобга олсак, ҳар бир нуқтадаги ток зичлиги (бу ерда: – вакуумдаги силжиш ток зичлиги вектори, – боғланган зарядлар ташкил қилган ток зичлигининг вектори).

а ) b) 16-расм Силжиш токи асосан конденсаторларга хос жараёндир, лекин у айрим ҳолларда бўшлиқ шароитида ҳам кузатилиши мумкин. 3. Кўчма ток. Кўчма ток (ёки кўчиш токи) ўтказувчанлик ва силжиш токидан шу билан фарқланадики, у фақатгина заряд ҳаракатидан иборат бўлмайди. Ҳар қандай токдек бу ток ҳам заряднинг вақт ичида ўзгариш тезлигини қабул этади. Аммо кўчма ток зарядлари бирор кимёвий элементлар воситасида ҳаракатда бўлади. Яъни бу ток олиб ўтган мусбат ва манфий зарядлар тегишлича зарядланган (ионланган) кимёвий заррачалар ёрдамида кўчирилган бўлади. Шунинг учун ҳам унинг номи кўчма (ёки кўчиш) токдир. Бу физик ҳодисанинг назариясини қуйидаги мисолда яққол намойиш қилиш мумкин. б) 17-расм. Фараз қилайлик, бирор махсус идишга мис купорос эритмаси қуйилган (17-расм). Кимё назариясидан маълумки, мис купорос CуСО4 сақич қатрони (H 2 SO 4 ) билан мис (Cu) ва манфий (SO 4 ) ионларидан ташкил топган бўлиб, қўшма ҳолатда зарядга эга бўлмайди, яъни нейтрал бўладилар. Агарда a)

⃗ эритма ичида жойлаштирилган иккита электродга ташқи электр манбаи уланмаган бўлса (17-а расм), эритма ҳар қандай электр ҳаракатлардан мустасно бўлиб қолаверади. Энди электродларнинг биринчисига мусбат ва иккинчисига манфий зарядлар берамиз (17-б расм). Натижада молекулалар парчалана бошлайди ва манфий зарядланган кислота қолдиғи (анионлар) чап электродга, мусбат зарядланган мис атомлари (катионлар) ўнг электродга тарқала бошлайди. Бу эса электр ток ўта бошлаганидан дарак беради. Мазкур кўчма ток қанча узоқ вақт оқса, шунчалик кўп миқдорда икки электрод кимёвий моддалар C у ва СО билан қопланади. Кўчма токнинг бу хусусияти электрод сифатида ишлатиладиган бир турли металл буюмларнинг иккинчи турли металлар билан қоплашда ишлатилади (масалан, гальваник жараёнлар). Кўчма токнинг электрод юзасига нисбатан зичлиги эритманинг (электролитнинг) ҳажмий заряд зичлигига ва ионларнинг ҳаракат тезлигига пропорсионалдир: бу ерда: ρ + – катионлар ҳажмий солиштирма зичлиги [ Kl/m 3 ]; ρ – анионлар ҳажмий солиштирма зичлиги [ Kl/m 3 ]; v + – тегишлича мусбат ва манфий ионлар кўчиш тезлиги; – ток зичлиги вектори [ A / m 2 ]; S – электрод юзаси [ m 2 ]. Электр токининг узлуксизлигига оид назария Магнит майдонининг куч чизиқлари (магнит оқими) каби электр токи ҳам узлуксиз тарзда намоён бўлади: электр зарядлар оқимининг бошланиш жойи ҳам, охири ҳам бўлмайди. Мазкур принципни (назарияни, қонуниятни) ўзгармас ток ўтиш жараёни мисолида намойиш қилиш мумкин. Фараз қилайлик, бирор нотекис кесимли ўтказгичдан и токи ўтаётган бўлсин (18- расм).

