Tuproqlarning zaharli moddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi - Ekologiya - Referatlar

Tuproqlarning zaharli moddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

259.5 KB

Ko'chirib olish

Tuproqlarning zaharli moddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi REJA 1-. Zaharli va texnogen chiqindilarning xususiyatlari va manbalari 2. Tuproqda kimyoviy elementlar va moddalar miqdori, ularning qabul qilingan msyor (QQM) ko‘rsatkichi

Atrof - muhitni xususan tuproq qoplamini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi turli omillar ta’sirida vujudga kelib, bu moddalar xususiyatiga ko‘ra yillar davomida o‘zining ta’sirini o‘tkazadi. Ayniqsa o‘ta zaharli moddalar deya e’tirof etiluvchi radioaktiv elementlarog‘ir, ayrim gazlar hamda pestitsidlar tuproq 1s;oplamiga tushib, "tuproq—o‘simlik—>hayvon—>inson" tiriklik biozanjiri orqali o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Zaharli moddalarning ifloslanish manbalari, kimyoviy tarkibi, ifloslanish maydoni va ularning ilmiy - amaliy yechimi dunyo bo‘yicha bir biridan farq qiladi. Masalan, Yevropa davlatlarida asosan sanoat tizimidagi faoliyatlar orqali ifloslansa, Markaziy Osiyo davlatlarida chiqarilgan chiqindilar va qishloq xo‘jaligida kimyoviy moddalardan noilmiy tarzda foydalanish natijasida ifloslanadi. Shu nuqtai nazardan, zaharli moddalar bilan ifloslanishning asosiy manbalariga: radioaktiv elementlar bilan bog‘liq sanoat tizimi, tabiiy konlar, yadroviy qurollardan meyordan tashqari foydalanish, kimyoviy moddalar saqlash omborlari, chikindi qabristonlari, halq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligida kimyoviy moddalarning meyoridan ortiq qo‘llanilish holatlarini kiritish mumkin. O’zbekistonda energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish obektlarida hosil bo‘ladigan chiqindilar, atrof- muhitni va tuproq qoplamini ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadi. Ishlab chiqarish va iste’moldan chiqqan chiqindilar hosil bo‘lishining yillik xajmi 100 mln. tonnani tashkil etadi. Respublikamizda chiqayotgan chiqindilarni 4 toifaga bo‘lish mumkin. Ularning yillik hajmi turlicha bo‘lib, ma’lum qismi tuproq qoplamiga tushib uni ifloslantiradi, 2004 yilda chiqindilar miqdori 1-toifa bo‘yicha 1,6 ming tonna, 2- toifa chiqindilari 2,8 ming tonna, 3-toifa chiqindilari 1416,3 ming tonna, 4-toifa chiqindilari 34306,8 ming tonna miqdorida paydo bo‘lgan. Viloyatlar bo‘yicha esa bu ko‘rsatkich turlicha taqsimlanadi (7-jadval). Ushbu chiqindilarning 14% dan ko‘prog‘i zaharli hisoblanadi, hozirgi kunda chiqindilarning barcha turlari hisobga olinmoqda.

Respublikamizda eng katta sanoat obektlari Toshkent, Navoiy shaharlarida joylashgan. Toshkent shahri yirik sanoat markazi hisoblanib (O‘zbekiston YAIMning 30%), keng turdagi ishlab chiqarish tuzilmalariga ega, xususan, aviasozlik, mashinasozlik, to‘qimachilik, kimyo, farmatsevtika, oziq - ovqat, elektro-texnik, kurilish kabi ko‘plab sanoat korxanalari mavjud. 7-jadval O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha havfli sanoat chikindilarining paydo bo‘lishi, t. hisobida (O‘zRDSQ ma’lumoti,2004) Respublika va viloyatlar kesimida Jami Xavfli toifalari bo‘yicha 1 toifa 2 toifa 3 toifa 4 toifa O‘zbekiston 35727474,9 1545,0 2827,6 1416320,6 34306781,7 Qoraqolpog‘iston Respublikasi 8,5 - 0,6 7,9 - Andijon viloyati 431,0 - - 130,1 300,9 Buxoro viloyati 772,0 - 212,2 1287,1 272.7 Jizzax viloyati 636870,7 0,1 96,5 636770,0 4,0 Qashqadaryo viloyati 1249,9 0,4 18,8 342,5 888,2 Navoi y viloyati 33629785,7 0,4 850,8 767736,3 32861195,3 Namangan viloyati 237,5 - 214,8 22,6 - Samar q and viloyati 839,8 40.1 23,3 125,4 651,0 Surxondaryo viloyati 8321,7 1,0 129,3 29,4 8162,0

