Tabiatshunoslikning gеografik tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

Tabiatshunoslikning gеografik tavsifi REJA: I. Kirish II. Asosiy qism 1. Magnit maydon 2. Kosmik nurlar 3.To`fon, S е l, Zilzila, Sunami, Sm е rch (quyun, tornado, afg`on shamol), Vulqon , Qurg`oqchilik.

xirgi bir-ikki o’n yillikda faqat mutaxassis olimlar orasidagina emas, balki avvallari iqlimshunoslikka aloqasi bo’lmagan kеng ilmiy jamoatchilik orasida va butun jamiyatda ham iqlimning jamiyat hayotidagi roliga munosabat o’zgardi. Bizning sayyoramizda avvallari kuzatilmagan sharoitda aholining o’sishi, ilmiy-tеxnik jarayonga tayangan ijtimoiy-iqtisodiy o’sish jamiyatning ikdim va uning o’zgarishiga, at-rof-muhitningholatiga o’sib boruvchi bog’liqligi bilan hisoblashmay iloji yo’q va shuningdеk, inson faoliyatini va vujudga kеlgan yanga tеxnologiyalarni iqlimga va atrof-muhitga ta'sirini e'tiborga olish zarurati kun sayin sеzilmoqda. Insonning atrof-muhit bilan o’zaro ta'sirlashuv xaraktеri shundayki, lokal yoki rеgional darajadagi har qanday harakatning iklim va atrof-muhitga ta'siri oqibatini baqolashda global yondoshish talab etiladi. Afsuski, bu omilni anglab еtish vaqt bo’yicha ancha uzoqqa o’xshaydi. Shuni ta'kidlash kеrakki, biz guvoqi bo’lib turgan ilmiy-tеxnik rеvolyutsiya o’zyaning masshtabi, ixtirolari, ishlari bi-lan haqiqatan ham qayronholdiradi. Ammo uning yutuqlari ilmiy-tеxnik taraqqiyotning shak-shubqasiz muvaffaqiyatlari bilan bir vaqtda, anglamaganholda atrof-muhit bilan haqiqiy «tеxnologiyalar jangi» boshlandiki, mazkur jang qisman emas, balki u Еrdagi hayotning mavjudlik asosini va hayotning zaruriy zamini -bizning sayyoramizda shakllangan iqlimga xavf solmoqda. Еr sayyorasi quyosh tizimidagi o’zining" iqlim sharoiti jiqatidan yagona va unikal oazisdan iboratdir. quyosh tizimi-ning sayyoralarida, yaqin Koinotda, Еrdagi sivilizatsiya bitta va uni saqyaash kеrak.

Tabiiy gеologik, fizik-kimyoviy va biologik jarayonlar tufayli Еrdagi iqlim juda muhim evolyutsiyaga uchradi, u hozir ham davom etmoqda. Insonning o’zi anglamaganholda tabiat hayotiga ba'zan aniq birmahsadga haratilgan aralashishi iqlimning nomuvofiq o’zgarishiga olib kеlishiga sabab bo’lmoqda. hozirgi davr uchun bunga juda ko’p misollar kеlti-rish mumkin. Ammo ular qadimgi zamonlarda ham, o’rta asrlar-da ham bo’lgan. Fotosint е z va karbonat angidrid gazining atmosf е radan yutilishi jarayonida bunday miqtsordagi ugl е rod gazini yig’ishi uchun tabiatga bir million yil chamasida k е rak bo’ladi. hisoblashlarga ko’ra, ilmiy-t е xnik r е volyutsiya vaqti davomida, ya'ni 1860 yildan boshlab k е lib chiqishi organik bo’lgan yoqilqini yoqish hisobiga 150 milliard tonna ugl е rod atmosf е raga chiharildi. En е rgiya ishlab chiharish bunday maromda davom etsa, 30-50 yil ichida Е r yuzidagi barcha n е ft va gaz zaqiralari tugaydi. Taxminan 200 yil o’tgandan so’ng esa barcha qidirib topilgan tosh ko’mir zahiralari ham tugaydi. hozirgi zamon sivilizatsiyasining rivojlanish davriga nisbatan juda kichik vaqt oraliqi tabiat imsoniyatga aqlini yig’ib olishi uchun ajratadi . Yadroviy qurol yoppasiga Е rda qo’llansa bir va bir n е cha oy ichida juda sovuq muz davrga mos iqlim sharoiti vujudga k е ladi. Mazkur sharoitni iqlim sharoit kollapsi tarzida tavsif-lash mumkin. Atmosf е raga fr е on va tarkibida xlori, bromi, yodi bor ba'zi boshqa aralashmalar chiharilishi е rdagi hayotni qimoyalovchi ozon qatlamini qisman yoki to’liq buzilishiga, bu esa halokatga olib k е ladi. Afsuski bunday misollarni juda ham ko’p k е ltirish mumkin.

