Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari - Ekologiya - Referatlar

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197 KB

Ko'chirib olish

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari . Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari REJA: 1- Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi va ularni muxofaza qilishning asosiy vazifalari 2- Ekologik munosabatlarning o`zgarishi va isloh qilinishi. 3- Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari.

XX asr oxiri va XXI asrning boshlariga kelib dunyoning ko‘p mintaqalarida iqtisodiy va ijtimoiy muammolar yetarlicha yechimini topib, bir maromda davom etib kelmoqda. Biroq tabiatning o‘zgarishi bilan bog‘liq ekologik muammolar hal etilganicha yo‘k. Bugungi kun ekologik vaziyati, jumladan tuproq xossa- xususiyatlarining keskin o‘zgarishi va qishloq xo‘jaligida foydalanilayotgan yerlarning "tanglik" holiga tushib kolishi va boshqa omillar qatorida insoniyat faoliyatining o‘rni xam zalvorli ekanligi bugun barchaga ayon bo‘lmokda. Yil sayin atrof - muhitga tabiiy va inson (antropogen) omillari ta’siri ortib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi bo‘yicha olib borilgan ekologik kuzatuvlar natijasiga ko‘ra 4 ta ekologik mintakaga ajratish mumkin (1-rasm). 1-rasm Respublika hududining ekologik holati Umumiy hududlar bo`yicha Sug`oriladigan yerlar (mln.ga) bo`yicha (mln.ga) Ekologik holati normal bo’lgan Ekologik holati qaltis bo`lgan mintaqalar Ekologik holati favqulotda bo`lgan mintaqalar Ekologik ofat xolidagi mintaqalar.

Tuproqparning kimyoviy ifloslanishi - tuproq tarkibiga muayyan kimyoviy moddaning tushishga va meyoridan ortishi natijasida zaharlanishi va tuproqning xossa-xususiyatlarining o‘zgarshidir. O‘zbekiston Respublikasi mintaqaviy ekologik havfsizlikni ta’minlashda hal qiluvchi o‘ringa ega, ya’ni O‘zbekiston o‘zining tabiiy resurslari, intelektual va iqtisodiy imkoniyatlari ko‘lami bilan global va mintaqaviy muammolarni hal etishda muhim o‘rin tutadi. Hozirgi zamon ekologik muammolari kishilik jamiyatining barkaror rivojlanishiga havf solmoqda. Ekologik muammolarning o‘ziga xos tomoni ngundaki, u chegara bilmaydi, chunki bu muammolar bir butun birlikda, ya’ni tabiatda kechadi. Yer yuzida insonlar tomonidan yerlarni chegaralarga bo‘lishshsh tabiat nuqtai nazaridan shartli bo‘lib, tabiatda kechayotgan jarayonlar bir - biri bilan uzviy bog‘liq. Ayniqsa, tuproqda ro‘y berayotgan jarayonlar biosferaning barcha qismlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Tabiatda, xususan tuproq qoplamida kechayotgan o‘zgarishlar, ularning taqditi bilan bog‘liq jarayonlarni bilish va unta jiddiy yondashish muhim hisoblanadi. Shu sohada yetishib kelayotgan yosh mutaxassislar tayyorlashda ushbu maxsus kursning ahamiyati kattadir. "Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi va ularni muhofaza qilish" fanining talabalarga o‘qitilishi o‘zining oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: -kimyoviy ifloslanishning vujudga kelish sharoitlari va omillarini o‘rganish; -ifloslanishni turlar, darajalar va tasniflarga ajratish; -kimyoviy ifloslanishing oqibatlari, tuproq xossalariga ta’sirini taxlil etish; -muammolarni hal etishning ilmiy, amaliy va fundamental yechimlari hamda yangi usul-texnologiyalari tahlili kabi masalalar ko‘zda tutiladi.