Sirdaryo viloyati 1650,9 0,2 5,7 3,0 1642,0 Toshkent viloyati 1411668,3 15,7 103.3 4065,8 1407483,6 Farg‘ona viloyati 14602,1 - 275,8 4448,9 9877,4 Xorazm viloyati 4,0 - 4,0 - - Toshkent shaxri 20032,8 1487,1 892,5 1351,6 16301,6 Zaxarli moddalarning atrof-muhitga tarqalish yo‘llari va omillariga yer osti va yer usta suvlari, atmosfera omillari va insoniyat faoliyatini kiritish.mumkin. Mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘ta zaharli moddalar bilan bog‘liq faoliyatlar tartibga solindi va tuproq qoplamining ifloslanish darajasini kamayishiga erishildi. Biroq yillar davomida tuproq qoplamiga tushgan o‘ta zaharli moddalar o‘zining salbiy ta’sirini hali xanuz o‘tkazib kelmoqda. Zaharli moddalarning boshqa kimyoviy ifloslovchi moddalardan havfli tomoni va farqi shundaki, ularda zahar ta’sirining juda yuqoriligi va ta’sir etish vaqgining katgaligidir. Misol uchun quyidagi elementlarning (izotoplari) yemirilish davrini keltiramiz: 186 Oz-2-10 15 , 205 R-1,5-10 7 , 238 i-4,468-10 9 , ^T-^Z-YU 4 , shte -1,25-10 13 yilga teng. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ifloslovchi zaharli moddalar har bir muayyan hudud va mamlakatda turlicha bo‘ladi. Respublikamizda o‘ta zaharli moddalar bilan ifloslanish asosan qishloq xo‘jaligida o‘g‘it va pestitsidlardan foydalanish, ayrim lokal nuqtalarda esa chiqindilar orqali vujudga keladi. Tuproq qoplamining o‘ta havfli moddalar pestitsidlar bilan ifloslanishi respublikamizda ko‘nroq uchraydi. Chunki davlatimizda qishloq xo‘jalik tarmog‘i keng yo‘lga qo‘yilgan. Mustaqillikka erishgunga qadar dehqonchilik faoliyatida pestitsidlar yoppasiga keng masshtabda qo‘llanilgan va yillar davomida ularning qoldiqlari to‘planishi natijasida tuproqning ifloslanishi vujudga kelgan (8-jadval). 8-jadval

Respublika tuproqlarini xlororganik pestitsidlar (DDT) bilan ifloslanish dinami kasi (O‘zgidromet ma’lumoti) Respublika hududlari Yillar bo‘yicha 1999 2000 2001 2002 2003 O`zbekiston respublikasi 1,800 1,930 1,500 1,333 1,095 Qoraqolpog‘iston Respublikasi 3,620 4,350 3,500 2,009 1,993 And i jon viloyati 1,560 0,930 0,460 0,754 0,397 Bu xoro viloyati 0,940 0,450 0,140 0,307 0,134 J i zzax viloyati 0,560 0,460 0,410 0,237 _ Qashqadaryo viloyati 1,130 1.190 0,220 0,432 3,494 Navoiy viloyati 1,180 1,500 0,520 0,496 0,191 Namangan viloyati 1,220 1,440 1,220 0,646 0,555 S amarqand viloyati 0,830 1,260 0,750 0,696 0,409 Surxondaryo viloyati 1,660 1,840 - - 1,777 Sir daryo viloyati 1,760 1,510 1,020 0,556 0,334 Toshkent viloyati 1,570 1,880 1,290 1,650 0,456 Farg`ona viloyati 5,910 6,080 4,510 3,643 2,380 Xorazm viloyati 2,420 2,390 1,910 1,829 0,460 Yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib aytish mumkinki, hukumat va respublika olimdari tomonidan olib borilayotgan ishlar natijasida tuproq qoplamining havfli moddalar bilan ifloslanishining kamayishiga erishilmokda. Pestitsidlar kimyoviy tarkibi va qo‘llanilish xususiyatiga kura shartli ravishda 3 ga bo‘linadi: 1. Gerbitsidlar (begona o‘tlarga karshi qo‘llaniladi);