18-расм. Агар ихтиёрий равишда олинган кесимлар с1≠ с2, яъни бир-бирига тенг бўлмаса, уларни ―тешиб‖ ўтаётган зарядлар оқимини қуйидагича ифодалашимиз керак бўлади: va чунки S 1 га кираётган зарядлар манфий, S 2 дан чиқаётган зарядлар мусбат ҳисобланади. Икки кесим орасидаги ўтказгич ҳажми ―абвг‖ – электр зарядлар манбаи деб қаралгани сабабли, i I va i 2 токлар ўз миқдорлари билан фарқланса, яъни бўлса, мазкур ҳажмдаги электр мувозанат бузилади. Масалан, бўлса ва токлар узоқ вақт давомида оқиб турадиган бўлса, S 1 va S 2 кесимлар орасида зарядлар тўплана бошлайди ва уларнинг ҳажми чексизликка интилади. 19-расм. Бу эса ғайритабиий ҳисобланади. Худди шунингдек, бўл- ганда ҳам, кўпроқ зарядлар олиб кетаётган ток и2 га ток и1 зарядларни етказиб беролмайди. Агар ягона ток и ўтказаётган берк занжирнинг ҳар қандай участкасини олмайлик, унга кириб келаётган ток ундан чиқиб кетаётган ток билан тенг бўлади, яъни i 1 + i 2 =0 yoki i 1 =- i 2 = i . Юқоридаги (1.16) ифодага қайтсак, бу қоида (аниқроғи қонуният)

(бу ерда δ ) электр токининг узлуксизлигига оид қонуниятни (принципини) ифодалайди. У шуни ҳам кўрсатадики, бирор заряд ўтаётган ихтиёрий ҳажм олинадиган бўлса (19-расм), уни қопловчи С юзасининг ҳар қандай қисмларидан кириб келган зарядлар миқдори ўша юзанинг бошқа қисмларидан чиқиб кетаётган зарядлар миқдорига тенгдир. Кўриниб турибдики, танланган ҳажм юзасига қанча ток кучлари чизиқлари кириб келаётган бўлса, шунча чизиқлар чиқиб кетаяпти. Тепадан учинчи бўлган токни ҳисоблайдиган бўлсак, у кириш ҳолатида ва чиқиш ҳолатида Л е к и н i 1 + i 2 = 20-расм. Энди аниқроқ (конкрет бўлган) мисол сифатида занжирнинг тўртта токли тармоқларини бирлаштирувчи тугунни кўрайлик (20-расм). Тугунга боғланган симларнинг кесимини S 1 , S 2 , S 3 va S 4 деб, улардаги токлар зичлигини δ 1 δ 2, δ 3 ва δ 4 деб қабул қилсак, тугуннинг қопловчи юзаси С га нисбатан олинган зарядлар оқимининг мувозанати қуйидагича ифодаланади: Бу тенгламани бошқача қилиб ёзганда, қуйидаги и1-и2-и3+и4=0 чиқади, яъни тугунга боғланган барча токларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенг (Кирхгофнинг 1-қонуни). Демак, электр занжирининг мувозанат∮ ⃗ ⃗

тенгламаларидан бири электр токнинг узлуксизлик принципидан келиб чиқар экан.

Адабиётлар : 1. А. Каримов. Назарий электротехника. И қисм. – Тошкент, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. 4. Москва, 1998. 5. Г.В.Зевеке, О.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 6. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 7. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. М.Ибадуллаэв. Назарий электротехника асослари (масала ва машқлар тўплами). – Тошкент: ―Озбекистон‖ нашрёти, 2015. 9. C .Ф.Амиров, М. C .Ёқубов, Н.Ф.Жабборов Электротехниканинг назарий асослари. И-ИИИ қисм. – Тошкент. ―Озбекистон‖ нашрёти, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

O'xshashlar

Электр занжирлар назариясига оид тушунча ва қонуниятлар

Электр занжирлари назариясида қўлланиладиган электромагнит майдон тушунчаси ва интеграл катталиклар.

Фаннинг қисқача ривожланиш тарихи. «ЭТНА» фанининг электроэнергетика йўналиши фанлари билан боғлиқлиги.

Узгармас ток машиналари хакида тушунча.

Трансформаторлар хакида тушунча