Maxsus kurs bir qator boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liq holda o‘rganiladi, (2- rasm). Hususan: tuproqshunoslik fanining ilmiy yutuqlari, qo‘llanilayotgan usullari, konuniyatlari va nazariyalaridan har tomonlama foydalanilsa, geografiya fani bilan turli georafik mintaqalardagi xilma xil releflar, geografik-iqlimiy sharoitdagi tadbirlar, tegishli haritalar, haritogramma va haritachizmalar tuzishda birgalikda ish olib boriladi. Ekologiya fani bilan o‘rganish predmeti o‘xshash bo‘lib, bir – birining yutukdaridan foydalanadi. Mikrobiologiya fani bilan turli kimyoviy ifloslangan xududlar mikrobiologik dunyosini o‘rganishda, fiziologik guruxlar bo‘yicha taxdil etishda uning usullari asosida ish olib boradi. 2-rasm "Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi va ularni muhofaza qilish" maxsus kursining boshka fanlar bilan aloqasi Bugungi kunda dunyo bo‘yicha yer resurslarini himoya kilish, ularni qayta tiklash va unumdorligini oshirishga butun jahon hamjamiyati jalb etilmoqda. Chunki insoniyat turmush farovonligini ta’minlashda asosiy rol o‘ynovchi yer resurslari mintaqaviy yoki umumjahon miqiyosidagi ekologik muammoga aylanmokda. Har bir ekologik muammo yer yuzi va tuproqdar bilan bog‘liq bo‘lib, uning hal etilishi albatta tuproq qoplami bilan uzviy holda amalga oshiriladi. Tuproqdarni kimyoviy ifloslanishida insonning faoliyati eng katta o‘rin tutadi. Bugungi kunda insoniyat faoliyati tufayli hatto Antarktida hududi radioaktiv modsalar, DDT va ayrim og‘ir metallar bilan ifloslangan. XXI asrda ikki katta omil - atrof-muhitga katta bosim bilan ta’sir etmoqda, birinchisi yer yuzi aholisishshg jadal sur’atda o‘sishi bo‘lsa, ikkinchisi fan - texnikaning taraqqiy etishi va tabiatga ta’siridir. Yer yuzi aholisi 1969 yilda yiliga 2 % ga oshgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich tobora oshib bordi va 1992 yilda aholi 5,6

mlrd. kishiga yetdi, bugungi kunga kelib bu ko‘rsatkich jadal o‘sish bosqichida, 2025 yilga borib 7,6 - 9,4 mlrd. kishiga yetish ehtimoli bor. Insoniyat sonining o‘sishi bilan yer yuzida va boshqa sferalarda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Tuproqdarning ifloslanishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan shahar aholisi tomonidan chiqarilayotgan chiqindilar miqdori kun sayin ortib bormokda (1- jadval). Chiqarilayotgan chiqindidar faqatgina rivojlangan davlatlardagina to‘liq qayta ishlanadi va zararsizlantiriladi, aksariyat davlatlarda esa to‘gridan - to‘g‘ri tuproq qoplamiga ko‘miladi, natijada yillar o‘tishi natijasida sizot suvlari orqali tuproqlarning ifloslanishi vujudga keladi. Tuproq qoplamining kimyoviy ifloslanishi boshqa muhitlarga nisbatan kengroq ifloslanish imkoniyatiga ega, xususan atmosferaga chiqarilgan gazlar yoki suv manbasiga tushgan kimyoviy modda vaqt o‘tishi bilan albatta tuproq qoplamiga tushadi. Tabiat muhofazasi deyilganda insoniyatning hozirgi vaktda yashayotgan vakillari va kelgusi avlodlarining moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish, insoniyat jamiyatining mavjud bo‘lishi uchun qulay shart-sharoit yaratish maqsadida tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishi, ularni tiklash va saqlash, atrof-muhitni buzilish va ifloslanishidan muhofaza qilish borasida davlat tomonidan belgilangan ishlar hamda ijtimoiy tadbirlarni rejali tizimi tushuniladi. Atrof - muhitni, jumladan tuproq qoplamining muhofazasi quyidagi yondashuvlar asosida amalga oshiriladi: ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, ekologik- iqtisodiy, ijtimoiy-gigenik, texnika-texnologik, tarbiyaviy-estetik va ilmiy yondashuvlar. Ijtimoiy-siyosiy yondashuv: keng ijtimoiy tizimlardagi ekologik muammolar. Asosan keng masshtabdagi ya’ni global tarzdagi muammolar. Bular siyesiy kelushuvlar asosida amalga oshiriladi. Birinchidan, bir xududga tegishli bo‘lmagan ifloslanish manbalari, ikkinchidan, iqtisodiy va ilmiy tomonlar bilan bog‘liq

muammolar bo‘lib, ular birgina millatga yoki davlatga xos bo‘lmay, balki halkaro miqiyosda hal qilinuvchi muammolardir. (Orol va Aydarko‘l muammolari). 1-jadval Xorijiy davlatlarning ayrim shaharlarida chiqayotgan chiqindilar miqdori, t/sutka Davlatlar Shaharlar Miqdori, t/sutka Vengriya FRG Budapesht 530—680 Gamburg 585 Baden-Baden 585 Frankfurt 1030 Shtutgart 510 Daniya Gladsaks 650 Angliya Edinburg 580 Niderlandam Groningen 680 Shveysariya Jeneva 590 Syurix 463 Bern 450 Bazel 450 Lyuksemburg Esh 960 Braziliya Rio-de-Janeyro 640 Indiya Bombey 680 AQSH Kalkutta 1060 Kaliforniya 930 Los-Andjeles 1110 Fransiya Parij 800 Belfort 660