2. Zootsidlar va inseshidlar (zararkunandalarga qarshi qo‘llaniladi); 3. Fungitsidlar (kasalliklarga qarshi qo‘llaniladi). Tuproqdarni kimyoviy ifloslanishida turli tarmoqlar faoliyatining ulushi turlicha bo‘lib, tuproq qoplamiga chikarayotgan birikm.alari ham turli kimyoviy tarkib va ko‘rinishga ega bo‘ladi. Tuproqdarni kimyoviy ifloslanishida ko‘prok uchraydigan holatlardan biri bir necha ixtisosdagi sanoat korxonalari bir xududga joylashishi natijasida atrof muhitnnng ifloslanishi keng uchramokda. Jumladan, Respublikamizning Toshkent va Navoiy viloyati tumanlarida bir necha ixtisosdagi sanoat korxonalari joylashib, tutash hududdagi tuproqlar turli darajada ifloslanmokda. Respublika bo‘yicha o‘zining faoliyati mobaynida atrof muhitga turli ko‘rinishda kimyoviy moddalar chiqaradi (4-rasm). 4-rasm Respublika miqyosida atrof muhitga chiqarilgan asosiy ifloslantiruvchi moddalarning soxalar ulushi bo‘yicha dinamikasi (yilda/mivg tonna)

Har bir tuproqka tushgan kimyoviy modda tuproq qatlamlarida saqlanib, miqdori ortib boraveradi, ya’ni tuproq qoplami uzok yillar davomida zaharli moddalar ta’sirida qoladi. Yuqoridagi ifloslovchi manbalardan turli ko‘rinishda (suyuq, qattik, gaz va boshqa) tuproq qoplamiga tushadi, ayniqsa sanoatlashgan Toshkent va Navoiy viloyalarida turli ko‘rinishdagi chiqindilar miqdori yuqori bo‘lib, chiqindilarning asosiy qismi maxsus maydonlarga ko‘miladi. Sanoat va maishiy chiqindilar bo‘yicha olib borilayotgan amaliy islohatlar natijasida ma’lum qismi zararsizlantirilib, qayta ishlanmoqda, bu bilan tuproq qoplami kimyoviy ifloslanishining kamayishiga erishilmoqda. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: (5-rasm). 5-rasm Sanoat va maishiy chikindilarning zararsizlantirilishi va qayta ishlash mexanizmi Bu yo‘l bilan sanoat va maishiy chiqindilar 2002 yilda 13,5 % qayta ishlandi va Oxangaron tumanida "Qayta tayyorlash" korxonasi tashkil etildi, bu korxonaning

faoliyati yana 4 % chiqindilarni qayta ishlash imkonini berdi. Biroq bu yillik chiqayotgan chiqindilarni to‘liq qayta ishlash uchun yetarli emas. Sanoat va maishiy chiqindilar bilan birga sanoat korxonalaridan atmosfera havosiga xam turli gazlar chiqariladi va atmosfera ifloslanishi bilan bir qatorda ma’lum qismi tuproq qoplamiga tushadi (6-rasm). 6-rasm O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalar chiqarilish dinamikasi (turg‘un manbalar bo‘yicha, ming tonna xisobida) (O‘zRTMQQ ma’lumoti) Atmosfera havosiga chiqarilayotgan minglab tonna tashlanmalar yil davomida yomg‘ir, qor, shamol va boshqa omillar ta’sirida tuproq qoplamiga tushib, tuproqning kimyoviy ifloslanishini oshishiga olib keladi. Bundan tashqari tuproqni havfli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi qishloq xo‘jaligida turli o‘g‘itlar qo‘llanilishi bilan vujudga kelmoqda. Tadkiqotlarga ko‘ra (K.Mirzajonov, M.Nazarov, S.Zokirova, G‘.Yuldashev 2004) zavodlardan chiqarilayotgan fosforli o‘g‘itlarning har tonnasida tabiiy