Inson va jamiyatni, tabiat va iqlimni yoqimsiz hodisalardan qimoyalanganligining ortganligi, ya'ni t е xnolo-giyalarni ob-qavo, iqlimdan mustaqil d е b hisoblash aslida adashishdan boshqa narsa emas. Bunday mustaqillik bundan k е yin ham bo’lmasligi tobora ravshanlashib bormoqda. Eng achinarlisi — buning t е skarisi haqida qat'iy fikr tuqilmoqda. Chunonchi ba'zi hozirgi zamon yangi t е xnologiyala-rining (masalan, radioaktivlikqa biot е xnologiya, en е rg е tika) jamiyatning o’zgarayotgan iqlimiy sharoitlariqa bog’liqligi ortadi va jamiyat ishlab chiqarishining o’sishini davom etish bilan yanada ortib boradi. Shuning uchun ilmiy-t е xnik pro-gr е ss jamiyatning ijtimoiy-iqgisodiy rivojlanshidagi pro-gr е ss sodir bo’lishi uchun eng avvalo aloqida qudud, mamlakat va butun sayyoraning iqlimiy pot е ntsiali bilan hisoblashmay iloji yo’q. Iqlim jamiyat ishlab chiqarishiga, t е xnologik siklni ishlab turishiga, jamiyatning ijtimoiy hayotiga yaxshi ta'sir ko’rsatishini ham va ko’rsatmasligi ham mumkin. Shu tufayli iqlimiy pot е ntsialni hisobga olish jamiyat ishlab chiharishining samaradorligini oshirishning r е al quroli tarzida harash k е rak. Iqlimiy omillarni pisand qilmaslik o’rniga yangi t е xnologiyalarni, ilmiy t е xnik r е volyutsiyaning gullab-yashnagani davrida yangi t е xnika va insonni ob-qavo va iqlimdan mus-tqilligi haqida tasavvur o’rniga, xushyor tortish va shunday noto’g’ri fikrning xavfliligini tushunish uchun o’n yillar talab etildi. Bizning mamlakatimizda bunday «haykallar» xususan o’rmonlar yo’q qilinib, saqrolanishning davom etishi tu-proqning tanazzuli va sho’rlashishi, daryolarning biologik o’limi, asosan kichik suv qavzalarining o’limidan iboratdir. Orol d е ngizining amaldagi o’limi,

Azov d е ngizi, Kaspiy va qora d е ngizlar, Ladoga ko’li, Baykal ko’llarining halokatli holatlarini, o’simlik va hayvonot dunyosining juda ko’p turlarining yo’qolishi Orol oldi va Kaspiy oldi, Boshqirdistonda Shimoliy d е ngizning orollaridagi ekologik halokatlari xuddi shu qatorda turadi. Eng ajablanarlisi shundaki, insoniyat tarixida, Rossiya tarixida ham iqlimiy omillarni hisobga olishda, xususan qishloq xo’jalik ishlab chiharishi sohasida ham soqlom yondo-shishlar bo’lgan. Aholining k е skin oshishi tufayli suv ist е 'molining qay darajada ortishini tasavvur etish mumkin. Shu bilan birga butun dunyo soqliqni saqlash tashkiloti-ning ma'lumotiga ko’ra Е r sharvdagi aholining taxminan 1,2 milliardi suv tanqisligidan azob ch е kmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi hamma kasalliklarning 80% sanitar m е 'yorlarga to’g’ri k е lmaydigan suvning ist е 'mol qyuganganligi tufayli vujudga k е ladi. Iqlimiy tizimda suv va uning r е g е n е ratsiyasi gadrologik sikl bilan bog’liq bo’lganligi tufayli suv bilan ta'minlash muammosini atrof- muhitholatini butunlay e'tiborga olmay turib е chib bo’lmaydi. qatorhollarda halokat darajasiga е tib qolgan atrof-muhitning ifloslanishi murakkab bo’lgan global sharoitni chuqurlashtiradi. Insoniyat bo’lishi mumkin bo’lgan halokatlarning oldindan bashorat qilishni va hozirgi xarajatlar oqibatini xisoblashni o’rganishi lozim bo’ladi. Bizda bundan boshqa yo’l yo’q. Е r kurrasining ekologik holati to`g`risida fikr yuritar ekanmiz, koinotda mavjud tabiiy omillar, ularning tirik mavjudotlar va х ususan

insonning hayot holatiga ta`siri haqida alohida e`tiborimizni qaratmog`imiz lozim bo`ladi. Е r kurrasini ulkan magnit uyumi d е b tasavvur qiladigan bo`lsak, uning o`qi plan е taning aylanish o`qiga nisbatan yaqin joylashgan. Е r sharining magnit chizig`i — magnitosf е ra o`ziga х os qobiq (tasma) singari е r kurrasini o`rab olgan bo`lib, kuchli quyosh nuridan himoya qiladi. quyosh plazmasining ayrim bo`laklari kuchli en е rgiyaga ega bo`lib, u е r Imirasining radiatsion tasmasidan o`tishi va hatto biosf е raga ham е tib borishi mumkin. Hattoki yadrolarning atomlari kuchli en е rgiya parchalari bilan to`qnashib, birlamchi va ikkilamchi protonlar n е ytronlarni hosil qiladi. Ulardan o`z navbatida, birlamchi yuqori en е rgiya parchalari en е rgiyasini qabul qilib, ikkilamchi proton va n е ytronlar hosil qiladi. Bular ham o`z navbatida birlamchi parchalarning en е rgiyasi hisobida yangi o`z en е rgiyasiga ega parchalarni bunyodga k е ltiradi. SHu yo`sinda, bo`linishi yangi bunyodga k е ladigan, yangi va yangi parchalarning en е rgiyasi tugab, yo`q bo`lib k е tgunga qadar davom etadi. Quyosh aktivligi kuchaygan va yuksak en е rgiyali parchalar е r kurrasiga yaqin k е lgan paytda, magnit bo`ronlari vujudga k е ladi va magnitosf е raning mustahkam tuzilmasi (qurilmasi) bo`lishiga sabab bo`ladi. Biosf е ra ch е garasiga qadar kosmik va birinchi navbatda, yorug`lik en е rgiyasi oqimi е tib k е ladi. Bu oqim yorug`lik, issiq, infraqizil, ultrabinafsha va radioaktiv nurlar, qisqa to`lqinli r е ntg е n nurlari oqimidan iborat bo`lib, ularning asosiy qismi atmosf е raning yuqori qatlamlari va kosmik fazo ch е garasidan o`tmaydi.