Huquqiy yondashuv: halqaro, mintaqaviy va respublika doirasidagi muammolar, xususan tuproqdarning kimyoviy ifloslanishi va boshqa muammolarni hal etilishida huquqiy, meyoriy xujjatlar ishlab chiqiladi (halqaro konvensiya va kelushuvlar). Ekologik-iqtisodiy yondashuv: vujudga kelgan har qanday muammoni hal etish uchun moliyaviy sarf harajatlar hal etiladi. Ushbu moliyaviy harajatlar asosan ma’lum halqaro va davlat tashkilotlari tomonidan ajratiladi. Ijtimoiy-gigenik yondashuv: tuproqdarning kimyoviy ifloslanishi bilan bog‘liq muammolarni hal etishda birinchi o‘rinda inson sog‘lig‘i etiborga olinadi, ya’ni har qanday amalga oshiriluvchi tadbirni ishlab chikilishida inson hayoti bosh mezon qilib olinadi. Ayniqsa katta shaharlar barpo qilinayotgan va sanoat korxonalari yil sayin ortib borayotgan bir pallada bu juda muhim hisoblanadi. Texnik-texnologik yondashuv: maksimal darajada ishlab chiqarish faoliyatlarini chiqindisiz yoki kam chiqindili texnologiyalar bilan ta’minlash va yer resurslaridan maqsadli foydalanish. Tarbiyaviy yondashuv: tabiatga eng katta ta’sir etuvchi insoniyatning ekologik tarbiyaviy ongini oshirish muhim hisoblanadi- Tug‘ilgan har bir insonni yoshligidan to yetuk inson bo‘lgunga qadar tabiat qonunlari va undagi bilimlarni o‘rgatgap lozim. Estetik yondashuv: tabiatga har qanday yondashuvlar estetik qarashlar bilan boyitilishi va inson ruhiyatiga ijobiy ta’sir etishi lozim. Ilmiy yondashuv: Muammolarni hal etish jarayonida ilmiy asosning yaratilishi muhim hisoblanadi. Misol uchun radioaktiv moddalar bilan yoki neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproq qoplamini atroflicha o‘rganilishi natijasida uning ilmiy yechimi topilg an. Respublikamizda atrof-muhitni muhofaza kilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish bo‘iicha 2005 yilgacha mo‘ljallangan Davlat dasturi ishlab chiqilgan.

Mamlakatimiz raxbari I.A.Karimovning "O‘zbekiston buyuk kelajak sari" asarida ekologik havfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatib o‘tilgan. Unda, xususan quyidagilar ta’kidlanadi: 1. Tegishli texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Qishlok, o‘rmon va boshqa xo‘jalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash ustidan qattiq nazorat o‘rnatish. Havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta’sir etadigan moddalar bilan ifloslanishini to‘xtatish. 2. Qayta tiklanmaydigan zahiralarni qat’iy mezon asosida iste’mol qilgan holda ularning hamma turlaridan oqilona foydalanish. 3. Katta - katta hududlarda tabiiy zahiralardan foydalanishning aniq maqsadga qaratilgan, ilmiy asoslarini o‘zlashtirish. 4. Jonli tabiatning butun tabiiy genofondini madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini ko‘paytirish hisobiga boshlang‘ich baza sifatida saqlab qolish. 5. Shaharsozlik va tumanlarni rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etish tizimini joriy etish yo‘li bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida yashash uchun qulay sharoitlar yaratish. 6. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan hodda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish. Buvdan ko‘rinadiki, atrof - muhit, xususan tuproq qoplamini ifloslanishiga olib keluvchi bir qator omillar davlat darajasida hal etilishi belgilangan. Tuproq qoplamining ifloslanishi salbiy ta’sir qiluvchi va bo‘lgan fizik, kimyoviy va biologik moddalarning qo‘shilishi oulio, tuproqda kechayotgan tabiiy modda va energiya almashinuvining buzilishi oqibatida ekotizimlarda salbiy o‘zgarishlar yuz beradi. Yerlarning ifloslanishi ikki turda: tabiiy - vulqonlarning otilishi, yer qimirlashi, sel kelishi, sunamilar va shunga o‘xshash tabiiy jarayon va

