Tabiiy jarayonlar va ularni o‘rganishning ahamiyati - Ekologiya - Referatlar

Tabiiy jarayonlar va ularni o‘rganishning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Tabiiy jarayonlar va ularni o‘rganishning ahamiyati Reja: 1. Tabiiy jarayonlar va ularning vujudga kelishi. 2. Tabiiy hodisalar va qurilish muammolari . 3. H idrotexnik inshootlarni barpo qilishda tabiiy jarayonlarni hisobga olish. 4. Tem i r yo‘l va avtomobil yo‘llarini loyihalashda tabiiy jarayonlarni hisob g a olish. 5. Tabiiy jarayonlar va shaharsozlik muammolari .

Tabiiy jarayonlar va ularning vujudga kelishi. “ Jarayon ” tushunchasi muayyan ysulda sodir bo‘ladigan va o‘xshash natijalarga ega bo‘lgan harakatlarning to‘xtovsiz yoki doimiy izchilligini anglatadi.Umuman, jarayon biror – bir hodisaning yo‘nalishi, holatlarning, rivojlanish bosqichlarining va h.k. larning izchillik bilan almashinishidir. Jarayon so‘zi “yo‘nalish, yurish, o‘tish, harakatlanish” ma’nolarini anglatadi. Ilmiy tushuncha sifatida jarayon – shiga va Quyosh radiatsiyasi qaytishning kuchayishiga imkon beradi. Shu bilan birga bulutlar uzun to‘lqinli (issiqlik) nurlarning yutilishini kuchaytirib, havoning isishiga olib keladi. Atmosferada aerozollar miqdorining oshishiga bog‘liq holda o‘rtacha harorat pasayadi. M.I. Budiko (1984) ma’lumotlariga ko‘ra, havoda aerozollar miqdorining ko‘payishi yillik haroratni 0,5 0 ga pasaytirishi mumkin. M.I. Budikoning hozirgi ma’lumotlar asosida intrpolyatsiya usuli bilan qilgan hisoblariga ko‘ra, 2050-yilda Yerning harorati 3,5 0 ga ortishi mumkin. O‘rtacha haroratning ko‘tarilishi, tabiiyki, dastlab dengiz muzliklarining, keyinroq materik muzlarining erishiga va okeanlarda suv sathining ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo insonning aql - zakovati o‘zi uchun halokatli bo‘lgan bunday o‘zgarishlarni oldini oladi. Shahar qurilishi ham gravitatsiya muvozanatini o‘zgartiradi. Ulkan binolarning og‘irligi natijasida yuza cho‘kadi. Yirik suv omborlarining qurilishi ham ularning tevarak atrofida iqlimning yumshashiga, yer osti suvlari sathi hamda rejimining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Gravitatsiya muvozanatining o‘zgarishi seysmik intensivlikka ta’sir ko‘rsatishi tufayli zilzilalarning sodir bo‘lishi oshadi. Nam aylanishi va suv balansining o‘zgarishi. Qadim davrlardan boshlab inson suvning aylanma harakatiga va muayyan hududning suv rejimiga maqsadli (ammo hamma payt ham to‘g‘ri emas) ta’sir ko‘rsatib kelgan. Ammo bu ta’sir hozirgi paytga qadar mintaqaviy ko‘lamlarda bo‘lib, Yerda suv aylanishiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Insonning hidrografik to‘rga va havzalarning suv balansiga ta’sirini farqlash lozim. Texnikaning hozirgi darajasida daryolarning suvlarini tartibga solish va qayta taqsimlash odatiy ish bo‘lib qoldi. Bunda eng jiddiy

