Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи тушунчаси ва унинг хусусиятлари - Ekologiya - Referatlar

Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи тушунчаси ва унинг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

14.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи тушунчаси ва унинг хусусиятлари Режа: 1. Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқининг объектлари ва субъектлари 2. Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқининг мазмуни

3. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир деб қайд этилган. Ўзбекистоннинг Асосий қонуни табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи масаласини уларни умуммиллий бойлик деб тан олиш йўли билан ҳал этган. Табиий ресурслар бошқа мол-мулк каби Ўзбекистон Республикасининг иқтисодиётини ривожлантиришнинг моддий асосидир. Ўзбекистон Республикаси худудидаги ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, ҳаво хавзасига нисбатан мулк ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексида, "Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида" ги, Ер кодексида ва табиий ресурслар тўғрисидаги бошқа қонунларда белгиланган. Мулк ҳуқуқи табиий ресурсларни кимга тегишлилигини ва мулкдорларнинг табиий ресурсларга нисбатан ваколатларини англатади. Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи мулкий ҳуқуқ объектларини эгалик қилиш, фойдаланиш ҳамда тасарруф этиш жараёнларида намоён бўлади. Табиий ресурсларга ер, сув, ер ости бойликлар, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси киради. Экология ҳуқуқи объекти бўлиб, фақат табиий объектлар ҳисобланганлиги сабабли экологик қонун ҳужжатлари билан фақат табиий ҳолатдаги объектларга мулкчилик муносабатлари тартибга солинади. Масалан, "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуннинг 1-моддасига ва "Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуннинг 1-моддасига мувофиқ табиий шароитда ўсадиган ўсимлик ва табиий эркинлик ҳолатида яшайдиган ёввойи ҳайвонлар юзасидан вужудга келган муносабатлар мазкур қонунлар билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқ табиий ресурслар асосан давлат мулки ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик

кодексининг 214-моддасига мувофиқ ер, ер ости бойликлар, сув, ҳаво хавзаси бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси республика мулки ҳисобланади. Ушбу кодекснинг 17О- моддаси ерга ва бошқа табиий ресурсларга бўлган мулк ҳуқуқи Фуқаролик кодекси билан биргаликда бошқа қонунларда ҳам белгиланишини кўзда тутади. Бундан ташқари, табиий ресурсларга нисбатан мулкчилик масаласи Ер кодексининг 16 ва 18-моддаларида, Ер ости бойликлар тўғрисидаги, Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги, "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги, "Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунларнинг 3-моддасида, "Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида"ги қонуннинг 19-моддасида мустаҳкамланган. Ўзбекистонда фақат айрим ҳолларда, яъни Ер кодексининг 18- моддасида кўзда тутилган ер участкалари жисмоний ва юридик шахсларнинг мулки бўлиши мумкин. Мулкчилик ҳуқуқи институтидаги экологик ва иқтисодий белгилар ўзаро боғлиқдир. Ерни бир жойда кўчмас мулқ бошқа жойда эса бизни ўраб турган табиий муҳитнинг таркибий қисми деб аташ мумкин. Бир объектда ҳам экологиқ ҳам иқтисодий белгиларнинг омухта бўлиб келиши бу институтни характерлайдиган бир қатор янги, қўшимча белгиларни, яъни "моддийлаштирилганлик", "бебаҳо" каби белгиларни пайдо қилади. Атроф муҳитнинг таркибий қисми бўлсаларда, ўзларининг объектив сифатларига кўра ўзлаштириш ёки мулкка айлантириш ашёси бўла олмайдиган табиий заҳиралар "моддийлаштирилмасдан" қолдириладилар. Масалан, атмосфера ҳавоси, иқлимий заҳиралар ва шунга ўхшаган табиат кўринишларини мулкка айлантириб бўлмайди. Уларнинг баъзиларидан, масалан атмосфера ҳавосидан давлатнинг ташқи чегараларини, унинг юрисдикция (суд қилиш ҳуқуқи)си амалга ошириладиган ҳудудни белгилаш мақсадида фойдаланиш мумкин. Бу ҳолат энди мулкка эмас, балки мустақилликка, яъни иқтисодий эмас, сиёсий тоифага тааллуқлидир. Шунинг