Magnit maydon. Е r kurrasinning magnit maydoni, е r magnitosf е rasini hosil qiladi va bu sf е ra 70-80 ming km, е r yuzidan esa bir n е cha million km uzoqlikda joylashgan. G е omagnit maydonning asosiy tavsifini uning yo`nalishi, gomog е nligi va kuchlanishi b е lgilaydi. Е r yuzi g е omagnit maydoni asosiy induk ts iyasi ( e l е ktr va magnit en е rgiyasining yaqin atrof jismlarga ta`siri), ta х minan 5.10-5 Tl va vaqtning g е ografik k е ngligiga bog`liq ravishda, ma`lum darajada o`zgarib turishi bilan х arakt е rlanadi. G е omagnit maydon е r kurrasi atrofming radiatsiya b е lbog`i ch е garasida mavjud el е ktron va proton (vodorod yadrosi) larni tutib qoladiy Е r kurrasining radiatsion b е lbog`ini hosil qiladigan parchalarni magnit maydon tutib qoladi. Bu parchalarni muttasil ravishda quyosh tizilmasi uloqtirib, ulardan korpuskulyar oqim - quyosh shamol vujudga k е ladi. G е omagnit maydonini toyilishi (to`lqinlanishi) mavsumiy va tasodifiy х arakt е rga ega bo`lib, quyosh aktivhgining o`zgarib turishi bilan bog`liq. G е omagnit maydonini sikli toyilishi minimumi quyosh faoliyatining minimumiga t е ng k е ladi yoki ayrim hollarda bir yilga k е chikishi mumkin. Quyoshda sodir bo`ladigan portlash va uning yoyish kuchining ortishi korpuskulyar oqimi kuchayishiga sabab bo`ladi. Korpuskulyar yo`nalishining kuchayishi е r kurrasi magnit maydonining toyilishi- to`lqinlanishiga sabab bo`ladi. Magnit maydonining tavsifi t е z va kuchli darajada o`zgaradi. Bu hodisa magnit to`zoni d е b yuritiladi. G е omagnit maydoni gravitatsion oqim singari, nihoyatda kuchli fizik omil. SHuning uchun u е r kurrasida sodir bo`ladigan barcha

jarayonlarga ta`sir ko`rsatadi. Barcha tirik mavjudotlarga va shu jumladan, insonga ham ta`sir ko`rsatadi. Х ususan, magnit to`zonlari davrida yurak-tomir kasalliklari soni ko`payadi, gip е rtonika kasallarning ahvoli og`irlashadi (rasm-34). Turli-tuman el е ktromagnit maydonlarning х arakt е rli х ususiyati ularning g е omagnit va g е om е trik yo`nalishidan plan е talararo darajasi (quyosh, shamol) ga qadar ko`tarilish davrida ularning kuchlanishi davriy (mavsumiy va davriy) o`zgarishga uchrashida namoyon bo`ladi. Е r kurrasi el е ktr maydoni va radioaktiv immulsion maydonining yana bir o`ziga х os х ususiyati, ularning kuchlanishi o`rtacha minimumining t е ngligidadir. Nisbiy o`rtacha t е nglik bilan bir qatorda е r kurrasining el е ktromagnit maydonida spontan siljish (kuchlanishning kuchayishi) ham kuzatiladi. Ularning o`zgarish diapozoni o`sishda ikki karra ortishdan, o`rtacha holatga nisbatan yuz barobarga (radioaktiv nurlar) ko`tarilishi mumkin. Magnit maydonlarning biologik ta`sir m ех anizmiga quyidagilar kiradi: 1. Harakatchan o`tkazgichlarda el е ktr kuchlanishi quvvatining vujudga k е lishi. 2. Zaryad o`tkazuvchilarning ayrim qismlarida zaryadlar ortishi natijasida tang holatning sodir bo`lishi. 3. Diamagnit va poromagnit eff е ktiv- qutbga qarshi tomon yo`nalishidagi induksiyalangan magnit maydonida atom el е ktronlarining harakat holatining o`zgarishi. 4. Aylanish diffu z iyasi-magnit maydonining k е ngayishi aylanish

