Tuproqdagi og`ir metallar, pestitsedlar va zaharli birikmalarning qayd qilingan me`yor ko`satkichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Tuproqdagi og`ir metallar, pestitsedlar va zaharli birikmalarning qayd qilingan me`yor ko`satkichlari Og‘ir metallarga D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi atom massasi 50 dan yuqori bo‘lgan 40 dan ortiq (V, Sg, Mp, G‘ye, So, №, Si, 2p, Mo, Syo, 8p, N§, R, V) elementlar kiradi. Ularning o‘ziga xos xususiyati shundaki, turli og‘ir metallar tuproq qoplamiga yoki suv muhitiga tushganda parchalanish (yemirilish) davri uzoq davom etadi, xususan S<1-155 yil, 2p-500 yil, R bir necha ming yil parchalanish davriga ega. Og‘ir metallar biosferaga tushganda doimiy ravishda ifoslanish masshtabi kengayib boradi. Tuproq qoplamini og‘ir metallar bilan ifloslanishini kuyidagi asosiy manbalari mavjud: 1).Metal qayta ishlash sanoati chiqindilari; 2).Sanoat korxonalari; 3).Yoqilg‘i mahsulotlari; 3).Avtomobillar tutuni; 4).Qishloq-xo‘jaligida qo‘llaniluvchi kimyoviy moddalar. Ma’lumotlariga ko‘ra (Kramarev SM. Zozulya O.A., 2000) yiliga dunyo bo‘yicha metallurgiya sanoati tomonidan tuproq qoplamiga 150 ming tonna mis, 120 ming tonna rux, 90 ming tonna qo‘rg‘oshin, 12 ming tonna nikel, 1,5 tonna molibden, 800 tonna kobalt tushadi. Ifloslanish manbalaridan chiqayotgan og‘ir metallar biosferada kuyidagi chizma ko‘rinishida aylanadi (12-rasm). 12-rasm Biosfera qismlarini og‘ir metallar bilan ifloslanish yo‘llari va biologik zanjir orqali aylanish chizmasi

Yuqoridagi chizmadan ko‘rishimyu mumkinki, ifloslanish manbalaridan chiqqan og‘ir metallar biosferaning bir biridan boshka qismiga o‘tib aylanib yuradi va har bir zanjir nuqtasida «zinshp- ma’lum bir salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. Ushbu zanjirda inson ham bo‘lgani bois bu masala juda muhim hisoblanadi. Biroq tuproqda, inson organizmida, o‘simlik va hayvon tanasida har bir og‘ir megalning o‘ziga xos takrorlanmas funksiyasi mavjud, ya’ni har elementni tuproq uchun juda katta ahamiyati bor. Biroq meyoridan oshishi tuproq olami va xossalari uchun salbiy ta’sir qiladi. quyvda ayrim ^og‘ir metallarning bir qator funksiyalari keltiriladi: - *- Vanadiy - azot fiksatsiyasi, oksidlanish - qaytarilishi va temir metabolizmi; Xrom - hayvon organizmlarida glyukoza miqdorini boshqarish; Marganets - oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari, fotosintez, yog‘lar metabolizmi, polisaharidlar sintezi; Temir - kislorod metabolizmi, oksidaza, peroksidaza hosil bo‘lishi, gemoglobin va mioglobinda porfirin sintezi; Kobalt - V )2 vitaminlari tarkibida va azot fiksatsiyasida;

$Nikel - ureaza fermenti tarkibida, ribosoma, DNK va RNK strukturasining barqarorligida; Mis - xloroplast oksidlanish - qaytarilish reaksiyalarida, fenol birikm.alari metabolizmida, pigmentlar hosil bo‘lishida; Rux - 70dan ortiq fermentlar faolligida va silikatlar o‘zlashtirilishida, nuklein kislotalar metabolizmida ishtirok etadi. Bundan ko‘rish mumkinki, og‘ir metallarning funksiyalari juda muxim bo‘lib, tiriklikning muvozanatida muhim rol o‘ynaydi. Biroq uning miqdori meyoridan oshsa bir qator salbiy oqibatlarga olib keladi. Halq xo‘jaligi faoliyati mobaynida turli tarmoqlar bo‘yicha olinayotgan xom ashyo va ishlab chikarilayotgan mahsulotlar orqali ham ^Urpi darajadagi ifloslanishlar vujudga keladi. Bunga ko‘ra dunyoda kuiidagicha miqsorda xom ashyo va mahsulot turlari ishlab chiqariladi: ^^R< «- 2,7 x 10 9 - 3,3 x 10 9 ; Qishloqxo‘jaligi maxrulotlari - 2,5 x 10 9 Gaz,*~it X 10 9 * 3 X 109; Miner ™o‘gitlar- 0,2-0,5 x 1S 9 1600 x 10 ; ruy a va qurid ish matekriallari - 1,5 x 10 9 Bu turdagi xom ashyo mahsulotlari orqali tuproq qoplami va u bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tirik mavjudotlar, hamda boshqa sferalar og‘ir megallar bilan ifloslanadi. Misol uchun kumir bilan Ve, Te, A1, 31, Sa, Ze, V1, 31, V, Mo, V, Si, Zp, ^, T1, Mp, So, Oa, Az, 8s, neft bilan K, SA, N§, rudalar bilan 81, Sa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan M§, K kabi elementlar tushadi. BMT tomonidan inson organizmiga zararli birikm.alar ro‘yxatiga azot oksida (J) x ), oltingugurt okisidi (ZO x ), uglerod oksidi (SS\), xlororganik birikm.alar (DDG), nitratlar (MIO x ) va INz bilan bir qatorda So, №, Si, 2p, Mo, Sd, 8p, N§, R kabi og‘ir metalar ham kiritilgan. Yuqorida keltirilgan ifloslovchi manbalar ham o‘z orasida$