hodisalar orqali, shuningdek insoylarning xo‘jalik faoliyati natijasida yuzaga keladi. O‘zbekiston hukumati tomonidan olib borilayotgan islohatlar natijasida tuproq qoplamini turli moddalar bilan ifloslanishining kamayishi kuzatilmoqda (2-jadval). 2-jadval O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha ifloslantiruvchi modda tashlanmalarining dinamikasi, ming tonna xisobida (Tabiatni Muhofaza kipit Ko‘mitasi ma’lumotlari, 2006 yil) Manbalar Yillar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Turg‘un manbalar 776,9 755,5 711,8 729,4 672,6 646,5 Harakatlanuvchi manbalar 1520, 0 1593, 0 1583, 5 1453, 0 1348,6 1310,9 Jami 2296, 9 2348, 5 2250, 3 2182, 4 2021,1 1957,4 Tuproqlarni kimyoviy ifloslanishida bir necha omillar asosiy o‘rin tutadi, bu o‘rinda insoniyat faoliyati bilan bog‘liq holda vujudga keladigan kimyoviy ifloslanishlarni aytish o‘rinlidir. Yer yuzi aholisi o‘zining ehtiyojlarini ta’minlash maksadida tabiatga, xususan tuproq qoplamiga bevosita va bilvosita ta’sir etish qirralarini kengaytiradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) ma’lumotiga ko‘ra yer kurrasi aholisi 1969 yildan yiliga 2 % ga ortmoqsa, aholining soni 2025 yilga kelib 9,4 mlrd. kishiga yetadi, Respublikami aholisi esa yiliga 450 - 470 ming (qariyb 0,5 mln.) kishiga ortadi, I bu holat albatta kuvonarli hol va bu ijobiy baholanadi. Biroq insoniyat ko‘paygani sari atrof-muhitga, jumladan tuproq qoplamiga ta’siri yanada ortadi. Yangi - yangi sanoat korxonalarini barpo etadi, yerlarni o‘zlashtiradi va

umuman tabiiy yaralgan muhitga katta "bosim" bilan ta’sir qiladi, natijada tuproq qoplamini kimyoviy ifloslanishining masshtabi kengayadi va ifloslanish turlari ortadi. Tarixga nazar tashlasak, inson turli davrlarda yerga turlicha yondashgan va kimyoviy ifloslanishiga o‘zining ta’sirini o‘tkazgan: bundan 1 mln. yil avval kundalik ehtiyojini qondirish maksadida tuproq qoplamiga ta’sir etish shakli bo‘lmagan. 100 ming yil avval esa dastlab mehnat qurollari vositasida tuproq qoplamiga juda kuchsiz ta’sir etgan va tuproq qoplamini kimyoviy ifloslanishi deyarli sezilmagan, XV asrga kelib inson faoliyati bir muncha ortgan. XX asr boshida esa dastlabki sanoat korxonalari va qishloq xo‘jaligida kimyoviy moddalar qo‘llanilishi natijasida tuproq qoplamini kimyoviy ifloslanishi kuzatilgan va tuproq qoplamiga ta’siri sezilgan. XXI asr boshiga kelib vaziyat jiddiylashgan. Kimyoviy ifloslanishni tez va keng masshtabda tarqalishida faol ishtirok etuvchisi transport turlari va ular bilan bog‘liq jarayonlar natijasida tuproq qoplamini kimyoviy ifloslanishi bir qator salbiy holatlarga olib keldi. Yillar davomida turli omillar ta’sirida kimyoviy ifloslangan tuproqlarni chuqur o‘rganish, ularni tuproq xossalariga va unumdorligiga ta’sir etish tendensiya va mexanizmlarini ochib berish va qayta tiklash bugungi kunda har bir davlatning ustuvor vazifalari qatoriga qo‘yilgan. Bu muammolar hal etilsagina tuproqlardan yuqori samarada foydalanish mumkin. 2-§Ekologik munosabatlarning o‘zgarishi va isloh qilinishi O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan so‘ng (1991) barcha sohalarda, xususan ekologik sohaning tubdan isloh qilinishi va bugungi kunda uning yanada takomillashtirish ishlari olib borilmokda. Davlatning atrof- muhitga, jumladan yer resurslariga bo‘lgan e’tibori va munosabati tubdan o‘zgarib, har bir jamiyat a’zosi atrof-muhitga xususan yer resurslariga o‘zining mulki, boyligi va g‘ururi sifatida qaramoqda.