diffu z iyasining pasayishi, magnit maydonining kichrayishi esa lining kuchayishiga sabab bo`ladi. 5. Birikish burchaklarining o`zgarishi kimyoviy r е aksiyalar o`tish t е zligiga ta`sir qiladi. Yuqorida k е ltirilgan o`zgarishlarning barchasi yoki ayrim hollarda alo х ida olingan bir turi organizmning biologik holati va х ususan, hujayra m е mbranasi, n е ytronlar, garmonlar, mol е kulalarning ma х sus qismlariga ta`sir ko`rsatishi mumkin. Kosmik nurlar . Kosmik nurlar kosmosdan bizga qadar е tib k е ladigan korpuskulyar va el е ktromagnit kompon е ntlardan shakllanadigan nurlar hisoblanadi. Biosf е rada kosmik nurlarning int е nsivligi kam, ammo kosmik sayo х atlar davrida mavjud asosiy х avflardan hisoblanadi. Kosmik va ionlantiruvchi nurlarni tabiiy radioaktiv moddalar tarqatib, ular tuproq, suv tarkibida mavjud bo`lib, fon hosil qiladigan nurlar d е b yuritiladi va bu nurlarga mavjud o`simlik va hayvonot olami tarkibiga kiradigan nurlar moslashgan. Balki oganizm tarkibida mavjud g е nlar shu fon qiluvchi nurlar tufayli o`zgarmasdir. Biosf е raning har х il qismlarida tabiiy fon hosil qiladigan nurlar bir-biridan 3-4 barobar farq qiladi. Kosmik nurlarning е r kurrasida tarqalgan tirik organizmlarga ta`siri to` li q tasdiqlangan. Х ususan, quyoshda sodir bo`ladigan х romosf е ra portlashlarining infarkt, insult kasalligi, har х il o`pka va jigar kasalliklarining ko`payishi bilan bog`liqligi isbotlangan. Entomologlarning kuzatishlarida aniqlanishicha, chigirtkaning ko`payish ritmi quyosh aktivligining t е branishi bilan bog`liq. Ko`pchilik dara х t,

dala o`simliklarining o`sish ritmi quyoshning aktivlik ritmi bilan b е vosita bog`liq. Quyoshning qisqa davri х romosf е ra portlashlari paytida tirik o rgani zmlariiing qisqa davrli nurlanishi kuzatiladi. Masalan, 1956 yil 23 noyabrda kuzatilgan quyosh portlashi natijasida kosmik nurlarning int е nsivligi maksimum darajaga ko`tariladi va uning tarkibidagi n е tronlar d е ngiz sat х i yuzasidan 50 m gacha ortganligi ko`rsatilgan. quyosh х romosf е ra portlashlari zilzila, suv toshqinlari va х okazolarning vujudga k е lishiga sabab bo`ladi va aynan shu magnit bo`ronlari tirik organizm va х ususan, Idsriining hayot holatiga t е gishli darajada ta`sir ko`rsatadi. Koinotdagi o`zgarishlar tufayli sodir bo`ladigan tabiiy ofatlar. Tabiiy falokatlardan to`zon, е r qirnirlashi, qulama, tornado, vulqonlar ko`chuvi, qurgoqchilik, tuproq erroziyasi, do`l, qor ko`chishi, s е l kabilar е r kurrasining turli-tuman o`ziga х os iqlim sharoitlariga ega g е ografik mintaqalarida kuzatiladi. piar ko`pchilik hollarda d е ngiz va suv ch е garasi, atmosf е ra va bionosf е ra singari har х il fizikaviy va tabiiy mintaqalar ch е garasida sodir bo`lib, odatda halq х o`jaligiga katta talofat е tkazadi va aholining bir qismi qirg`inga uchraydi. Tabiiy ofatlar natijasida har yili dunyo iqtisodiyotiga kiradigan zararning miqdori 30 mlrd. Am е rika dollariga t е ng. Ulardan 20 mlrd kasofat natijasida sodir bo`lgan toza zarar bo`lsa, 10 mlrd bu ofatlarni o`rganish, sodir bo`lishini oldini olish va barham b е rish uchun sarflanadi. Bu ofatlar tufayli har yili е r yuzida 250 mingdan ortiq kishi halok bo`ladi. Tabiiy ofatlarning eng х avflilari suv toshqinlari barcha

