Tabiiy xavfli jarayonlar va ularning atrof-muhitga salbiy ta‘siri (2) - Ekologiya - Referatlar

Tabiiy xavfli jarayonlar va ularning atrof-muhitga salbiy ta‘siri (2)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

Tabiiy xavfli jarayonlar va ularning atrof-muhitga salbiy ta‘siri Reja : 1. Yerning ichki kuchlariga bog’liq xavfli jarayonlar. 2. Yer qimirlash (zilzila). 3. Xavfli zilzilalar sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hududlar. 4. Tash q i mu h it va tajovuzkor (agressiv) omillar .

Tayanch iboralar: Epitsentr, vulqon jarayoni, radial kuchlar, tangentsial kuchlar, paleogen davri, ekzogen, tektonik zilzila . 1. Yerning ichki kuchlariga bog’liq xavfli jarayonlar . Tabiiy jarayonlar, ularni vujudga kelishi, rivojlanishi, barham topishi planetamizning, Respublikamizning u yoki bu hududlarining geologik va geomorfologik tuzilishi, iqlim va geografik sharoitiga chambarchas bog’liq. Bu jarayonlar insonning muhandislik faoliyatisiz, faqatgina tabiiy omillar ta‘sirida sodir b o’ ladi. Bu jarayonlarga Yerning ichki energiyasi hisobiga vujudga keluvchi hodisalar, ya‘ni zilzilalar, vulqon hodisalari va boshqalar, Yerga tashqaridan ta‘sir etuvchi energiya hisobiga vujudga keluvchi tog’ jinslarining nurashi, s o’ rilishi, qulashi, sel oqimlari, tuproqlarning shamol ta‘sirida yemirilishi, g’orlarning hosil b o’ lishi va boshqa jarayonlar kiradi. Yana shuni ham ta‘kidlab o’ tish kerakki, yuqorida qayd etilgan jarayonlarning k o’ pchiligi insonning muhandislik faoliyati natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. Yer qa‘rida yuz beradigan turli jarayonlar natijasida yuzaga keluvchi kuchlar ta‘sirida Yer qobig’i qatlamlarining harakatga kelishi, siljishi, yotish holatining o’ zgarishi tog’ jinslari qatlamlarida uzilishlarni yuzaga keltiradi. Bu hodisalarni yuzaga keltiruvchi kuchlar tektonik harakatlar deb ataladi. Tektonik kuchlar tog’ jinslariga ikki y o’ nalish b o’ yicha ta‘sir etadi: Radial – tog’ jinslari qatlamlariga nisbatan tik y ў nalishda b ў lib, bu ta‘sir ostida tog’ jinslari qatlamlarida uzilishlar vujudga keladi va u yer sathining k o’ tarilishiga, ba‘zi yerlarning ch o’ kishiga sabab b o’ ladi.

Tog’ jinslari qatlamlariga b o’ ylab ta‘sir etuvchi kuchlarga tangensial kuchlar deyiladi. Bu kuchlar ta‘sirida tog’ jinslari qatlamlari bukiladi, burmalar hosil b o’ ladi. Tangensial kuchlarning miqdori radial ta‘sir etuvchi kuchlarga qaraganda bir necha marotaba kattadir. Tektonik kuchlar ta‘sirida yuzaga keluvchi harakatlar orogenik yoki tog’ hosil qiluvchi harakatlar deb ataladi. Umumiy, geologiya fanidan bizga ma‘lumki, Yer planetasi tarixida (Rifey davridan keyin) 3 ta tog’ hosil qilish jarayonlari kuzatilgan. Bular: koledon, gertsin hamda eng yoshi alpdir. Alp tog’ hosil b o’ lish jarayoni paleogen davri oxirlaridan boshlanib, hozirgi kungacha davom etmoqda. Tektonik harakatlar yer qimirlash (zilzila)larni, vulqon hodisalarni hamda yer yuzasida yuz beradigan ekzogen jarayonlarning sodir b o’ lishida asosiy omil b o’ lib xizmat qiladi. 2. Yer qimirlash (zilzila). Birinchi marotaba oyoq ostidagi zaminning silkinishi har bir insonda «Bu nima ekan? Nega bunday b o’ ldi?» - degan savolni u yg’otadi. Hozirgi kunga kelib, k o’ p yillik geologik qidiruv ishlari natijasida Yer kurrasining tuzilishini va zilzila sabablarini ilmiy asoslashga imkoniyat tug’ildi. Zilzila yuzaga kelishi sabablariga k o’ ra quyidagicha b o’ lishi mumkin: tektonik zilzilalar; vulqon zilzilalari; ag’darilish, o’ pirilish (denudatsion) zilzilalari; texnogen (insonning injenerlik faoliyati bilan bog’liq) zilzilalar. Yuqorida qayd etilgan zilzila turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko’p talofat keltiradigani tektonik zilzilalardir.

Yerning litosfera qatlamida yuz beradigan dinamik (tektonik) harakatlar tafsilotining tahlil qilinishi zilzilaning yuzaga kelishi sabablarini aniqlashga yordam beradi. Bu qatlam Yer kurrasini uning radiusiga nisbatan juda yupqa qatlam hosil qilib o’rab turadi. Qatlamning qalinligi okean tubidan taxminan 70 km ni, quruqlikda 150 km ni tashkil qiladi. Buni ko’z oldiga keltirish uchun Yer kurrasini tuxum deb tasavvur qilinsa, litosfera qatlami uning po’chog’i qalinligiga teng deb taxmin qilinadi. Bu o’ram yaxlit emas, u katta-katta bo’laklarga bo’lingandir. Bu bo’laklar bir necha yuz km 2 dan bir necha ming km 2 ga tengdir (Yakusheva, Gornikov, 1973). Litosfera o’rami ostidan uzoq geologik davrlar davomida harakatga keltiruvchi tektonik kuchlar ta‘sir qiladi. Bu kuchlarning yuzaga kelishi hali to’liq aniqlanmagan. Yer qa‘rida harakatlanuvchan yuqori haroratli qovushoq moddalar harakati bunga sabab bo’lishi mumkin. Ba‘zi yerlarda bu modda litosfera o’rami b ў laklarini yorib, surib yer yuzasiga chiqishi (O’rta Atlantik tog’ tizmasida) yoki bo’laklarni bir-biriga nisbatan gorizontal harakati natijasida bo’lishi mumkin, yana litosfera o’ramining bir bo’lagini ikkinchisining ostiga kirishi sabab bo’lishi ham mumkin. Litosfera o’ramlarini bir-biriga nisbatan yuz bergan yo’nalishidan qat‘i nazar, uning harakati zilzilaning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun kuzatilgan zilzilalarning 95% i litosfera o’rami bo’laklari chegarasiga to’g’ri keladi. Litosfera o’ramlarida bo’ladigan harakat bilan bog’liq bo’lgan zilzilalarga tektonik zilzilalar deyiladi. Vulqon jarayoni, ya‘ni yer ostidagi magmani vulqon kanali orqali yer yuzasiga chiqishi bilan bog’liq bo’lgan zilzilaga vulqon zilzilasi deb ataladi. Bu zilzila vulqonning faollashishi bilan bog’liq bo’lganligi sababli aksariyat ko’p hollarda ular aniq bashorat qilinadi. Shuning uchun uning keltiradigan talofati deyarlik kuchli bo’lmaydi. Insonning injenerlik faoliyatlari bilan bog’liq bo’lgan yer qimirlashlar asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda. Bu yer qimirlash yirik suv omborlari vujudga

kelgan hududlarda, gaz neft mahsulotlarining yer ostidan so’rib olinishi jarayoni amalga oshgan maydonlarda yuz bermoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tanishib chiqilgan zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi) tektonik zilzila bo’lib, uni chuqur urganish talab etiladi. 3. Xavfli zilzilalar sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hududlar. 1. Tektonik zilzilalarning epitsentri, asosan, alp tog’ hosil bo’lish jarayoni kuzatilayotgan maydonlarda joylashgan bo’lib, planetamizda bu harakatlarga moyil bo’lgan ikkita belbog’ ajratish mumkin. 2. Tinch okeani seysmik mintaqasi b ў lib, bu maydonga okeanni ў rab turgan Amerika qit‘asining tog’li ulkalari Alyaska, Aleut, Kamchatka, Kuril, Yangi Gvineya, Yaponiya davlatlari hududlari kiradi. 3. Alp-Himalay mintaqasiga o’rta Yer dengizi, Karpat, Kavkaz, Yaqin va Markaziy Osiyo tog’lari orqali Oltoy, Sayan, Baykaldan Indoneziyagacha bo’lgan hududlar kiradi. Ma‘lumki, har yil planetamizda 100000 dan ortiq yer qimirlashlarni seysmik asboblar (seysmograflar) qayd etadi. Bulardan faqat 100 tasi vayron qiluvchi, fojiali bo’lib imorat va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarning paydo bo’lishiga, ming-minglab insonlar yostig’ining qurishiga sabab bo’ladi. Zilzila o’chog’i gipotsentrning joylashish chuqurligi bo’yicha: yuza 70 km gacha, o’rta 70-300 km va chuqur 300 km dan pastda b ў lgan xillarini ajratish mumkin. Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o’chog’i asosan 70 km gacha chuqurliklarda joylashganligi qayd etilgan . 4. Tash q i mu h it va tajovuzkor (agressiv) omillar . Inson, q olaversa barcha jonivorlar olami yashayotgan atrof-mu h it, tabiiy xodisalar, jumladan vul q onlar, yer q imirlashi, samoviy jismlar tushishi, tufon, dovul, yashindan ut ketishi, q urg ’ o qc hilik, shuningdek bevosita odamlarning xayot faoliyati bilan o’ zgarishi, ifloslanishi kuzatiladi .

Xavfli chi q indilar – ani q ma‘lumotlarga q araganda, h ozir h ar bir kishi o’ zining xayot faoliyatida bir yil mobaynida 1 м 3 chi q indi q oldiradi. Shuncha mi q dordagi chi q indi sha h ar, republika yoki boshka davlatlar mikyosida xisoblab kurilsa, unda atrof-mu h itimiz q anchalik ifloslanib ketishini tasavvur q ilish mumkin b o’ ladi. Masalan, birgina Farg ’ ona sha h ridan 150 ming tonna chi q indi chi q arib tashlanadi (G.G ’ afurov, 1990 ). A Q SH da 1986 yilda h ar bir iste‘molchiga 1 tonnadan xavfli chi q indi t o ’g’ri kelganligi q ayd etildi. Turli xil eritmalar, buyovchi moddalar, pestitsidlar va bosh q a kimyoviy maxsulotlar, o ’z navbitida, tupro q , suv h avzalari va atmosfera h avosi ifloslanishiga sabab b o ’ladi. H ar h olda sanoat h amda x o ’jalik chi q indilarini zararsizlantiruvchi, ayrim h ollarda chi q indi moddalarga ishlov berib, ulardan q isman foydali maxsulotlar olishga muyassar b o ’linmo q da. Chunonchi, har bir tonna xo’jalik chiqindilaridan o’rtacha 250 kg makulatura, 30 kg qora metall, 3,5 kg rangli metall ajratib olish mumkin. Bizda esa chiqindilar ma‘lum xarajatlar evaziga chiqarib tashlanadi yoki yo’qotib yuboriladi . Manbalarda qayd etilishicha, xo’jalik chiqindilari tadbirkorlik bilan maxsus usulda yoqiladigan bo’lsa, ulardan ma‘lum darajada foyda ko’rish mumkin. Birgina Moskva chiqindi zavodida yiliga 100 ming tonna qaynoq Bug’ hosil qilib, u uy-joy va xo’jaliklarni harorat bilan ta‘minlash tizimiga sarflanadi. Shahar chiqindi-axlatlaridan tadbirkorlik bilan foydalanilsa, xalq xo’jaligi, jumladan sanoat uchun kerakli maxsulotlar (metall, qog’oz, tola va hokazo), issiqlik olish va ularni tegishli maqsadlar uchun ishlatsa bo’ladi. Pestitsidlar – qishloq xo’jaligida zararkunanda, kasalliklar, begona o’tlarga qarshi, shuningdek boshqa maqsadlar uchun foydalaniladigan zaxarli kimyoviy moddalar – pestitsidlar bilan ishlanar ekan, bu ta‘sirchan moddalar ma‘lum miqdorda tashqi muhitga tarqaladi va uni ifloslantirish xususiyatiga ega. Buning oqibatida bizni o’rab turgan suv, havo, tuproq, oziq-ovqat maxsulotlari, tabiat ne‘matlari, yem-hashak va boshqalarning qo’llanilgan pestitsidlar bilan ifloslanib qolish xavfi tug’iladiki, buning uchun birinchi galda zaxarli