Yer resurslari bo‘yicha munosabatlarning o‘zgarishi misolida qaraydigan bo‘lsak, Mustaqillikka erishgandan kundan boshlab, O‘zbekistonda bir kancha ishlar amalga oshirildi. Jumladan, bir qator Qonun va Qarorlar qabul qilindi hamda Dasturlar ishlab chiqildi. Ayni kunda respublika bo‘yicha fermerlar uyushmalari tashkil etilib, yerlar haqiqiy egasiga topshirilmokda, provardda esa ularning holati va kelajagi yaxshilanmokda. Tuproqlarni kimyoviy ifloslanishi bo‘yicha va atrof-muhitni muhofaza qilishga oid huquqiy va meyoriy hujjatlarning ayrimlarini keltirib o‘tamiz. ♦ O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (08.12.1992 y); ♦ Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida" (09.12.1992Y); ♦ Yer to‘g‘risida" (20.06.1990 yilda qabul kilingan 07.05.1993 yilda o‘zgartirish va ko‘shimchalar kirigilgan); ♦ "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida" (06.05.1993 y); ♦ "Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida" (27.12.1996 y); ♦ "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida" (26.12.1997 y); ♦ "Davlat yer kadastri to‘g‘risida" (28.08.1998 y); ♦ "Yer kodeksy to‘g‘risida"(08.07.1998 y); ♦ "Radiatsiyaviy havfsizlik to‘g‘risida" (31.08.2000 y); ♦ "Chiqindilar to‘g‘risida" (05.04.2002 y); "Ekologii havfli mahsulotlar va chiqindilarni O`zbekiston Respublikasiga olib kirishni va ularni uning hududidan olib chiqishni tartibga solish to‘g‘risvda" (19.04.2000 y); ♦ "O‘zbekiston Respublikasida yer monitoringa to‘g‘risdagi Nizomni tasdiqlash to‘g‘risida" (23.12.2000);

♦ "O‘zbekiston Respublikasi hududida atrof tabiiy muhit ifloslantirilganligi va chiqindilar joylashtirilganligi uchun to‘lovlar tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" (01.05.2005); ♦ "1999-2005 yillarga mo‘ljallangan atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha Harakatlar Dasturini amalga oshirish masalalari to‘g‘risida" (09.10.2000Y); kabilar. Shuningdek, Prezident farmonlari va boshqa tegishli xukuqiy hujjatlar atrof- muhit, xususan tuproqlarni muhofaza qilishda xukuqiy poydevor bo‘lmoqda. Yuqorida ta’kidlagandek vujudga kelgan ayrim ekologik muammolarni bir davlat miqiyosida emas, balki muayyan mintaqa yoki butun jahon hamkorligida hal etiladi. Tuproqlarni kimyoviy ifloslanishiga har tomonlama yondashilib, halqaro miqiyosida hal etiladigan muammolar qatoriga kiradi. ♦ Tuproqlarni kimyoviy ifloslanishning muhofaza qilish tadbirlari 3 ga bo‘linadi: ♦ Muhofaza qilishning huquqiy-meyoriy asoslari; ♦ Muhofaza qilishning ilmiy va fundamental yechimi hamda asosini yaratish; ♦ Muhofaza qilishning amaliy bosqichi, mavjud muammolarni amaliy tarzda hal etish. Albatta bular shartli ravishda belgilangan tadbirlar bo‘lib, eng muhimi har bir inson o‘z ongi va qalbi bilan atrof-muhit, hususan "Oltin yer" fondimizni asrashi, qolaversa kelajak avlodga sog‘lom topshirishi lozimdir. O‘zbekiston Respublikasi bunday muammolarni quyidagi hamkorliklar zamirida hal etmoqda: Halsaro hamkorlik O‘zbekiston 1992 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘lib, o‘zining hududidagi va mintaqadagi ekologik muammolarni halqaro miqiyosda hal etmoqda. Bu boradagi harakatlarni bosqichma-bosqich mustahkamlab