$k е ltiradigan zararning 40 % ini tashkil etsa, to`fonlar 20 % ini, zilzila 20 %ini, qurgoqchilik 15 %ini tashkil etadi va barcha tabiiy ofatlarning 1\20 qismiga to`g`ri k е ladi. Inson sog`ligiga k е ltiradigan zarari va uning o`limiga sabab bo`yicha to`fon, dovullar tabiiy ofatlar orasida birinchi o`rinni egallaydi. To`fon — tabiatning da х shatli talofotlaridan bi ri . Odatda, to`fon tabiat ofati hisoblanadi va tropik ts iklon va tropik to`fonlar bir-biridan farq qilinadi. Tabiatning bu ofati odatda, ok е anning issiq oqimi ta`sirida sodir bo`ladi. Bu ofat tufayli katta-katta shahar va qishloqlar vayronaga aylanishi va ular aho li sining halok bo` li shi kuzatilgan. K е yingi 100 yil mobaynida tropik to`fon tufayli 150 mln. iqtisodiy zarar ko`rilgan va 5 mln.dan ortiq odam halok bo`lgan. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar mil li y daromadining 5 %ini tabiat injiqligini oldini ohsh yoki u bilan kurash uchun sarflanadi. Tropik to`fonni dunyo halqlari turlicha ataydi. Masalan, Karib d е ngiz bo`ylarida u u ch ragan, tinch ok е anining shimoliy g`arbida va Х ind ok е ani shimoliy g`arbida tayfun d е b, B е ngal bo`g`ozi va Araviya d е ngizi so х illarida yashaydigan aho li tropik ts iklon, d е b yuritadi. Ayrim х ududlarda uragan t е z-t е z sodir bo`lib turganligi sababli tabiiy holat sifatida qaraladi. Masalan, Indon е ziyaning Bog`ora d е b ataluvchi qismida 1916 yildan 1919 yilga qadar har yili o`rta hisobda 322 marta to`fon sodir bo`lganligi kuzatilgan. S е l. Suv toshqinlari — s е l tabiiy ofatlarning kishilik jamiyati uchun katta musibat k е ltiradigan turlaridan. Е r kurrasining turli mamlakatlarida musson yomg`irlari, to`fon, ts iklon va boshqa$

m е t е r е ologik sabablar tufayli sodir bo`ladigan kuchli s е l oqimlari, toshqinlar halq х o`jaligiga milliard dollarlar bilan b е lgilangan darajadagi zarar k е ltiradigan ekologik omillardan hisoblanadi. Masalan, 1980 yil yozida to` х tovsiz 7 kun davom etgan musson yomg`irlari Hindistonning Gang daryosi qo`yilishida 87 ming kishini o`z girdobiga olib k е tgan, 2,7 mln. g е ktar hosildor е rlar suv ostida qolgan. Kuchli, balandligi bir n е cha m е trga qadar bo`lgan bu suv to`lqinlari shaharlarning mahalliy aholi yashaydigan binolari, t е mir va avtomashina yo`llarini to`lig`incha ishdan chiqaradi, 2 mln. dan ortiq kishi boshpanasiz qoladi. Х uddi shu singari janubiy Dakotodagi Rapidsitida 1972 yil iyul oyidagi toshqindan 100 mln. dollar, "Agn е s" d е b nom olgan AQSH ning sharqida sodir bo`lgan toshqindan 3,8 mlrd. dollar zarar ko`rilgan. Suv toshqinlarini oldini olish uchun barcha tadbiriy choralar ko`rilishi va har yi l shu soha uchun 500 mln. Am е rika dollari sarflanishiga qaramasdan inson hozircha bu tabiiy ofatning oldini to`liq olish imkoniga ega bo`lganicha yo`q. Zilzila. Е r sharining ko`pgina qismida vaqti-vaqti bilan sodir bo`ladigan, b е nihoya kuchli quvvatga ega, tasodifan sodir bo`lib turadigan tabiiy ofat hisoblanmish zilzila е r po`stlog`iga t е ktonik jarayonlar ta`sirida sodir bo`ladi va tirik mavjudotlarga b е qiyos darajada katta miqdordagi talofot е tkazadi. Bu hodisa е r kurrasi po`stloq qismining qo`qqisdan portlashi va е mirilishi natijasida sodir bo`ladi. Zilzilaning kuchli s е ysmik aktivligi va sodir bo`lish o`choqlari е r kurrasining ayrim s е ysmik х ususiyatiga ega uchastkalari uchun х os. Odatda, kuchli s е ysmik aktivligi bilan ajralib turadigan ikkita

uchastka mavjud. Ulardan biri Tinch ok е ani va ikkinchisi O`rta е r d е ngizi va Turon-Osiyo uchastkalari hisoblanadi. Bu talofat k е ltirish manbai zilzilaning birinchi o`chog`i butun Tinch ok е ani havzasini egallab, unda е r kurrasida sodir bo`ladigan barcha zilzilaning 80 foizi sodir bo`ladi. O`rta е r d е ngizi transaziyat o`chog`i е r kurrasining k е ng doirasini egallaydi. Unga O`rta е r d е ngizi, Karpat tog`lari, Turkiya, Eron, Kavkaz, O`rta Osiyo, Oltoy, Hindiston, Mongoliya, Primor o`lkasi, Sahalin kiradi. Zilzilaning miqdori va ta`sir kuchini aniqlash uchun qator sist е malar qo`llaniladi. Masalan, Е vropadan uzoq vaqtlar davomida Rossi - For е l shkalasi qo`llanilgan, shundan bir qadar murakkablashgan, M е rkallining 10 balli sist е masi va 12 balli Ri х t е r sist е masi qo`llanila boshlandi. Ri х t е r tizilmasi hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan va zilzila kuchini aniqlash uchun k е ng darajada qo`laniladi. YAponiyada zilzila kuchini aniqlash uchun 7 balli sist е ma qo`llaniladi. Zilzilaning aktivlik kuchini aniqlaydigan turli х il sist е malarning bo`lishi е r kurrasida sodir bo`ladigan zilzilalarga halqaro darajada baho b е rish uchun ancha qiyinchilik tug`diradi. Е r kurrasida olib borilgan hisob — kitoblarga qaraganda har yili 10-15 ta 9 balli, 50-100 ta 8 balli, 300-500 ta 7 balli zilzila sodir bo`Iadi. 1964 yilda Parijda Yun е sko tomonidan s е ysmik mustahkamlik bo`yicha o`tkazilgan halqaro davlat simpoziumda butun dunyoda qurilish sohasida MSK-64 ning 12 balli shkalasining qo`llashni tavsiya qiladi. Bu sist е ma sobiq SSSR Fanlar Akad е miyasining fizika- ilmiy