radionuklidlardan uran-0,036, toriy-0,027, ftor-25,0 (g/t) miqdorida uchrash hisobidan yiliga 445,9 ming tonna fosforli o‘g‘it solinadigan bo‘lsa, respublika tuproq qoplamiga 16,05 t uran, 12,03 t toriy va 11148 t ftor tushishi e’tirof etiladi. Bu esa eng oddiy yo‘l bilan tuproq qoplamini o‘ta zaharli moddalar bilan ifloslanishga yaqqol misoldir, shu nuqtai nazardan yerga solinayotgan va turli maqsadlarda qo‘llanilayotgan turli kimyoviy moddalarning foydalanish tavsifini to‘liq bilish talab etiladi, chunki tuproq tanasi "Tirik tana" hisoblanib, unga tushayotgan har bir yot modda albatta o‘zining ijobiy yoki salbiy ta’sirini o‘tkazadi. Ayni kunda tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi har kachongidan ko‘ra avj oldi va bu bir muayyan hudud uchun emas, balki mintaqaviy va global darajadagi muammolarga olib kelmoqda Bu o‘rinda respublikamizning janubiy Surxondaryo viloyatining bir necha tumanlariga o‘zining chiqindi tutunlari bilan bir qator muammolarni keltirib chiqarayotgan Tojikiston alyuminiy zavodi (TojAZ) faoliyatini keltirishimiz mumkin. TojAZ birgina 2002 yilda 21,613 ming tonna atmosfera orqali tuproq, o‘simlik, hayvonot va suv qoplamiga vodorod ftorid - NG‘, azot ikki oksidi -N0, uglerod ikki oksidi - SO, oltingugurt to‘rt oksidi - 80 2 kabi zaharli moddalarni chiqargan, natijada esa tuproq qoplamida ayrim kimyoviy elementlarning miqdori ruhsat etilgan miqdori (REM) ko‘rsatkichidan bir necha marta ortgan va tuproqning bir qator xossalariga salbiy ta’sir etgan. Eng achinarlisi bu holat shu hududda yashovchi xomilador ayollar, yosh bolalarga sezilarli ta’siri achinarli holatlarga olib kelgan. Bir qator olimlarimiz (I.Orestor, G.Raxmatkariyev, YE.Kamilov 1995) va O‘zR Yergeodezkadastri Davlat Qo‘mitasining Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot davlat instituti xodimlari TojAZ ning chiqindilaridan zarar ko‘rayotgan Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlarida ilmiy tadqiqotlar olib borishdi. TojAZ ning faoliyati mobaynida nafaqat Tojikiston Respublikasi hududi, balki O‘zbekistonning Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlari atrof- muhity, xususan

tuproq, suv, havo qoplami, o‘simlik va hayvonot dunyosi kimyoviy ifloslanishdan zararlanmokda. Tuproq qoplamining ifloslanishi bu hudud bo‘yicha 4 hududga ajratiladi: 1 hudud - Sariosiyo tumani (TojAZdan 40 km. uzoqlikda). Bu hududda tuproqda ftor miqdori - 1,5 STCHK ni tashkil etib, ifloslangan qatlam 60 sm ga yetadi. 2 - hudud TojAZ dan 40 - 60 km. uzoqlik atrofi bo‘lib, mazkur HUDUD tuproqlarida ftoridlar to‘gshanishi STCHK dan kam. 3 - hudud TojAZ dan 60 - 90 km. uzoqlik atrofi bo‘lib, mazkur Hudud tuproqlarida ftoridlar to‘gshanishi STCHK dan kam bo‘lib, suvda eruvchi ftorning to‘gshanishi ham past darajada. 4 - hudud TojAZ dan 100 km. uzokdik atrofi bo‘lib, mazkur Hudud tuproqlarining ifloslanishi kuzatilmaydi. Bir ko‘rinishda kichik hududga o‘zining kimyoviy ta’siri bilan zarar ko‘rsatayotgan TojAZ va boshqa sanoat korxonalari hammasi bir bo‘lib, tuproq qoplami uchun ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa mummolarni keltirib chiqaradi. Shu nuqgai nazardan har bir sanoat korxonalarini tashkil etishdan avval ekologik nuqtai nazardan ham yondashilishi muhimdir. 2-§. Tuproqda kimyoviy elementlar va moddalar miqdori, ularning qabul qilingan meyor (QQM) ko‘rsatkichi Ma’lumki, respublikamiz tuproqdarida D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi barcha elementlar ma’lum miqdorda uchraydi. Bu tuproq hosil qiluvchi ona jinslari, evolyutsiya davomidagi o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan. Biroq bu elementlar yer yuzidagi barcha tuproqlarda bir xil tarqalgan emas, ya’ni bu tuproq hosil bo‘lish omillari bilan bog‘liq hisoblanadi.