bormoqda. Milliy siyosatni va halqaro hamkorlik asosiy yo‘nalishlarini shakllantirish mamlakat ekologik salohiyatini saqlab qolishga asoslanadi. Misol o‘rnida butun jahonda yadro qurollaridan foydalanishning taqiqlanishini keltirish mumkin, bunda halqning tinchligi, salomatligini yaxshilanishi hamda tuproqning radioaktiv ifloslanishi kamayishi kuzatiladi. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi bilan hamkorlik O‘zbekistonda mintaqaviy integratsiya masalalari hamkorlikning alohida MDH a’zolari bilan ikki tomonlama kelishuvlar asosida ekologik kengashlar bilan hal etilmoqda. 2000 yilda tayyorlangan va davlat rahbarlari tomonidan imzolangan 2025 yilgacha bo‘lgan davrda MDH rivojlanish Dasturida atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha qator tadbirlar ko‘zda tutilgan. (atrof-muhit monitoringa, ekologik havfsizlik, sanoat chiqindilarini klassifikatsiyalash hamda ularni markirovka qilish yagona tizimi va boshqalar). Ikki tomonlama hamkorlik Hozirgi kunda O‘zbekiston AQSH (1994), Yaponiya (1994 yildan), Gruziya (1995 yildan), Janubiy Koreya Respublikasi (1995), Hindiston (1996), Qirg‘izisiton (1996), Malayziya (1996), yildan), Turkm.aniston (1996), Qozog‘iston (1997 yildan), Xitoy (1997 yildan), Slovakiya (1998 yildan), Birlashgan Arab Amirliklari (1998) bilan ikki tomonlama hamkorliklar olib bormokda. Mintaqaviy hamkorlik O‘zbekiston ESKATO ga a’zo davlatlar bilan hamkorlik, (asosan kadrlar tayyorlash masalalari) jumladan Yaponiya va Koreya halqaro hamkorlik agentligi yo‘nalishi hamda Hindiston mintaqaviy o‘quv markazlari, Xitoy (chiqindilar boshqaruvi), Malayziya - Tailand (ekologik menejment) yo‘nalishlar bo‘yicha hamkorlik qiladi. Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik

O‘zbekiston 1999 yildan boshlab Yevropa hamkorigi jamiyati Hamda uning a’zo davlatlari o‘rtasida hamkorlik va sherikchilik Bitami imzolandi. Bitimning 52 bandi atrof - muhitni va sog‘liqni saqlashga bag‘ishlangan hamda hamkorlikning 22 ta maqsad va sohalarini o‘z ichiga oladi: - suvning sifati; - transchegaraviy suvlar va havoning ifloslanishi; - chiqindilar boshqaruvi va Bazel konvensiyasini bajarish; - biologik xilma-xillikni saqlash va iklimning global o‘zgarishi bilan kurashish; - sanoat korxonalari havfsizligi, kimyoviy havfsizlik va ekologik toza texnologiyalardan foydalanish; - mamlakat ekologik qonunchiligini Yevropa ittifoqi qonunchiligiga moslashtirish. Yuqoridagi hamkorliklardan ko‘zlangan asosiy maqsad respublika tabiatini va mavjud yer hamda suv resurslarini asrash, turli kimyoviy ifloslanish holatlarini oldini olish va vujudga kelgan muammolarni keng miqiyosda hal etish hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng ekologik masalalar, ayniqsa qishloq xo‘jaligida mavjud ekologik muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqot va amaliy ishlar amalga oshirildi. Eng muhimi jamiyat orasida "Ekologik ong" va atrof-muhitga nisbatan jamiyat a’zolarining tushunchalari tubdan o‘zgardi. Bu sohada Davlat ta’lim tizimida ham ekologik tushunchalar turli darajada maktabgacha ta’lim muassasalari, o‘rta maktablar, kasb-xunar kollejlari, akademik litseylar, Oliy ta’lim muassasalarida o‘rgatilib kelinmokda. Shu bilan birgalikda shahar va qishloq aholisi orasida ham "ekologik ong" masalalariga doyr tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda.

Ekologik ta’lim tizimi O‘zbekistonda Respublikasining "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida" gi, "Ta’lim to‘g‘risida" gi qonunlari va boshqa meyoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bu borada "Ekologik ta’lim standarti" va "Uzluksiz ekologik ta’lim konsepsiyasi" ishlab chiqildi va amaliyotda tadbiq etilmoqda. Bundan tashqari ekologik masalalar xususan tuproqlarning inson hayotidagi o‘rni, ifloslanish muammolari va muhofaza qilishga oid tadbirlar ommaviy axborot vositalarida ham yoritilib borilmokda. Davlat miqyosida olib borilayotgan ekologik ta’lim tarbiyaning bosh maqsadi- mamlakatimiz tabiatini, undagi betakror resurslarni asrash, xususan yer resurslaridan oqilona foydalanish va uni muhofaza etish hisoblanadi. 3-§. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi turli omillar ta’sirida paydo bo‘lib, yillar davomida tuproq qoplami zararlanishi kuzatiladi. Tuproqlar ifloslanishi turlicha bo‘lib, asosan sanoat korxonalari, maishiy va boshqa chiqindilar hamda turli jarayonlar mobaynida ifloslanadi (3-rasm). Har bir davlatda tabiiy resurslar hisoblanuvchi yer resurslarini muhofaza qiluvchi tashkilotlar bo‘lib, mazkur tashkilotlar tomonidan doimiy tarzda tuproqlarni kimyoviy ifloslanish holati nazorat kilinadi va shu asosda tegishli tadbirlar belgilanadi. Uzbekiston Respublikasida yer resurslarining holati, ularni muhofazasi va tegishli masalalar bilan Tabiatni muhofaza kilish Qo‘mitasi, Gidrometrologiya xizmati va bir qator ilmiy - tadqiqot institutlari shug‘ullanadi. Bularda laboratoriya sharoitida ifloslovchi modda tarkibi, miqdori va boshqa xossalari o‘rganilib, ifloslanishga tavsif beriladi.