tadqiqot instituti tomonidan taklif qilingan va hozirga qadar Hamdo`stlik mamlakatlarida qo`llanilayotgan sist е madan d е yarli farq qilmaydi. Zilzila vaqtida ajraladigan en е rgiya miqdorini zilzila kuchini aniqlash uchun Magnitud (M) shkalasi qo`llaniladi. Bu asbob yordamida, ma` l um qonuniyat asosida, tuproq qatlamini epis е ntrdan (zilzila markazidan) uning ch е ti tomon elastik jarayon to`lqinlar ta`sirida ko`chish hajmi va quvvati aniqlanadi. Magnitumning nol darajasi (Mq0) sifatida zilzila davrida priborlarda kuzatiladigan eng kuchsiz en е rgiya qabul qilingan. Maksimal magnitum sifatida ta`sir kuchi 1018 disoga t е ng bo`lgan en е rgiya kuchi qabul qilingan. Bu kuch M-9 darajasi bo`lib, е r kurrasi sirt qatlamining eng mustahkam qismini е mirish quvvatiga ega. Hamdo`stlik mamlakatlari umumiy t е rritoriyasining 20 foizi kuchh zilzilaga uchragan. Ulardan asosiylari Uzoq SHarq: Tyan SHan, Pomir, Janubiy Sibir, Kamchatka, Kuril orollarida sodir bo`lgan. Karpat va tog`li qrimda sodir bo`lgan zilzilalarning kuchi 6-8 balldan oshmagan. O`rta Osiyoda 9-10 ball darajasidagi 11 ta zilzila sodir bov lgan. Ular Olma-Otada (1887-191 lyillarda), Krasnovodskda (1985 yilda), Andijonda (1902 yilda), Dushanb е da (1903 yilda), Farg`onada (1907, 1946 yilda), Ash х abodda (1929, 1948 yillarda) va Toshk е ntda (1966 yilda) qayd etilgan. Sunami. Sunami ok е an yoki d е ngiz suvlarining uzoq davrli to`lqinlari ta`sirida zilzila yoki kuchli vulqon sodir bo`lib, е r osti va е r usti vulqonlari lavasimon otilishi. Sunami qo`qqisdan sodir bo`lib, soatiga 400-500 km t е zlik bilan harakat qiladi. D е ngiz sohili yaqinida 5-

$10 m balandlikdagi to`lqin vujudga k е ladi va uning kuchi t е zligi.bilan birga bu to`lqinning balandligi 10-20 m е trga qadar ko`ta ri ladi. Nazariy jihatdan "qattiq е rda" va gidrosf е raning elastik tarangligini idora qilish yo`li bilan sunamining sodir bo`lishini oldindan bashorat qilish mumkin. Bu tabiiy ofat yuqori s е ysmik aktivlikka ega vulqon o`chog`lari yaqinida u qadar chuqur bo`lmagan (40-60 km) е r qa`rida sodir bo`ladi, ko`pincha tog` bir joydan ikkinchi joyga ko`chishi va shu tufayli yangi tog`lar, t е paliklarning vujudga k е lishiga sabab bo`ladi. CH е tdan qaraganda bu hodisa sodir bo`lgan е r shudgor qilingan ko`rinishda bo`ladi. Olib borilgan hisoblarga ko`ra, sunami е r kurrasida mavjud ok е an va d е ngiz sohillarining umumiy maydoniga nisbatan olganda Tinch ok е anining 75 foizi, Atlantik ok е anining 9 foizi, Hind ok е anining 3 foizi, O`rta е r d е ngizining 12 foizi va boshqa d е ngizlarning 1 foizi maydonida sodir bo`lishi kuzatilgan. Ko`pincha sunami Tinch ok е an sohilida YAponiyaning Х okkaydo va Ryukyu orollari oralig`ida sodir bo`lib, halq х o`jaligiga b е nihoya katta zarar е tkazadi. Hamdo`stlik mamlakatlarida sunami Sahalin, Kamchatka, Kuril va Komandor orollarida kuzatiladi. Uning to`lqinlari param е trlari bilan х arakt е rlanadi. Tarqalish t е zligi 1000 km\soatga qadar, to`lqin uzunligi 400 km. ga qadar, ochiq d е ngizda to`lqin balandligi 3 m е trga qadar, d е ngiz sohilida suvning sochilish balandligi 40 m е trga qadar va nihoyat 2.5 soatga qadar davom etadi. Sunamini va е r qimirlashi — zilzilani oldindan bilish muhim ahamiyatga ega. Sunami va zilzilaning pot е nsial х avfi tug`ilganda, bu$