учун ҳам "Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида"ги қонуннинг 19-моддасида мулк ҳуқуқининг объекти сифатида бевосита атмосфера ҳавоси эмас, балки ҳаво ҳавзаси белгиланган. Табиий объектлар билан мулкнинг бизни ўраб турган табиий муҳитдан ажралмаслик хусусиятига мос равишда табиий ва ижтимоий объектлар ўртасидаги фарқ белгиланади. Табиий объект бир вақтнинг ўзида ҳам табиий объект, ҳам мулк бўлиб қолаверади ва уни атроф муҳитдан ажратиб бўлмайди. Экологик боғлиқликнинг бундай йўқотилиши табиий заҳираларга нисбатан мулкчиликнинг тўхтатилишига ва қонуний асослар бўлганда моддий ва ашёвий бойликларга нисбатан мулкчилик ҳуқуқини вужудга келишига сабаб бўлади. Аммо бунда фақат қонуний равишда фойдаланиш жараёнида табиий ресурс атроф табиий муҳитдан чиқарилиб олинса, у фойдаланувчининг мулки ҳисобланади. Масалан, "Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуннинг 16-моддасида фойдаланувчилар тутиб олинган ҳайвонот дунёси объектларига нисбатан мулк ҳуқуқига эгадирлар. Бунда, ушбу қонуннинг 3-моддасига асосан давлат мулки бўлган объект фойдаланиш жараёнида хусусий мулкка айланади. Табиий ресурслар инсон томонидан яратилмаслиги, уларнинг чекланган миқдорда мавжудлигини ва энг асосийси инсоннинг хўжалик ва ўзга фаолияти натижасида уларнинг камайиб кетиши, нобуд бўлиши табиий объектларнинг бебаҳолиги ёки баҳосини мавжуд эмаслигини англатади. Бозор иқтисодиёти шароитида табиий ресурслардан фойдаланишнинг иқтисодий асосларига эътибор кучаяди. Табиий объектларнинг ҳақиқий баҳосини аниқлаш мураккаб, аммо бу ерлар ва бошқа табиий объектларнинг пулга чақилган баҳоси бўлишини ҳам табиатдан фойдаланганлик учун пул тўлаш лозимлигини инкор этмайди. Амалдаги қонунларда ҳам бу ҳолат кўрсатиб ўтилган. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида мувофиқ ернинг норматив баҳоси маълум сифатли ер участкасининг жойлашиши ва

сифатини кўрсатадиган кўрсаткич сифатида аниқланади. Бунда белгиланган даврда олиниши мумкин бўлган энг катта фойда ҳам назарда тутилиши шарт. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 28-моддасида шундай дейилади: "Ўзбекистон Республикасида ердан фойдаланганлик учун ҳақ тўланади. Ўз эгалигида ва фойдаланишида ҳамда мулкида ер участкалари бўлган юридик ва жисмоний шахслар ер учун ҳақ тўлайдилар. Ер учун ҳақ ҳар йили тўланадиган ер солиғи шаклида олинади, унинг миқдори ер участкасининг сифатига, жойлашишига ва сув билан таъминланиш даражасига қараб белгиланади." Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий бойликлар - табиатнинг асосий объектлари - асосан давлат мулкини ташкил этади. Бу эса табиий заҳираларнинг ўзига хос алоҳида моҳияти билан, шунингдек табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш ва уларнинг муҳофазасини таъминлаш сингари замонавий жамият олдида турган вазифаларнинг мураккаблиги билан аниқланади. Жамият ихтиёрида бўлган табиий бойликлардан олинадиган энг катта фойда табиий шарт-шароитларни дунё миқёсида сақлаб қолиш, қайта тиклаш ва яхшилаш ишларига уйғун бўлиши лозим, зеро бу шарт-шароитлар одамларнинг ҳозирги ва келгуси авлодлари ҳаёти учун мақбул бўлмоғи шарт. Бу масалаларни ҳал этиш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди, бундан ташқари улар алоҳида мулкдорларнинг манфаатларига ҳам мос эмас. Ер, ер ости бойликлари, сув ва ҳаво кенгликларига, наботот ва ҳайвонот дунёсига нисбатан ягона мулкчилик ҳуқуқи табиий объектларни давлатдан ажратиб бўлмаслиги шарт қилиб қўйилади. Бу объектларнинг белгиланган нархи, баҳоси йўқ, шу сабабдан уларнинг маҳсулот ёки пул шаклидаги эквиваленти мавжуд эмас. Қонунларда уларни сотиб олиш ёки сотиб юбориш мумкин эмас дейилган. Бу ҳолат уларнинг юқорида тилга олинган пул шаклидаги эквиваленти йўқлигидан келиб чиқади. Ерга нисбатан мулк ҳуқуқи масаласига алоҳида эътибор бериш керак чунки у аграр иқтисодиётнинг ўқ илдизидир. Ўзбекистон аҳолисининг 60