geografik oqibatlar suv omborlarining qurilishi bilan bog‘liq. Hozirgi paytda jahonda 30 000 mingdan ziyod suv omborlari barpo etilgan bo‘lib,ularning umumiy suv sig‘imi 6 000 km 3 dan ziodroq; suv yuzasining maydoni esa 400 000 km 2 ni tashkil etadi. Yuqorida qayd qilinganidek, suv omborlari tevarak atrof iqlimining o‘zgarishiga, sizot suvlari sathining ko‘tarilishiga, botqoqlashish va sho‘rlanishga, tog‘li hududlarda zilzilalarning tezlashuviga sabab ta’siri natijasida geografik qobiqqa ko‘rsatadigan ta’siri orasida bevosita aloqa mavjud. Tabiiy jarayonlardagi ritmiklik landshaftlar rivojlanishi-ning muhim xususiyatidir. Landshaftlarning million yillar davomida rivojlanishi jarayonida tarkib topgan ritmiklik organik dunyo uchun zarur shart - sharoitga aylanib qolgan. Inson tabiatning bir qismi, o‘z navbatida u ham faoliyati davomida tabiatda mavjud bo‘lgan ritmiklik qonuniyatiga amal qilishi kerak. Chunki tabiiy jarayonlardagi bu qonuniyat oqar suvlar miqdorining o‘zgarishida, ekinlarning hosildorligida, issiqlik resurslari ko‘lamida, ayrim hashorat yoki hayvonlarning keskin ko‘payishi yoki kamayishida, ba’zi bir kasalliklar epidemiyasida (yun. epid ё mia yoppasiga tarqaladigan kasallik) va boshqa hodisalarda namoyon bo‘ladi. Vulkanlar otilishlari, zilzilalar, toshqinlar, atmosfera jarayonlarida ham bu qonuniyat amal qiladi. Ritmiklik qonunini o‘rganish juda qiyin. Chunki ular juda murakkab, xilma – xil, davom etish davri ham har xil, vujudga kelishining sabablari ko‘p. Ayni paytda turli xil ritmiklik bir vaqtda ro‘y berib, biri ikkinchisini kuchaytirib yoki, aksincha, susaytirib yuborishi mumkin. Masalan, iqlimdagi ritmiklik Quyosh faoliyatiga bog‘liq. Quyoshda kamayib va ko‘payib turadigan dog‘lar, mash’allar, portlashlar, magnetizm o‘zgarishi Yerdagi iqlimda 2-3 yil, 5-6 yil, 11-12 yil, 22-23 yil, 30-35 yil, 90-100 yilda takrorlanadigan ritmik o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Bir qancha ritmikliklardagi tabiiy jarayonlarning (masalan, haroratning oshishi) kuchayishi to‘g‘ri kelib qolsa, iqlim o‘zgarishi o‘rtacha ko‘rsatkichlardan katta farq qiladi. Tabiatda sovuq qishlar, haddan tashqari issiq yozlar, juda sernam yoki quruq yillar ana shunday vaqtlarda kuzatiladi.

Landshaft komponentlari ritmik jarayonlarning ta’sirini turli darajada aks ettiradi. Shu tufayli tabiiy jarayonlarning davriy o‘zgarishlarini bashoratlashtirishni murakkablashtiradi. Tug‘on-larning urib ketishi, kutilmagan joylarda halokatli zilzilalar ro‘y berishi, muzlarning surilishi va boshqa hodisalar ko‘p jishatdan ritmiklik qonunini yaxshi bilmasligimizni ko‘rsatadi. Tabiiy geografik jarayonlardagi ritmiklik yopiq sistemani hosil qilmaydi. Shu sababli landshaftlarning holati biror davrning boshlanishida qanday bo‘lsa, davr to‘gab qayta boshlanayotganda yana u shanday bo‘lmaydi. Masalan, bahor kelib, daraxtlar yashil libos kiyadi, lekin bu o‘tgan yilgi bahorning xuddi o‘zidek emas. O‘tgan bir yil davomida daraxtlar ancha o‘sgan, tuproqda esa miqdoriy o‘zgarishlar ro‘y bergan. Landshaftlarning xilma – xilligi. Tabiiy muhitning rivojlanishida landshaftlarning xilma – xilligi qonuni ustuvor ahamiyatga ega. Landshaftlar va ularga bevosita bog‘liq bo‘lgan tabiiy resurslarning xilma–xilligi muayyan hududning iqtisodiy rivojlanishi uchun qulay tabiiy imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Xilma-xil landshaftlar tarqalgan hududlarda insonning xo‘jalik faoliyatining ta’siri ham kuchliroq bo‘ladi va shu tufayli landshaftlarning o‘zgarishi ham tezroq kechadi. Bu jarayonda moddiy sistema va atrof muhit birligi qonuni va landshaftlar xilma – xilligi qonuni bir – birini to‘ldiradi hamda ularning bir vaqtdagi harakati yuz berishi mumkin. Bu qonunlarning ta’siri natijasida katta hududlarda geoekologik vaziyatlarning o‘zgarishi kuzatiladi. Geografik qobiqdagi umumiy qonuniyatlarini bilmasdan, mohiyatini tushunmasdan, ularga amal qilmasdan turib tabiatdan oqilona foydalanish mutlaqo mumkin emas. D.L.Armand ta’biri bilan aytganda, tabiatdagi nozik sabab-oqibat aloqalarini bilmagan odamning tabiatdan foydalanishga urinishi asalarining o‘zini o‘rgimchak to‘riga urishiga o‘xshaydi. Tabiatdan foydalanishning umumiy va xususiy tamoyillari . Tabiatdan foydalanishning umumiy qonuniyati uchta asosiy tamoyilni belgilaydi. Tabiat ustuvorligi tamoyili. Tabiat va jamiyat dialektik bir butunligi bilan ifodalan sada, sifat jihatdan bir–biriga qarama–qarshi turadi. Tabiat ham, jamiyat