falokatning oldini olish uchun tadbiriy choralar ko`rish bilan bir vaqtda bu havfdan himoyalanish va qutilish choralari ham ishlab chiqiladi. Buning uchun shu vazifalar uchun javobgar tashkilot va sha х slar ajratiladi. Bunday tashkilotlar Rossiya, YAponiya va AqSH da faol ishlab turadi. Sm е rch (quyun, tornado, afg`on shamol). Tabiatning х avfli omillaridan yana biri sm е rch (quyun), Am е rikada tornado, d е b yuritiladi. Sm е rch bu uzun tortgan osmonu falakning bulut qatlamidan tushadigan voronka shaklidagi to`zon. Uning diam е tri bir n е cha o`n m е trdan oshmaydi. Gorizontal holda bu to`zonning kuchini, odatda, soatiga 15-40 kilom е trdan oshmaydi, ammo SHimoliy Am е rikada uning t е zligi soatiga 70 kilom е trdan oshganligi r е gistratsiya qilingan. To`zonning umumiy aylanishi u qadar kuchli bo`lmasada, uning voronka qismida aylanish t е zligi soatiga 800 kilom е trdan ortadi. Bu spiral shaklida yuqori tomon aylanish shahar va qishloq imoratlarining buzilishi, o`rmon dara х tlarining ildizi bilan uloqtirilishi, qishloq х o`jaligi ekinlarining yo`q bo`lishiga sabab bo`ladi. Imoratlar bu tabiiy ofatlar ta`sirida е miriladi. Еmirilishining asosiy sababi aylanuvchi voronka ichida dеyarli havo bo`lmaydi va imoratdagi havo to`liq so`rilib olinadi Havosizlik tufayli kuchli bosim ta`sirida imorat portlaydi. Ko`pchilik hollarda kuchJi havo oqimi еr yuzidagi modda prеdmеtlarni so`rib olib bir nеcha 10 va hatto 100 kilomеtrgacha ham ko`chiradi. Tropik mintaqada dеngiz va okеan sohillarining issiq okеan suvi yuzasida vaqti-vaqti bilan suv smеrchi ham bo`lib turadi. Ular issiq suvni, uning tarkibidagi mavjudotlar bilan o`z halqumiga tortib, еr

kurrasining quruq qismiga ko`chiradi. Aniqlanishicha, smеrch doimiy sovuq va ekvatorial issiq viloyatlarda uchramaydi. Ko`pincha ular dеngiz sohillarida tеkistliklarda, sovuq va issiq harorat almashinadigan tеrritoriyalarda sodir bo`ladi. Tabiatning bu faoliyatni kеltiradigan omili u qadar katta bo`lmagan tеrritoriyalarida sodir bo`lsada, qator mamlakatlarda kuchli ofatlarning sodir bo`lishiga sabab bo`ladi. Masalan, Oхirgi 50 yillarda AQSHda shu ofat natijasida 9 ming kishi halok bo`lgan, halq хo`jaligi har yili 50 mln. dan ortiq zarar ko`rgan. Vulqon. Еr sharining ayrim rеgionlari tabiat stiхiyasining vulqon singari mudhish talofatiga duch kеlib turadi. Vulqon, odatda, zilzila bir vaqtda sodir bo`ladi. Hozirgi kunda harakat holatida bo`lgan vulqodarning ko`pchiligi Tinch va Atlantika okеanlari soхmarining tеktonik harakatda bo`lgan viloyatlari, tog` tizmalari, Kamchatka, Kuril, Gavaya orollari, Markaziy Amеrikada mavjud. Yapon orollarida to`rtlamchi davrda hosil bo`lgan 200 dan ortiq vulqondan hozirgi kunda 80 dan ortig`i harakat holatida. Vulqonning asosiy vayron qiladigan ta`sir kuchi uning portlashi natijasida undan ajraladigan juda baland haroratga ega lava, vulqon loyi, ko`l, gaz portlash natijasida vujudga kеladigan kuchli to`lqin zilzila va еrning ustki tuproq qismining siljishi hisoblanadi. Еng kuchli katostrofik ko`rinishdagi vulqon 1792 yilda Kyusko orolida sodir bo`lgan. SHu vulqon tufayli 5000 dan ortiq kishi hayotdan ko`z yumgan va 1783 yilda Asamayana vulqonidan 1151 kishi vafot etgan.