фоизи қишлоқларда яшашини ҳисобга оладиган бўлсақ ерга нисбатан мулк ҳуқуқи бутун Ўзбекистон иқтисодиётини белгиловчи мезондир. Тарихий, юридик ва иқтисодий манбаалардан кўриш мумкин-ки, Марказий Осиёда ерга нисбатан мулкчилик ҳуқуқи классик суратда мавжуд бўлмаган, яъни экин экиладиган ерларнинг асосий қисми (суғориладиган ерлар) асрлар давомида давлатнинг ирригация тизими қаровига муҳтож бўлган. Л.С. Соболев ўзининг 1874 йилда чоп этилган мақоласида шундай ёзган: "Умуман олганда тўлиқ, мулк ҳуқуқи мавжуд эмас. Давлат ҳам, хусусий шахслар ҳам ерга нисбатан мулк ҳуқуқига эга эмас, аммо улар уни чексиз даражада идора этадилар. Мусулмонларнинг қонунларида зарурлиги ҳудуднинг табиий ўзига хослиги билан изоҳланадиган маълум шартлар билан чегараланган ерни тасарруф этиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи мавжуд. Ерни тасарруф этиш ва ундан фойдаланишда шахслар ундан фойда кўриши зарурлиги қонун билан шарт қилиб қўйилган". Шу сабабдан, ҳозирги даврда ерни давлат мулки шаклида қолдириш мақсадга мувофиқдир. Қишлоқдаги янги бозор муносабатлари эса "Мулкдор бўлмаган шахсларнинг уларга мерос қилиб қолдириладиган ер участкасига умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи ва ер участкасига доимий эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи"га асосланади (Фуқаролик Кодексининг 165- моддаси, "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги Қонуннинг 5-моддаси, Ер Кодексининг 17, 55-моддалари). Аммо Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 24 ноябрдаги "Ерлардан фойдаланиш самарасини ошириш тўғрисида"ги Фармони ва Ер кодексининг 23, 27 ва 55-моддалари билан ер участкаларига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини аукцион асосида сотишга рухсат берилди ва шу қоида Ер кодексида ҳам ўз аксини топган. Ўзбекистон Республикаси алоҳида агроиқлим шароитида жойлашган. Ёмғир ёғишининг номунтазамлиги, ернинг характери, шунингдек сув захираларининг бир маромда жойлашмаганлиги сабабли алоҳида ва шахсий хўжаликлар қишлоқ хўжалик ишларини амалга оширолмайдилар. Фақат