3-rasm Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish jarayonlarini aks ettiruvchi ayrim lavhalar Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning havfli - zaharli xususiyati, kimyoviy tarkibi va umumiy miqsori bo‘yicha turlarga ajratiladi. Havfli-zaharli xususiyati bo‘yicha tuproqlar quyidagi kimyoviy ifloslanishlarga ajratiladi: 1.Radioaktiv ifloslanish, 2. Og‘ir megallar va kimyoviy moddalar bilan ifloslanish, 3. Turli chiqindilar bilan ifloslanish. Tahlillarga ko‘ra radioaktiv ifloslanish eng havfli o‘rinda turadi, chunki radioaktiv ifloslanishda dastlab biologik dunyo jiddiy zarar ko‘radi va juda katta radiusda ham ta’sir etish xususiyatiga ega, eng achinarlisi inson sog‘ligiga juda

havfli ta’sir etib, uning kelajak avlodlariga genlar orqali ta’sir etishi bilan boshqa ifloslanish turlaridan farq qiladi. Og‘ir megallar bilan ifloslanishning havfli tomoni shundaki, birinchidan, og‘ir megallar bilan ifloslanishni vujudga keltiruvchi omillar va manbalar ko‘p (transportlar va sanoat - korxonalari) bo‘lib, ikkinchidan, tuproq qoplamida saqlanish (yemirilish) muddati bir necha ming yillarga teng. Tuproqlarni turli chiqindilar bilan ifloslanishi yuqoridagi ifloslanishlar katori juda ko‘p hisoblanadi. Uning havfli tomoni shundaki, turli chiqindilar inson ta’siri va sanoat korxonalari tomonidan juda katta miqdorda tuproq qoplamiga to‘planadi. Maxsus chiqindilar ko‘miladigan "qabriston" lar yillar davomida atrof - muhit tuproq qoplamiga salbiy ta’sir qiladi. Chiqindilar zaharli xususiyati bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi (3-jadval). 1-jadval Chikindi turlari va ularning sinflarga bo‘lnnishi № Chiksndi turlari O‘lchov birliklari 1. Zaharsiz chvqindilar: Turlicha 2. Ishlab chikarish sanoat chiqindilari Tonna 3. Qayta ishlash sanoati chiqindilari kub/metr 4. Maishiy chiqindilar to1sha 5 Zaxarli chikivdnlar: 1 -sinf-o‘ta qavfli zaharli chiqiidilar 2- sinf - yuqori zaxarli chiqindilar 3- sinf -o‘rtacha havfli chiqindilar ' 4- sinf -kuchsiz zaharli chiqindilar tonna tonna tonna tonna turli xil

Chiqindilar asosan kimyoviy tarkibiga va ta’sir etish xususiyatig ko‘ra bir - biridan farq qiladi. Tuproq qoplamiga ko‘proq to‘g‘ridan - to‘g‘ri ishlab chiqarish sanoati va maishiy chiqindilar tushadi. Qayta ishlash sanoati va boshqa turdagi chiqindilar nisbatan kamroq. Tuproq qoplamini kimyoviy ifloslanishida turli omillar yetakchi o‘rin egallaydi. Ifloslangan tuproqlar quyidagi kategoriyalarga bo‘linadi (4-jadval). 2-jadval Qishloq xo‘jalik sohasida foydalaniladigan tuproqlarning kimyoviy ifloslanish kategoriyalari Tuproqparni ifloslanish kategoriyalari Ifloslanish tavsifi Foydalanish holati Tavsiya etilgan tadbirlar I kategoriya ifloslanmagan Tuproq tarkibida kimyoviy moddalar QQMko‘rsat- kichidan oshmaydi. Barcha ekinlarni ekish mumkin Tuproq ifloslanishiga bo‘lgan ta’sirini kamaytirish. II kategoriya o‘rtacha havfli Kimyoviy moddalar miqdori QQM ko‘rsatkichigacha, umumiy sanitar meyor holatida bo‘lib,tuproqqa yetib kelishi suv va havo orqali kechadi. Sifat tarkibini nazorat kilgan holda ayrim o‘simliklarni ekish mumkin. Suv va havo orqali tarqaluvchi yo‘llarni nazorat qilish va chegaralarshsh, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlardagi suv manbalarini nazoratga olish III kategoriya Tuproq tarkibida Faqat texnika 1. Qatiy ravishda I