Xalq ho‘jaligida turli faoliyatlar mobaynida tuproq tarkibidagi elementlar yoki moddalar miqdori o‘zgarib turadi. Har bir tuproqqa tushadigan kimyoviy modda yoki elementning o‘ziga hos xususiyati bo‘lib, tuproqka turlicha ta’sir qiladi. Tuproqda mavjud elementlar kuyidagi 4 guruhga ajratiladi: 1. Litofil elementlar guruhi: 81, TL, 8, R, G‘, S1, A1, 8ye, №, K, Sa, M§ va boshqa jami 51 element kiradi. Bular biosferada oksidlarni, gidroksidlarni, kislorodli kislota tuzlarini hosil qiladi. 2. Halkofil elementlar guruhi: Si, 2p, R, A§, Syo, Mp, G‘ye kabi elementlar, bular oltingugurt bilan ko‘proq birikm.alar hosil qiladi. 3. Siderefiller elementlar guruhi: G‘ye, So, R, S, R*, Ai, 8p, Mo kiradi. Bu elementlar temir bilan turli qotishmalar hosil qiladi. 4. Atmofiller elementlar guruhi: N. N, S, 0, Ne, Io, Ag, Kg, Xe, S1, Vg, I kabilar yer atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. Yuqoridagi elementlar tuproqqa ona jins va minerallardan meros bo‘lib, tuproqdan foydalanish va boshqa omillar ta’sirida ularning miqdori kamayib yoki oshib turadi. Natijada esa tuproqdagi kimyoviy tarkib muvozanati buziladi. Tuproqqa tushadigan kimyoviy elementlar turli moddalar ko‘rinishida tushadi va kimyoviy ifloslanishni paydo qiladi. Kimyoviy ifloslanish tuproqda muayyan modda yoki element miqdori meyoridan ortganda paydo bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich qabul qilingan meyor (QQM) ko‘rsatkichi Deyiladi. Har bir davlatda atrof-muhit, xususan tuproq, suv va havo Qoplamlarini nazorat qiluvchi tashkilotlar bo‘lib, olingan ma’lumotlar asosida aloxida aloxida QQM ko‘rsatkichlari qabul qilinadi. Kimyoviy moddalarning QQM ko‘rsatkichini belgilanishida uning kimyoviy xususiyatlari ham hisobga olinadi va bunda zaharli xususiyati yuqori bo‘lsa ko‘rsatkich kichik bo‘ladi. Tuproq tarkibida ularning miqdori QQM ko‘rsatkichidan ortsa tuproqning xossalari xususan, biokimyoviy xossalari (ureaza, katalaza, depadrogenaza, oksidaza, peroksadaza, fosfotaza,

invertaza fermentlari), tuproq mikroorganizmlari (bakteriyalar, zamburug‘lar, aktinomitsetlari), agrokimyoviy, fizikaviy, xossalari, turli qatlamlarida yashovchi hashoratlar va o‘simlik dunyosi zararlanadi va tuproqning sog‘lomligiga hamda unumdorligiga salbiy ta’sir etadi. Quyida tuproq uchun qabul qilingan ayrim elementlar va moddalarning QQM ko‘rsatgichlari keltiriladi (9-jadval). 9- jadval Tuproqda ayrim elementlar va moddalarning qabul qilingan meyor ko‘rsatkichlari (Rossiya Tabvatni muxofaza knlish vazirlngi ma’lumotlari, 1993 yil) № Kimyoviy element va kimyoviy moddalar QQM ko‘rsatkich i № Kimyoviy element va kimyoviy moddalar QSH ko‘rsat ichi Umumiy shakli mg/kg 29 Bene (a) piren 0,02 1. Marganets 1500 30 Benzin 0,1 2. Marganets vanadiy 1000+100 31 Benzol 0,3 3. Mishyak 2,0 32 Betanol 0,25 4. Qalay 4,5 33 Valekson 1,0 5. Simob 2,1 34 Gardona 1,4 6. Q o‘rg‘oshin 32 35 GXSG (lindan) 0,1 7. Surma 4,5 36 GXSG (geksaxloran) 0,1 8. Xrom(+3) 90 37 GXBD (geksaxlorbutadibn) 0,5 9. Olti g ugurt birikmalari 160 38 Geptaxlor 0,05 10. Vodorod sulfid 0,4 39 Geterofos 0,05