катта жамоаларнинг яхши ташкиллаштирилган ва мақсадга йўналтирилган хатти-ҳарактлари натижасидагина талабга мос даражада фаолият кўрсатадиган хўжалик бунёд этиши мумкин. Ерни сотиш ва сотиб олиш эса бир маромда ишлаб турган ирригация тизимининг бузилишига олиб келади. Бундан ташқари, ер участкалари улардан белгиланган мақсадда фойдаланмайдиган ва уларга ишлов бермайдиган шахслар қўлига ўтиб қолиши мумкин. Профессор И.Д. Жалилов шундай ёзади: "Давлат ерлари, қоида бўйича, деҳқонларга муддатсиз меросий фойдаланишга бериб қўйилган эди. Улар етиштирган ҳосилдан "хирож" олинар, қишлоқ хўжалик экинлари экилган ерларнинг ҳажмига қараб эса "таноб" олинарди. Мамлакат "ўлпон" ҳукмдоридан бошқа биронта хусусий шахс давлат ерлари (амлоқ)га нисбатан мулк ҳуқуқини тўлиқ ёки вақтинчалик бошқага бериш билан боғлиқ бўлган фуқаролик ҳуқуқий битим ва шартномалар тузишга ҳақли эмасди. Бу ерларни олиб ишлаб, экин-текин қилувчилар амалда ижарачилардан бўлак киши эмасдилар, ягона фарқ шунда эдики, бу ижара муддатсиз савдо- сотик бўлиб, у белгиланган тартибда олиб қўйилиши мумкин эди". 1 Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқининг объектлари ва субъектлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролиқ кодексининг 167-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикасида мулк хусусий мулк ва оммавий мулк шаклларидадир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 214-моддаси табиий ресурсларни давлат-оммавий мулки деб тан олган. Шу билан бирга мазкур моддада улар республика мулки объектлари сифатида кўзда тутилган. Юқорида қайд этилганидек табиий ресурслар асосан давлат мулки 1 И.Д. Жалилов "Узбекистонда совет ер хукукининг пайдо б ў лиш ва тарракиёти." -Т.:"Фан", 1970. 33-34 бетлар.

ҳисобланади. Шунинг учун ҳам табиий ресурсларга мулк ҳуқуқининг субъекти давлатдир. Фуқаролик кодексининг 214-моддаси иккинчи қисмига асосан республика мулки бўлган мол-мулкни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ёки улар махсус вакил қилган органлар, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, тасарруф қиладилар. Табиий ресурсларни давлат номидан тасарруф этишни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, ҳамда махсус ваколатли давлат органлари амалга оширадилар. Мазкур органларнинг табиий ресурсларни тасарруф этиш бўйича ваколатлари Ер кодекси ва бошқа табиий ресурслар тўғрисидаги қонунларда ва улар тўғрисидаги қонун ҳужжатларида, масалан, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ер муносабатларини тартибга солиш бўйича ваколатлари "Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тўғрисида"ги қонунда, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасини ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини тасарруф этиш юзасидан ваколатлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 26 апрелда тасдиқланган ушбу қўмита тўғрисидаги Низомда белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 18-моддасида ер участкасига нисбатан хусусий мулк ҳуқуқи асосида бериш ҳоллари белгиланган. Шуни айтиб ўтиш лозимки, амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ фақат мазкур нормада қайд этилган ҳоллардагина табиий ресурсга, айнан ер участкасига нисбатан юридик ва жисмоний шахсларнинг мулк ҳуқуқи вужудга келиши мумкин. Бошқа табиий ресурслар фақат давлатнинг мулкидир. Ўзбекистонда Ер участкасига нисбатан хусусий мулк ҳуқуқи қуйидаги хусусиятларга эга: биринчиядан, "соф кўринишдаги" ер участкасига мулк ҳуқуқи тан олинмаган. Ер участкасига бўлган мулк ҳуқуқи шу ерда жойлашган бино ва иншоотлар билан боғлиқ, масалан, савдо ва хизмат кўрсатиш объектлари билан. Иккинчидан, мулк эгаси ер участкасига нисбатан чекланмаган ҳуқуқларга эга эмас, мулкдорнинг ҳуқуқ доираси ерда