turlicha miqdorda og‘ir megallar chiqaradi va ifloslanishni keltirib chiqaradi (13-jadval). GTZ-jadval Turli sanoat korxonalari faoliyati mobaynida ayrim^bg‘ir metallarning chiqarilishi Iflosyaanish manbalari Ishlab chiqarish turi Konsentratsiya ktffitsenti (Ks) 10 dan ortiq 2-10 oralishdch Rangli metallurgiya Rangli metall konsentrantlarini olish Ko‘rg‘oshin, rux, kumush, mis Olov, vismut, mish» kadmiy, surma, simya selen Rangli metallarni ikkilamchi qayta ishlash Ko‘rg‘oshin, rux, olovo, mis Simob Katgik maxsulotlar ishlab chiqarish Volfram Molibden Titan ishlab chiqarish Kumush, rux, ko‘rg‘oshin, bor, mis Titan, marganets, molibden, olovo, vanadiy Qora metallurgiya Birlamchi mahsulotlar ishlab chikarish Kobalt, molibden, vismut, volfram, rux Ko‘rg‘oshin, qadmiy, xrom, Rux Temir rudalarini ishlash Ko‘rg‘oshin, kumush, mishyak Rux, volfram, koba.* vanadiy ^ Mashinasozlik va metal kayta ishlash Metallarni termin qayta ishlash Ko‘rg‘oshin, rux Nikel, xrom, simo* olovo, miss ^

Ko‘rg‘oshinli akkumulyatorlar ishlab chiqarish Ko‘rg‘oshin, nikel, kadmiy Surma Elektrokimyo va elektrotexnika priborlarini ishlab chiqarish — Ko‘rg‘oshin, surma. R vismut Tuproqparni og‘ir metallar bilan ifloslanishida asosan metallurgiya sanoati ifloslantiruvchi manba hisoblanadi. Ushbu manbalar orqali tuproqqa tushgan og‘ir metallar turli omillar ta’sirida boshqa hudud tuproqlariga tarqaladi. Og‘ir metallarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, birinchidan yemirilish davri bir necha ming yilga teng bo‘lsa, ikkinchidan deyarli barcha og‘ir metallarni zaharli xususiyati yuqori, uchinchidan ifloslanish manbalari soni ortishi bilan ifloslanish holatlari ko‘p kuzatiladi. Quyida og‘ir metallar orasida keng ifloslanishiga ega ko‘rg‘oshinning ayrim xususiyatlari keltiriladi (14-jadval). (_ 14-j adval Qo‘rg‘oshinning ayrim xossalari va ularning darajalari (SL.Davidova, V.I.Tagasov, 2002 ) L» Xossalari Tavsifi 1. Biokimyoviy xossalari Yuqori 2. Zaxarli xossalari Yuqori 3. Konsentrativ xususiyati - 4. Aerozollanish xossalari Yuqori 5. Mineral xolatda uchrashi Yuqori 6. Organik holatda uchrashi Yuqori 7. Harakatchanligi Yuqori 8. Tirik organizmlarga ta’siri Yuqori 9. So‘rilish samaradorligi Yuqori

10. Eruvchanligi O‘rtacha G P. Ta’sir ztish vakti Suet Jadval ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, qo‘rg‘oshinning kup xossalari yuqori bo‘lib, tuproq va unda mavjud biologik olamga ^goeiy ta’sir etishi bilan havfli hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan q ^ )g ° Shin bilan ifloslanish holatlari ko‘p uchrovchi yo‘l yoqalari va trofida tegishli tadbirlarni tatbiq etish muhim xisoblanadi.

O'xshashlar

Uglerodli birikmalarning tuproqdagi roli va vazifalari

Tuproq suv va o`simliklarda og`ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta`siri

Qishloq xo`jalik ekologiyasi

Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffisentlari

Suv resurslarini muhofaza qilish 2