ham moddiy olamning umumiy ob’yektiv qonunlari ta’siri ostida rivojlansada, ulardan biri tabiat qonunlari, ikkinchisi esa jamiyat qonunlari asosida rivojlanadi. Ammo jamiyat barcha paytlarda o‘zining rivojlanishining tabiiy asosi bo‘lmish tabiatning rivojl a nish qonunlarini e’tiborga olmog‘i lozim. Zero, insonning hayoti va mehnat faoliyati tabiatdan tashqarida bo‘lishi mumkn emas. Odam bir paytda ham ijtimoiy (sotsial) jonzot, ham tabiatning bir qismi – tabiiy mahsula sifatida mavjud va shu sababli odam biosotsial jonzotdir. Elementlarning su v dagi migratsiyasining (lot . migration ko‘chish) oxirgi bo‘g‘ini Dunyo okeani tashkil etadi . Bundan tashqari. Dunyo okeaniga neft mahsulotlari, sanoatning kimyo, atom va boshqa tarmoqlarining chiqindilari ham bevosita tashlanadi. Natijada Dunyo okeanining ifloslanishi tobora ortib bormoqda. Bu esa uning atmosfera bilan (neft pardasi hosil bo‘lishi tufayli) gaz va issiqlik almashuvini buzilishiga, okeanda hayot mavjudligi sharoitlarining yomonlashuviga sabab bo‘lmoqda. Issiqlik balansining buzilishi. Yer yuzasi va atmosfera tabiiy issiqlik balansining xilma - xil o‘zgarishi boshqa texnogen ta’sirlarning, jumladan bevosita yuzaning o‘zgartirilishi (sug‘orish, shaharlardagi suniy qoplamalar, o‘rmonlar maydoni-ning qisqarishi, suv omborlarining bunyod etilishi va b.), atmosferada chang va CO 2 miqdorining ko‘payishi, yonilg‘ini yoqish tufayli atmosferaga issiqlik tushishining bilvosita natijasi sifatida vujudga keladi. Antropogen ta’sirlar issiqlik balansining o‘zgarishiga olib keladi. Ishlab chiqarilgan issiqlik energiyasining atmosferaga o‘tishi issiqlik balansining o‘zgarishida ham muhim omildir. Ma’lumki, ishlab chiqarishda hosil qilingan hamma energiya issiqlik energiyasiga aylanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, energetika qurilmalarining hozirgi foydali koeffisiyenti o‘rtacha 30% tashkil etadi. Shu sababli energiyaning qolgan 70% i atrof muhitga, asosan atmosferaga o‘tadi. Atmosferada qo‘shimcha energiyaning to‘planishi Yer yuzasidagi havo haroratining ko‘tarilishiga olib keladi. Issiqlik balansining o‘zgarishi Yer yuzasi holatining o‘zgartirilishi bilan ham bog‘liq. Inson o‘zining mehnat faoliyati bilan o‘simlik qoplamini o‘zgartiradi,