ximikatlarning qanday yo’llar bilan tashqi muhit ob‘ektlarining amalda qanchalik ifloslanishi mumkinligini hamda zararli ximikatlarning bir muhitdan boshqasiga qay tariqa o’tishini aniqlab olish kerak bo’ladi. Bu nuqtai nazardan olganda tashqi muhit omillarining ta‘siriga ancha chidamli bo’lib, shu muhitda uzluksiz bo’lib turadigan murakkab biologik jarayonlarda ishtirok etuvchi pestitsidlar DDT, GXTsG, pentaxlorbenzol, polixlorpinen, polixlorkamfen va boshqalarning qanday o’zgarishlarga uchrashi katta ahamiyat kasb etadi. Tashqi muhit omillariga xiyla chidamli pestitsidlar ayniqsa xavflidir, chunki ularning turli ob‘ektlarga tinmay o’tib turishiga, mazkur ob‘ektlarda ularning asta-sekin to’planib borishiga va shu tariqa odam hamda hayvonlar organizmiga ham tushib qolishiga sabab bo’ladi. Pestitsidlar suv va boshqa oziq-ovqat maxsulotlari bilan organizmga tushib, uning surunkali zaxarlanib borishiga sabab bo’lishi mumkin. Insoniyatni qurshab turgan tashqi muhit ob‘ektlari (tuproq, suv, atmosfera havosi, o’simliklar dunyosi, tabiat ne‘matlar) ni nazorat qilish yuzasidan olib borilgan ko’p yillik tekshirishlar natijasida bir qancha pestitsidlarning tabiatda aylanib yurishi aniqlab olindi.

Адабиётлар: 1. И.А.Каримов, «Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, хавфсизликга таҳдид ва барқарорлик шартлари», Тошкент, 1997. 2. Э.В.Қодиров ва бошқалар «Табиий муҳитни муҳофазалашнинг геоэкологик асослари» Т. Ўзбекистон. 1999й. 3. 3.Абдуллаев Экологические отношения и экологическое сознание. Т. Фан. 1990. 4. С.С.Саидаминов «Основы охрана окружающей среды» Т. Ў қ итувчи. 1989. 5. З.Салимов «Кимёвий технологиянинг жараёнлари ва қ урилмалари», Т. Ў қ итувчи. 1989. 1-кисм 6. Н. Жабборов, Химия ва атроф-му ҳ ит, Тошкент, « Ў китувчи», 1992. 7. И.И.Дедю Экологический энциклопедический словарь. Кишинев.: Гл. ред. Молдавской сов. энциклопедии, 1989, 406 с. 8. Е.В.Миланова, А.И.Рябчиков Использование природных ресурсов и охрана природы. М. Высшая школа, 1986. 9. А. Ишмуќамедов Малоотходная технология и окружающая среда. Т. Мехнат, 1988. 10. Л.В. Гетов, А.В.Сучева, Охрана природы. М. Стройиздат, 1989 год. 11. П.С. Белов, И.А.Голубева, С.А.Низова Экология производства химических продуктов и углеводродов нефти и газа. М. Химия, 1991. 12. Г.П. Беспамятное, Ю.А. Кротов Предельно допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде. Справочник. Л. Химия, 1985.

O'xshashlar

Atrof tabiiy muhitga bo’lgan ta`sirni baholash

Atrof tabiiy muhit

Atrof-muxitni muxofaza qilishning umumiy muammolari. Chiqindilarning atrof muhitga va inson organizmiga ta`sir

Tabiiy jarayonlar va ularni o‘rganishning ahamiyati

Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga ta’siri