11. Nitrat 130 40 Glifosag 0,5 12. Vanadiy 150 4! Iodofenfos 0,5, Harakatchan shakli 42 Karbofos 2,0 13. Qo‘rgoshin 6 43 Keltan 1,0 14. Nikel 4 44 Ksilol (orto-, meta-, pra-) 0,3 15. Xrom 6 45 Kuirotsin 1.0 16. Mis 3 46 Linuron 1.0 17. Rux 23 47 Mezoranil 0,1 18. Kobalt 5 48 Stirol 0.! Organik tarkioli moooalar mg/kg 49 Toluol 0,3 19. Agelon 0,15 50 Fenuron 1,8 20. Akreks 1,0 51 Fozalon 0,5 21. Akgellik 0,5 52 Fosfamid 0,3 2. Alfametilstirol 0,5 53 Formaldegid 7,0 23. Atrazin 0,5 54 Ftalofos 0,1 24. Atsetaldegid 10,0 55 Furadan 0,01 25. Bazudin 0,1 56 Furfurol 3,0 26. Bayleton + metabolit 0,03 57 Xlorofos 0,5 27. Bayfidan 0,02 58 Xloramp 0,05 28. Siklofos 0,03 59 Entam 0,9 Qishloq xo‘jalagida qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar, xususan pestitsidlarning tuproqdagi QQM ko‘rsatkichi belgilangan bo‘lib, bu miqdordan ortishi tuproqda boradigan jarayonlarga salbiy ta’sir qiladi. Ular asosan begona o‘tlar, kasalliklar va

betona o‘tlarga nisbatan qo‘llanilib, noilmiy yondashishlar oqibatida QQM ko‘rsatkichidan ortishi yuzaga keladi (10-jadval). 10-jadval Tuproqda ayrim pestitsidlar ning qabul kilingan meyor ko‘rsatkichi (Rossiya Tabiatni muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlari. 1993 y.) 21. Difekamid 0,25 57 Tiodan OD 22. Dropp 0,05 58 Topsin-M 0,4 23. Zellek 0,15 59 Tetraxlorbifenil 0,06 24. Kampozan 0,5 60 Treflan od 25. Kaitan 1,0 61 Triallat 0,05 26. Karagard 0,4 62 Trixlorbifenilo‘ 0,03 27. Kotoraya 0,03 63 TXAN 0,2 28. Lenatsil 1,0 64 TXM OD 29. Lontrel OD 65 Ftapan 0,3 30. Metazin 0,1 66 Xlorat magaiya 1,0 31. Metoksixlor 1,6 67 Xostakvik 0,2 32. Morfonoya 0,15 68 Sianoks 0,4 33. Nitropirin + 6 XPK 0,2 69 Sidial 0,4 34. Nitrofor 0,2 70 Etafos O .4 Yuqorida qayd etilgan element va moddalar miqdorining ortishi tuproqda kimyoviy ifloslanishni vujudga keltiradi. Og‘ir metallar bilan ifloslanish Respublikamizda asosan sanoat korxonalari atrofida, yo‘l yoqalarida ko‘proq uchraydi, pestitsidaar bilan ifloslanishi va ularning QQM ko‘rsatkichidan ortishi asosan lokal nuqtalarda yuzaga keladi. O‘zGidromet markazining belgilangan nuqtalarni doimiy tekshirib tahlil qilishi natijasida O`zbekiston tuproqdari uchun turli kimyoviy moddalar jumladan, pestitsidaar, og‘ir metallar, maishiy chiqindilar tarkibidagi zaharli birikmalarning qayd qilingan meyor ko‘rsatkychlari (QQM) ishlab chiqilgan P 1-jadval).