yuqori havfli kimyoviy moddalar miqdori KQM dan ortik va translakatsion ko‘rsatkichlarga zararli xisoblanadi. ekinlari ekishda foydalanish mumkin. Qishloq xo‘jalik ekinlari ekish taqiqlanadi. kategoriya tadbirlarini qo‘llash va zaxarli moddalar miqdorini o‘simliklar, mahsulotlar tarkibini nazorat qilish. 2. Hosil beruvchi o‘simliklarni toza tuproq sharoitiga ko‘chirish va nazorat qilish.Z. O‘simliklar yashil massalaridan foydalanishni cheklash. IV kategoriya o‘ta havfli Tuproq tarkibida kimyoviy moddalar KQMdanortadi va tuproqning barcha ko‘rsatkichlari uchun zararli hisoblanadi. Barcha turdagi ekinlar ekish taqiqlanadi. Ifloslangan tuproq qoplamini ifloslanish darajasini kamaytiruvchi tadbirlar qo‘llash. Qishloq xo‘jaligida foydalanuvchi suv tarkibini nazoratga olish va tabiiy himoya omillarini shakllantirish Tuproqni kimyoviy ifloslanish darajalarini tasniflashda barcha kimyoviy ifloslanish turlarida bir xil belgilanmaydi, balki muayyan ifloslovchi moddaning kimyoviy tarkibi, tuproqdagi miqdori, QQM, zaharli xususiyati va boshqa xususiyatlariga ko‘ra aloxida-alohida tarzda belgilanadi. Biroq umumiy formula sifatida kimyoviy ifloslangan tuproqlar uchun quyidagi ifloslanish darajalari va koeffitsiyentlar qabul qilingan (5-jadval). 5-jadval

Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffitsiyentlari Ifloslanish darajasi Yerning ifloslanganlik darajasi Ifloslanish koeffitsiyenta 1 Ifloslanmagan 0 2 Kuchsiz 0,3 3 O‘rta 0,6 4 Kuchli 1,5 5 Judakuchli 2,0 Tuproqlarni kimyoviy ifloslanishini muhofaza qilish bugungi kunda yer kurrasida eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi, shu bois bu masalaga jiddiy yondashishni talab etiladi. Chunki bu insoniyatning barcha turmush faoliyati bilan uzviy bog‘liqsir. Yuqoridagi ko‘rsatkichlar asosida ayrim element va moddalar uchun tegishli ifloslanish darajalari keltiriladi (6-jadval). Dunyo olimlari (SL.Davidova, V.I.Tagasov, 2002 y.) tomonidan turli kimyoviy modsalarning havflilik nuqtai nazaridan stress -indeks ko‘rsatkichlari belgilangan, bunga ko‘ra pestitsidlar - 140, og‘ir metallar - 135, AES chiqindilari - 120, qattiq shakldagi zaharli chiqindilar - 120, metallurgiya materiallari - 90, tozalanmagan oqava suvlar - 85, oltingugurt (II) - oksidi - 72, neft -72, kimyoviy o‘g‘itlar - 63, organik maishiy chiqindilar - 48, azot oksidlari - 42, saqlanayotgan radioaktiv chiqindilar - 40, shahar chiqindilari - 40, uchuvchan uglevodorodlar - 18, uglerod oksidi - 12 indeks ko‘rsatkichlari bilan belgilangan. I (jadval Lyrim kimyoviy modda va elementlarning ifloblanish darajasi Elementlar va moddalar Ifloslanish darajalari, mshforiga ko‘ra (mg/kg), 1 darajali, ifloslaimagan 2 darajali, kuchsiz

3 darajali, o`rta 4 darajali, I yuqori 5 darajali, juda yuqori Bir so‘z bilan aytganda tuproq qogshamini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishini oldini olish muhimroq. Aks holda tuproq va boshqa tabiiy komponentlar bilan bog‘liq muammolar vujudga kelaveradi. Ifloslanishning har qanday turi va darajasi tuproq xossalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, shu nuqtai nazardan muammoning kelib chiqish mexanyumlari va muhofaza qilishning ilmiy asoslarini yaratish muhim hisoblanadi.

O'xshashlar

Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffisentlari

Tuproqlarni og‘ir metallar bilan ifloslanish omillari va manbalari

Tuproqlarni radionuklidlar bilan ifloslanish muammolari va bartaraf etish tadbirlari

Chiqindi turlari va ularni sinflarga bo`linish

Havo muhitining ifloslanish oqibatlari