botqoqliklarni quritadi, sug‘oriladigan yerlarni kengaytiradi, hidrografik to‘rni tartibga soladi, binolar, yo‘llar quradi, ishlab chiqarishdan chiqqan chang qurumlari muz va qor ustini, okean va dengizlardagi suv yuzasini neft pardasi qoplaydi. Bularning hammasi shu joylarning radiatsiya va issiqlik balansiga ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishdan atmosferaga aerozollarning (yun. ayr havo; nem. sol – tuz) chiqarilishi havoda bulutlarning ko‘payi- ko‘pgina elementlarni (eng ko‘pi uglerod, undan keyingi o‘rinlarda – Ca, Ge, CI, Na, N, P va b.) ajratib oladi, ulardan yangi moddalarni tayyorlaydi, Yer yuzasida sochadi. Bundan tashqari, turli xil elementlar (C, N, P, K, Ca va b.) hosil bilan tuproqdan ajratib olinadi. Ishlab chiqarish jarayonlarida texnogen aylanma harakatga boshqa elementlar ham qo‘shiladi. Ison gravitatsion ko‘chirishning turli yo‘llarining imkoniyatini yaratgan holda landshaftdan elementlarni olib ketilishiga bilvosita sharoit yaratadi. Texnogen aylanma harakatdagi atomlarning (yun . atomos bo‘linmas) harakati bilan turli oqibatlar bog‘liq. Ularning ko‘pchiligi, ayniqsa atmosferaga tashlanadiganlari, global aylanma harakatning turli bo‘g‘inlari orqali o‘tadi. Havo muhitining harakatchanligi tufayli texnogen tashlandiqlar katta maydonlarda tarqaladi; ularning katta qismi tuproqqa, yuza va yer osti suvlariga, ozuqa zanjiriga tushadi. Ayrim organizmlar muayyan (ko‘pgina hollarda zaharli (toksik) elementlarni, shu jumladan radioaktiv izotoplarni (yun. isos teng, bir xil, o‘xshash va topos joy) ham tanlab singdirishga layoqatli. CO 2 , CO kabi gazlar bevosita suvlarida qisman singadi. Havodagi elementlarning qolgan qismi daryo oqimi orqali okeanga tushadi. bu aylanma harakat jarayonida turli elementlar va moddalar qo‘shimcha biokimyoviy ta’sir ko‘rsatadi. Ular orasida (jumladan inson uchun ham) zaharli moddalar va elementlar ( oltingugurt birikmasi, ftor, uglerod oksidi, uglevodorodlar, azot qo‘shoksidi va b.) ham kam emas. Suvda CO 2 miqdorining ortishi suvning ohaktoshni eritish ta’sirini kuchaytiradi; S0 2 pirovardida yog‘inlar bilan tushadigan oltingugurt kislotasini hosil qiladi va metallarning korroziyasiga (lot. korrosio yemirish, kemirish), binolarning nurashiga qulaylik yaratadi.

Ko‘pgina texnogen tashlandiqlar (har xil kislotalar, feno l lar, neft mahsulotlari va b.) oqava suvlar orqali tushadi. Suvga, shuningdek, o‘g‘itlar va zaharli kimyoviy moddalarning katta qismi tushadi. Ichki suv havzalari o‘ta zaharli nitratlar, pestitsidlar, simob, mishyak va boshqalar to‘planadigan tabiiy kollektorlardir. Ularga, shuningdek, maishiy chiqindilar, jumladan detergentlar (ko‘piruvchi moddalar) ham tushadi va ular ko‘llar va suv omborlarining biokimyoviy rejimini ancha kuchli o‘zgartiradi. Ammo odamdagi biologik va ijtimoiy birlik tufayli jamiyat tabiatning bir qismi bo‘la olmaydi. Jamiyat esa biosotsial mahsula emas. Tabiat va jamiyat ulkan (super) sistemani hosil qiladi va bu sistema biosotsial mahsulani hosil qiladi va o‘zining rivojlanishida bir paytning o‘zida ham jamiyat qonunlariga, ham tabiat qonunlariga bo‘ysunadi. Bu ulkan sistemani ng kichik sistemalarini tabiat va jamiyat tashkil etadi va ular o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Tabiat – jamiyat sistema si ni ng mavjudligi va rivojlanishi negizida ikki kichik sistemani ng birligi yotadi. Tabiat va jamiyatning birligi tabiat qonunlari bilan belgilanadi. Tabiat bilan aloqani buzmaslik uchun jamiyat mazkur birlikni e’tiborga olishi, tabiatga nisbatan o‘zining munosabatlarini tabiat rivojlanishining ob’yektiv qonunlari asosida tashkil etmog‘i lozim. Shunday qilib, jamiyat va tabiat o‘zaro ta’sirining muhim tamoyilini tabiatning ustuvorlik tamoyili tashkil etadi. Bu tamoyil tabiatga jamiyatning ta’siri tabiat qonunlarini hisobga olgan holda bo‘lishini taqoza etadi. Bu tamoyilning buzilishi jamiyat rivojlanishining tabiiy negiziga putur yetkazishiga sabab bo‘ladi. Demak, jamiyat – tabiat sitemasi da tabiat qonunlari bog‘lovchi, jipslashtiruvchi ahamiyatga ega. Tabiatning ijtimoiylashuv (sotsiallashuv) tamoyili tabiatni umumiy mulk, boylik, noz–ne’matga aylanishini anglatadi. Ijtimoiylashuv tamoyili tabiatdan foydalanish sohasida jamiyat manfaatlarini ayrim tarmoqlar, idoralar, mintaqalarning manfa-atlaridan ustun qo‘yadi. Tabiatning ijtimoiylashuv jarayoni barcha xalqlarnig manfaatlarini ifodalashi lozim, ya’ni tabiiy resurslardan faqat jamiyat farovonligi va barcha

xalqlarning umumiy manfaatlari uchun foydalanish zarur. Tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida barcha zaruriy qoida va me’yorlarga rioya qilinishi kerak. Tabiatning ijtimoiylashuv tamoyili jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro aloqalarni keng va har taraflama uyg‘unlashgan bo‘lishi zarurligini taqoza etadi. Bu tamoyil tabiatdan oqilona foydalanishning asosiy xususiy tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bunday xususiy tamoyillar quyidagilar: ilmiylik, optimallik, mintaqaviylik (regionallik), majmuiylik (kompleks - lilik), to‘lovli. Ilmiylik tamoyili tabiatdan foydalanish ham tabiat, ham jamiyat rivojlanishi ob’yektiv qonunlarini chuqur anglab yetgan holda fan va texnikaning eng yangi yutuqlariga asoslangan bo‘lishini taqoza etadi. Optimallik tamoyili tabiatdan eng samarali foydalanishni ta’minlashi, tabiiy resurslarni qayta tiklashning eng qulay variantini tanlashni, xo‘jalik vazifalarini ekologiya manfaatlarini hisobga olgan holda optimal hal qilishni taqoza etadi. Hududiylik (regionallik) tamoyili. Tabiatdan foydalanish barcha paytda muayyan hududda uning tabiiy va iqtisodiy sharoitlarini, uning rivojlanish istiqbollarini hisobga olgan holda amalga oshirilishiga asoslangan. Majmuylik (komplekslik) tamoyili tabiiy xom ashyodan oqilona va samarali qayta ishlash yo‘li bilan foydalanishni taqoza etadi. Hududiy ishlab chiqarish komplekslarining shakllanishi va korxonalarning rivojlanishi chiqindisiz yoki kam chiqindili ishlab chiqarishga asoslanishi kerak. To‘lovli (pulli) tamoyili tabiat resurslaridan xaq to‘lash asosida foydalanishni, ularni tejashni, tabiatdan yuqori samarali foydalanishni rag‘batlashtirishni nazarda tutadi. Ishlab chiqarishni ekologiyalashtirish tamoyili. Ishlab chiqarishni ekologiyalashtirilishi – bu texno-logiyani takomillashtirish, moddiy ishlab chiqarishni tashkil etish, ekologik sohada mehnat samaradorligini oshirish yo‘li bilan tabiiy resurslarni qayta tiklashshdir. Ijtimoiy ishlab chiqarishni ekologiyalashtirishning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ajratish mumkin: ekosistemalarni asrash va tiklash; tabiiy xom ashyolarni olishga progressiv texnologiyalarini tadbiq etish; moddiy resurslardan oqilona foydalanish; kam

chiqindili yoki chiqindisiz ishlab chiqarishni yaratish va tadbiq qilish; qo‘riqxonalar, zakazniklar va boshqa muhofaza qilinadigan hududlarni kengaytirish; ishlab chiqarishni ekologik nuqtai–nazardan maqbul holda joylashtirish va hududiy tashkil etish; atrof tabiiy muhitning ifloslanishini kamaytirish va bartaraf qilish. yaroqsiz yerlar bilan almashtirish). Organizmlar yashash sharoitining o‘zgartirilishiga arid va semiarid hududlardagi yerlarning sug‘orilishi, tabiiy muhitni ifoloslanishi, o‘rmonlarning kesilishi, o‘rmon yong‘inlari, ayrim hayvonlarning ko‘plab ov qilinishi sabab bo‘ladi. Bularning natijasida landshaftning tabiiy muvozanati o‘zgarib, biotsenoz ham o‘zgaradi. Biotsenozda ro‘y beradigan har qanday o‘zgarish organizmlar o‘rtasidagi aloqalarnigina o‘zgartirib qolmasdan, landshaftning noorganik komponentlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarda ham aks etadi. O‘simlik qoplamining o‘zgarishi landshaftdagi geokimyoviy va geofizikaviy jarayonlarning o‘zgarishiga olib keladi. Ma’lumki, o‘simlik qoplami Quyoshning nur energiyasini fotosintez jarayonida kimyoviy energiyaga aylantiruvchi, minerallar va gazlarning aylanma harakatida muhim vositadir. Shu sababli o‘simlik qoplamining o‘zgarishi yoki buzilishi landshaftdagi geokimyoviy aylanma harakatga (uglerod, kislorod, azot, fosfor va b.) ta’sir etadi va uni o‘zgartiradi. Geografik oqibatlarining ko‘lamiga ko‘ra o‘rmonlarning kesilishi birinchi o‘rinda turadi. O‘rmonlarning kesilishi tabiiy biotsenozlarning batamom yo‘qotilishiga, turli antropogen landshaftlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Tabiiy biotsenozlar tuproqdagi elementlar nisbatini bir xilda saqlab turadi, kasallik va zararkunandalarga chidamli bo‘ladi. Agros e nozlarning vujudga kelishi tufayli tabiat moddalarining biologik aylanma harakatida ham sifat, ham miqdor jihatdan o‘zgarish ro‘y beradi. Madaniy ekinlarning hosili bilan birga tuproqdan millionlab tonna turli elementlar chiqib ketadi. Landshaftlarning biologik komponentlari tiklanuvchi komponent hisoblanadi. Ammo ekologik sharoit o‘zgartirilganda genofond nobud bo‘ladi va biologik komponentlar hech qachon tiklanmaydi. Qulay tabiiy sharoit va genofond

mavjud bo‘lganda ham turli yo‘llar va turli vaqtda tiklanadi. Shu sababli tabiatdan foydalanishni tashkil etishda biologik komponentlarning bu xususiyatlari albatta e’tiborga olinishi lozim. Kimyoviy elementlarning texnogen migratsiyasi. Landshaftlarnnig texnogen o‘zgarti r i li shida geokimyoviy jarayonlar muhim ahamiyatga ega. Insoniyat Yer po‘stidan jarayonlari o‘simliklarni nes-nobud qilinishi va tuproqlarga mexanik ishlov (yerlarni haydash)ning qo‘shimcha oqibatidir. Jahondagi ekin ekiladigan yerlarning (6-7 mln km 2 ) qariyb yarmi eroziyaga duchor bo‘lgan. Eroziya va deflyatsiya har yili landshaftlardan milliar d lab tonnalarga teng bo‘lgan tuproq zarralarini olib ketadi. Ayni paytda bu jarayonlar tufayli jarlar, barxanlar, chuqurlar va boshqa antropogen relyef shakllari vujudga keladi. Mineral resurslarning qazib olinishi, ko‘mirning yer ostida gazga aylantirilishi natijasida bo‘shliqlar hosil bo‘ladi, gaz va neftning olinishi natijasida jinslar orasidagi bosim pasayadi. Bularning hammasi yer yuzasining cho‘kishiga, o‘pirilib tushishiga va yer yuzasida uydum-chuqurliklar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bevosita ta’sirlarga suv inshootlari qurish yo‘li bilan suv rejimni o‘zgartirish, oqimni qayta taqsimlash, qishloq xo‘jaligi, sanoat va maishiy xizmatlar uchun suv ishlatish kiradi. Bilvosita ta’sirda oqar suvlar hosil bo‘ladigan hududda o‘zgarishlar qilib, suv rejimi o‘zgartiriladi. Masalan, daryolarning suv yig‘adigan havzalari o‘simlik qoplamini, tuproqlari holatini, qisman relefni o‘zgartirish bilan oqim rejimga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ma’lumki, oqar suvlar rejimiga o‘simlik qoplami ayniqsa katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘simlik qoplamiga ta’sir ko‘rsatish bilan suv rejimi o‘zgaradi. Tog‘li hududlarda yonbag‘irlarda ixota o‘rmonlari bunyod etish bilan daryolar oqimi barqarorlashadi, buloq suvlari ko‘payadi, sel oqimlari kamayadi. O‘rmonlar kesib olingan yoki chorva mollari ko‘plab boqiladigan yonbag‘irlarda esa buning aksi ro‘y beradi.

Biologik muvozanatning o‘zgarishi va moddalarning biologik almashinishining buzilishi. Organik dunyo landshaft komponentlari orasida antropogen ta’sirga ayniqsa kuchli beriladigan va o‘zgaradigan komponent lar dir. Organik olamga antropogen ta’sir shakllari xilma-xildir (tasodifiy yoki ataylab o‘simlik va hayvonlarni bir landshaftdan boshqasiga o‘tkazish, ayrim turlarni nes - nobud qilish, biotsenozlar tuzilmasini buzish, katta maydonlarda tabiiy biotsenozlarni batamom yo‘qotish va ularni tabiiy - madaniy (suniy turkumlar bilan aholi manzilgohlari,

Adabiyotlar: 1. Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., 1997. 2. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta’limot. Qarshi, 2000. 3. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., 1991. 4. Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish (ilmiy konferensiya materiallari). T., 2001. 5. Zokirov Sh.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik. T., 1998. 6. Pafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T., 1997. 7. Pafiqov A.A., Azimov Sh. Amaliy geografiya. T., 2000. 8. G‘ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish. T., 1985. 9. G‘ulomov P.N. Inson va tabiat. T., 1990. G‘ulomov P.N. O‘zbekistonda tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. T., 1990. 10. Qodirov E. (va b.) Atrof muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari. T., 1999. 11. Анучин В . А . Осовы природопользования . М ., 1978. 12. Исаченко А . Г . Оптимизация природной среды. М., 1980. 13. Ka л e сник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970. 14. Краснов Е.В., Сегизбаева Л.А. Методологические основы рационального природопользования (Учебное пособие). Владивосток, 1985. 15. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. М.,1978. 16. Неверов А.В. Экономика природопользования. М., 1990. 17. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь – справочник. M., 1990. 18. Миланова Е.В.,Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов и охрана природы. М., 1986. 19. Чупахин В.М., Андришин М.В. Ландшафты и землеустройство. М ., 1989.

O'xshashlar

Tabiiy xavfli jarayonlar va ularning atrof-muhitga salbiy ta‘siri (2)

Biosfera va unda kechayotgan jarayonlar

Ekologik omillar va ularni tasniflash

Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish

Tabiiy resurslar