жойлашган объектнинг махсус йўналишда фойдаланиш билан белгиланади. Учинчидан, ушбу мулк бошқа шахсга ўтганда ҳам унинг янги эгаси ерни ва шу жойда жойлашган объектнинг махсус йўналишда фойдаланишини таъминлаши шарт. Шундан келиб чиққан ҳолда, ер участкаларига бўлган мулк ҳуқуқининг субъектлари бўлиб, ер ва бошқа кўчмас мулкдан махсус йўналишда фойдаланадиган юридик ва жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқининг объектлари табиий ресурслар ҳисобланади. Ўзбекистондаги ерлар ер фондини ташкил этади. Ер кодексининг 8- моддасига мувофиқ барча ерлар фойдаланиш мақсадларига қараб саккизта тоифага бўлинади. Хусусий мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб ер участкаси ҳисобланади. Ер кодексининг 10-моддасига биноан ер участкаси қайд этилган чегарага, майдонга, жойлашган манзилига, ҳуқуқий режимига ҳамда ер участкасига бўлган ҳуқуқларнинг давлат ер кадастр ҳужжатларида акс эттирилган бошқа хусусиятларга эга бўлган ер фондининг қисмидир. "Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунини 3 ва 4-моддаларига мувофиқ сувга нисбатан мулк ҳуқуқнинг объекти бўлиб дарёлар, кўллар, сув омборлари, каналлар ва бошқа сув объектларидаги сувлар ҳамда ер ости сувлари ва музликлар ҳисобланади. Ер ости бойликларига нисбатан мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб "Ер ости бойликлар тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунини 3- моддасига асосан ер ости ва ернинг юзасида жойлашган минераллар, рудалар, суюқлик ва газсимон фойдали моддалар ҳисобланади. Ўрмонга нисбатан мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб, "Ўрмон тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг 4-6-моддаларига мувофиқ ўрмонлар, яъни маълум бир ҳудуддаги ўсимлик дунёси объектларининг йиғиндиси ҳисобланади.

Ўсимлик дунёсига нисбатан мулк ҳуқуқнинг объекти бўлиб, "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги Қонуннинг 1,3-моддаларига мувофиқ табиий шароитда ўсадиган ўсимликлар ҳисобланади. Ҳайвонот дунёсига нисбатан мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб "Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги Қонуннинг 1,3 ва 4-моддаларига мувофиқ табиий эркинлик ҳолатида яшайдиган ёввойи ҳайвонлар ҳисобланади. Табиий ресурсларни тугайдиган ва тугамайдиган, қайта тикланмайдиган ва қайта тикланадиган турларга бўлиш мумкин. Биринчисига нефть, иккинчисига торф қатлами ва бошқа чўкиндилар киради. Қайта тикланмайдиган табиий ресурсларни муҳофаза қилиш учун улардан оқилона фойдаланиш, қазиб олишда, таъминлашда, қайта ишлашда ва ишлатишда нобудгарчиликка қарши курашиш лозим. Қайта тикланиш жараёнида турли ресурслар учун ҳар хил муддат керак Масалан: кесилган ўрмонларни тиклаш учун 60-70 йил зарур. Шунинг учун табиий ресурсларни сарф қилиш сурати уларни қайта тиклаш суратига мувофиқ келиши керак Қайта тикланадиган табий ресурсларнинг инсонни номаъқул хатти- ҳаракати туфайли қайта тикланмайдиган бўлиб қолиши мумкин. Масалан, ўсимлик ва ҳайвонларнинг бир қанча турларини йўқ бўлиб кетиши. Табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқининг мазмуни Мулк ҳуқуқи кенг маънодаги ашёвий ҳуқуқ бўлиб, ҳуқуқ эгаси, яъни мулкдорларга "ўзига тегишли мулклардан фойдаланиш мазмуни ва йўналишини фақат ўзи белгилаш ҳамда улар устидан тўлиқ "хўжалик ҳокимиятини" амалга ошириш" ҳуқуқини беради. Инглиз ҳуқуқшуноси А.М. Оноре мулк ҳуқуқининг энг тўлиқ таснифини бериб, қуйидагиларни ажратиб