11-jadval Tuproqdagi og‘ir metallar, pestitsidlar va zaxarli birikmalarning qayd qilingan meyor ko‘rsatkichlari (O‘zGidromet markazi ma’lumotlari) № Zaharli modda QQMmg/kg № Zaharli modda SHMmg/kg 1 Simob 2D 9 DDE OD 2 Mishyak 2,0 10 a-GXSG od 3 Mis (harakatchan shakli) 3,0 11 u-GXSG od 4 Ko‘rg‘oshin (harakatchai shakli) 32,0 12 Treflan OD 5 Rux (xarakatchan shakli) 23,0 13 Dalapon 0,5 6 Nitrat azota 130,0 14 Fozalon 0,5 7 Ftor (suvda e riydigan shakli) 10,0 15 Tiodan 8 dat 0,1 16 Fosfamid 0,3 Bugungi kunda Respublika miqiyosida ifloslanish bo‘yicha keng masshtabda uchrovchi moddalar uchun ham QQM ko‘rsatkichlari shplab chiqilmoqda. Ishlab chiqilayotgan har bir ko‘rsatkichlar tuproq-iqlimiy sharoitlarini, tuproqning xossa hususiyatlarini hisobga olgan holda qabul qilinmoqda. Eng muhimi yil sayin ikdimning o‘zgarayotgani, ashropogen ta’sirni ortayotgani, ayniqsa, kundalik xayog faoliyat mobaynvda sanoat korxonalari hamda maxsulotlardan foydalanish natijasida ham tuproq tarkibidagi moddalarning miqdor jihatdan o‘zgarishi kuzatilishi, turli moddalarning QQM ko‘rsatgichidan oshishiga olib keladi, bu esa QQM ko‘rsatkichlarini qabul qilishda ilmiy jihatdan jiddiy yondashishni talab

etadi. Bu o‘z o‘rnida tuproqlarni ekologik toza holda asrash, ulardan oqilona foydalanish va inson salomatligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproq qatlamlaridagi kimyoviy modda yoki elementlarni QQM ko‘rsatkichidan ortishini sanoat va halq xo‘jaligi tizimida quyidagi chizmada kuzatish mumkin (7- rasm). 7-rasm Atrof-muhit, sanoat korxonalari va xalq xo‘jaligida moddalarning turli ko‘rinishda aylanish chizmasi (V.V. Menshikov, T.V.Saveleva, 2000 y.) Chizmadan ko‘rish mumkinki, tabiatda turli hildagi mavjud xomashyolar sanoat korxonalarida ishlanib, ulardan mahsulotlar olinadi va halq xo‘jaligida foydalanish mobaynida ham chiqindilar chiqariladi. Provardda esa tuproq tarkibidagi moddalar yoki elementlar miqdori QQM ko‘rsatgichidan ortishiga olib kelishi natijasida tuproqning kimyoviy ifloslanishi vujudga keladi.

Yuqoridagi moddalar bilan ifloslanishini aniqlash va tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bilan O‘zGidromet qoshidagi Atmosfera, yuza suvlar va tuproq ifloslanishini monitoringini olib borish xizmati" bo‘limi doimiy ravishda faoliyat olib boradi va oylik hamda yillik hisobotlarini ishlab chikadi. O‘zGidrometning ma’lumotiga ko‘ra (2005) DDG (dixlordifeniltrixloretan) bilan ifloslanish (DST ning QQM ko‘rsatkichi 1 ga teng) Respublika bo‘yicha Toshkent viloyatida (Bekobot tumani) 4,98 QQM ga, Namangan viloyatida 2,12 QQM ga, Samarqand viloyatida 1,27 QQM ga, Surxondaryo viloyatida 3,36 QQM ga, Sirdaryo viloyatida 1,77 QQM ga, Farg‘ona viloyatida 2,17 QQM ga, Xorazm viloyatida 3,57 QQM ko‘rsatkichiga tengligi aniqlangan. Fosfororganik pestitsidlar (fosfamid, fozalona, tiodana) bilan ifloslanish asosan Samarqand, Surxondaryo va Farg‘ona viloyatlarida (568 gektar maydonda) aniqlandi. Bugungi kun olimlarining oldidagi asosiy vazifalar tuproqlarning kimyoviy ifloslanish ta’siridan muhofaza kilish, ifloslangan xududlarda muammoni hal etish, uni tozalashning yangi metod va texnologiyalarini ishlab chiqish hisoblanadi. Kimyoviy zararlangan tuproqda o‘suvchi yuqori hosil beruvchi ekin navi ham, qo‘llaniladigan o‘g‘itlar va mexnatlarning samarasi unchalik yuqori bo‘lmaydi, shu bois tuproqlarning kimyoviy ifloslanish masalasiga jiddiy yondashish lozim.

O'xshashlar

Zaharli kimyoviy moddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishning oldini olish tadbirlari

Chiqindi turlari va ularni sinflarga bo`linish

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari

Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffisentlari

Atmosfera havosini muhofaza qilish