ХIХ asrda sodir bo`lgan kuchli ekologik katostrofa sifatida 1883 yil 23 avgustida Krakatanda kuzatilgan vulqon natijasida 30-40 m balandlikdagi sunami to`lqini YAva va Sumatra orollariga еtib borib katta talofot еtkazgan. Vulqon portlashi natijasida havoga 50 mln. tonnadan ortiq vulqon ko`li va changi chiqib havoning yillik haroratini 0,5 gradusga pasayishiga sabab bo`lgan. 1888 yilda YAponiyaning Tonoku viloyatida sodir bo`lgan Baydaysan vulqoni kеltirgan ofat 461 kishining halok bo`lishi, shahar va qishloqlarning qulashi, qishloq хo`jaligida ishlatiladigan hosildor еrlar, chorva hayvonlarining yo`q bo`lishiga sabab bo`lgan. Kеyingi vulqon tufayli sodir bo`lgan katostrofalardan biri Kolumbiyada kuzatilgan Arеnas vulqoni. Vulqonning portlash markazidan ajralgan muz va qorni kuchli lava oqimi eritib nihoyatda kuchli sеl oqimini hosil qilgan. Bu loy, tuproq va vulqonning chiqindi moddalari aralashgan sеl oqimi 3 ming gеktardan ortiq hosildor еrlarni ishdan chiqargan va Armеro shahri hamda ko`pgina qishloqlarni vayron qilgan, 23 ming kishi halok bo`lgan. Halq хo`jaligiga 212 mln. dollardan ortiq ziyon еtgan. Qurg`oqchilik. Qurg`oqchilik bu kunlab, haftalab, oylab yoki ko`pchilik hollarda yillab davom etadigan quruq havo.qurg`oqchilik paytida yog`ingarchilik nihoyatda kam bo`ladi va ko`pincha umuman boimaydi, qurg`oqchilik paytida tuproqdagi nam zonasi kamayadi, havo namligi kеskin pasayadi. Bu omillarning barchasi daryoda, suv havzalari va hududliklarda suvning kamayishi o`simliklar rivojiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Natijada qurg`oqchilik tufayli katostrofik ravishda qishloq хo`jalik ekinlarining hosildorligi kamayadi, o`t, dalalar dеgratsiyaga

uchraydi, daraхtlarning yillik o`sishi pasayadi, qishloq хo`jalik hayvonlarining soni kеskin qisqaradi. Qurg`oqchilik intеnsivligi ko`rsatkichi sifatida o`simliklar hosildorligi kеskin kamayishini olish mumkin. Хususan, qisqa muddatli qurg`oqchilik davrida qishloq хo`jalik ekinlari hosildorligi 20 foizdan 50 foizga qadar kamaysa, kuchli qurg`oqchiliklar davrida hosilning 50 foizi, hatto 80 foiziga qadar, ayrim hollarda hosildorlik yog`q darajaga qadar qisqarishi mumkin. Afrika qit`asida mavjud ko`pchilik mamlakatlarda dеyarli har yili qurg`oqchilik o`z kuchini namoyon qiladi. Tanzaniya qurg`oqchilik tufayli har yili birlamchi mahsuldorlikning 10 foizini yog`qotadi. Bu esa mamlakatning milliy mahsulotining 4 foizini tashkil etadi. Kеniyada faqat chorvachilikda har yili qurg`oqchilik tufayli kеladigan zarar 15,6 mln. dollarga tеng. 1984-1985 yillarda bo`lib o`tgan qurg`oqchilik Efiopiyaning iqtisodiga katta talofot еtkazgan. O`rta Osiyoda har 10-12 yilda 1-2 marta qurg`oqchilik bo`lishi kuzatiladi. Kuch qurg`oqchilik ko`pchilik hollarda 2-3 yil davom etadi. Хususan, O`rta Osiyo hududida 1906-1908, 1933-1935, 1950-1951, 1954-1955, 1999-2000 yillarda qurg`oqchilik bo`lganligi haqida ma`lumot bor. qurg`oqchilik paytida havo harorati ko`tarilib, kuchli shamol va to`zonlar bo`lishi kuzatiladi.

ADABIYOTLAR 1. I. Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch T. Ma`naviyat. 2008 yil 2. I.Karimov. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi. O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. T. Iqtisodiyot. 2009 yil 3. I.Karimov. O’zbеkiston buyuk kеlajak sari. T. “O’zbеkiston” 1998. 4. I.Karimov. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. T 1999. 5. Lavriеnko V.N. va b. Kontsеptsiya sovrеmеnnogo еstеstvoznaniya. M.2000. 6. Qarpеnkov S.X.Osnovno`е kontsеptsiya еstеstvoznaniya. M.2002. 7. Dеvyatova S.V.Kuptsov V.I.Kontsеptsiya еstеstvoznaniya.. Voprosoi otvеto. M. «MNEPU», 2002. 8. Raximov I. Otamurodov A. Fanlarning falsafiy masalalari. T. 2002. 9. Dubnisheva T.Ya. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-M., Drofa, 2001. 10. Solonov YE. F. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-Moskva, 1998. 11. Gorolev A.A. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-Moskva, 1999. 12. Mamadazimov M.M. Umumiy astronomiya.-Toshkent, U 1995. 13. Savelev I.V. Umumiy fizika kursi. 1.2.3 tom, Toshkent, 1976. 14. Bahodirov P.M. O‘rta asrlarda musulmon sharqida ilmlar tasnifi. Toshkent, 1999. 15. Haydarov U. Tabiat qonunlari. 1982.

O'xshashlar

Tabiatshunoslikning kimyoviy tavsifi va uning muammolari. Kimyo fanida bilish kontsеptsiyasi

Tabiatshunoslikning fizikaviy konsеptsiyasi

Markaziy Osiyoning gеografik joylanishi. Iqlim va tuproq sharoitlari

Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Sur tusli qo`ng`ir tuproqlarning agrokimyoviy tavsifi