кўрсатган: тасарруф этиш (ашёлар устидан тўлиқ жисмоний назорат); фойдаланиш (нарсаларни шахсан ўзи ишлатиш); фойда ундириш (ашёларни шахсан ўзи ишлатиб ёки ишлатиш учун бошқа шахсларга бериш орқали); ашёларни мусодара қилиб давлат фойдасига ўтказиш, совуриб юбориш, ўзгартириш ёки йўқ қилиш ашёларни экспропиациядан (мажбурий тортиб олишдан) ҳимояланиш; ашёларни бировга бериб юбориш, улардан ёмон тарзда фойдаланишни тақиқлаш, жавобгарлик (қарз ҳисобига ашёни бериш); бузилган қонуний ҳуқуқни тиклаш. Мулкдорнинг қонуний ҳуқуқларини учлик сифатида, яъни эгалик қилиш, фойдаланиш ҳамда идора қилишга ажратиш анъанавий ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 164-моддасига асосан табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқининг мазмунини мулкдорларнинг эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқлари ташкил этади. Мулкдор ўз мулкини тасарруф қилишга, яъни унга эгалик қилишга, ундан фойдаланишга, яъни фойда ундиришга (умумий қоидаларга кўра фақат мулкдоргина ўзида мавжуд бўлган мулклардан мевалар, маҳсулотлар ва фойда олади), ҳамда идора қилишга, яъни мулкнинг юридик тақдирини белгилашга, сотишга, совға қилишга, ижарага беришга, гаровга қўйишга ҳақлидир. Мулк ҳуқуқи таркибида бошқа қонуний ҳуқуқлар, жумладан мулкни бошқариш ҳам ажратиб кўрсатилиши мумкин. Шу билан бирга, табиий ресурслар давлат мулки бўлганлиги учун мулкдорнинг ҳуқуқларини амалга ошириш маълум бир хусусиятларга эга. Биринчидан, табиий ресурсларга мулк ҳуқуқини мазмуни ҳам фуқаролик ҳуқуқий нормалар ҳам экология ҳуқуқий нормалар билан белгиланади. Иккинчидан, барча табиий ресурслар, хусусий мулк қилиб ажратилган ер участкаларини истисно қилган ҳолда, юридик ва жисмоний шахслар фойдаланишида бўлишидан қатъий назар давлат мулки ҳисоблади, яъни давлатни эгалиги сақланиб қолинади.

Учинчидан, давлат табиий ресурслардан бевосита фойдаланишни амалга оширмайди, улардан фойдаланиш ҳуқуқини тартиби ва шартларини белгилайди. Табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи ҳар хил шаклда (эгалиқ фойдаланиш, ижара) юридик ва жисмоний шахсларга берилади. Шундай фойдаланиш учун давлат ўрнатилган солиқлар ва тўловларнинг давлат фойдасига ундиради. Тўртинчидан, аксарият ҳолларда табиий ресурсларни тасарруф этиш натижасида давлат эгалик ҳуқуқини йўқотмайди ва тасарруф этиш табиий ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза этишни ташкил қилишга қаратилган. Бешинчидан, давлат тасарруф этиш ҳуқуқини давлат органлари фаолияти орқали амалга оширади. Табиий ресурсларни муҳофаза этиш ва фойдаланишнинг давлат бошқаруви аввалам бор табиий ресурсларнинг давлат томонидан тасарруф этишга йўналтирилган. Шу жумладан, ваколатли давлат органлари табиий ресурсларни фойдаланишга ажратадилар ва фойдаланувчилардан қайтариб оладилар, фойдаланиш мақсадларини белгилайдилар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий давлат ҳокимият органлари Ер кодексининг 4-7-моддаларига мувофиқ ерларни юридик ва жисмоний шахсларга ажратиб бериш ва қайтариб олиш ваколатига эгалар. Ер участкаларига хусусий мулк ҳуқуқининг мазмуни бошқа мулк объектларига нисбатан ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Юқорида қайд этилганидеқ юридик ва жисмоний шахслар ер участкасиядан фақат мақсадли фойдаланишлари шарт, яъни шу ер участкасида жойлашган бино ва иншоатдан фойдаланиш мақсади билан боғлиқдир. Масалан, савдо ва хизмат кўрсатиш объектлари жойлашган ер участкаларидан фойдаланиш фақат юридик ва жисмоний шахснинг мазкур фаолият тури билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам ерга бўлган хусусий мулк чекланган ҳисобланади. Бундай қоидалар бошқа давлатлар қонун ҳужжатларида ҳам мавжуд.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

O'xshashlar

Ҳозирги экологик кризис (танқислик) ва унинг хусусиятлари

Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарлик

Биохавфсизлик ва экохавфсизлик

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати