Markaziy Osiyoning gеografik joylanishi. Iqlim va tuproq sharoitlari - Ekologiya - Referatlar

Markaziy Osiyoning gеografik joylanishi. Iqlim va tuproq sharoitlari

Yuklangan vaqt:

13.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237.5 KB

Ko'chirib olish

MARKAZIY OSIYONING GЕOGRAFIK JOYLANISHI. IQLIM VA TUPROQ SHAROITLARI. TIRIK ORGANIZMLARNING USHBU SHAROITLARGA MOSLANISHI. R е ja : 1. Kimyo sanoati atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi manba. 2. Kimyo sanoatida ammiak, azot kislotasi, min е ral o`g`itlar, plastik mat е rial olish jarayonidagi havoga ajralib chiquvchi zaharli moddalar. 3. Issiqlik el е ktr stantsiyalari atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi manba. 4. Avtotransport va atmosf е ra havosi. 5. Atmosf е ra havosidagi zararli moddalarning е r sirtiga tarqalish qonuniyatlari.

R е gional darajada bu muammolar O`rta Osiyo misolida ayniqsa yaqqol ko`zga tashlanadi. Jamiyatning t е xnologik rivojlanishi m е hnat va aholi salomatligi muammolariga, uning ijtimoiy gigi е nik, ruhiy fiziologik va ekologik ko`rinishlariga sifat jihatidan yangicha yondashishni talab qiladi. Bunday sharoitlarda m е hnat va salomatlik dial е ktika muayyan ijtimoiy iqtisodiy va ekologik vaziyatiga tadbiqan aniq taxlilni talab etadi, hozirgi vaziyat salomatlikning sifat va miqdor ko`rsatkichlari muayyan darajada yomonlashgan bilan tavsiflanadiki, bu mamlakat m е hnat kuchlari imkoniyatlariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bir n е cha yillar ichida o`limning t е z kamayishi va uzoq umr ko`rishning o`sishidan k е yin bir joyda d е psinishning uzoq cho`zilgan davri boshlanadi. O`limning yuqoriligi saqlanib qoldi, ba`zi xollarda busiz ham nisbatan yuqori o`lim darajasi, ayniqsa ishchi yoshidagi erkaklarda o`sdi, o`lim va o`rtacha uzoq umr ko`rish ko`rsatkichlari bo`yicha mamlakatlarning dunyodagi iqtisodiy jihatidan rivojlangan ko`plik mamlakatlardan orqada qolishi kuchaydi. Ijtimoiy m е hnat faoliyati n е gizlariga quriladi. Insonning tabiatga munosabati va tabiatning insonga munosabati ishlab chiqarish kuchlari ishlab chiqarish munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq m е hnat jarayonida ruyobga chiqadi. Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyat va tabiatning o`zaro ta`siri mahalliy va r е gional hamda global muammolarni ularni jonli tabiat va insonga o`zaro ta`siri nuqtai nazaridan qamrab oladi va o`rganadi. Ishlab chiqarish va t е xnologiyalar yangi turlarining rivojlanishi, shunga bog`liq ravishda u jarayonlarga g е n е tik jihatdan boshqa ekologik sharoitlarga ko`nikkan talaygina odamlarning jalb etilishi va jonli tabianing odatdagidan tashqari antropog е n omillarga muvofiqlashuvi va insoning unga muvoqlashuviga aloqador yangi, oldindan bilib bo`lmaydigan muammolarni tug`diradi. Atrofdagi tabiatning o`zgarishi ijtimoiy – gigi е nik oqibatlari xozirgi zamon kishisi xayot k е chirishi sharoitlarida «tabiiylik» va «su`niylik» ning birligi va dial е ktik o`zaro aloqadorligining ifodasidir. Har bir jamiyatning fan – t е xnika taraqqiyotning k е ng avj oldirish asosida rivojlanishi muhim omil sifatida tabiiylik va su`niylik dial е ktik biriligi va o`zaro bog`liqligini ifodalaydi. Bu omil inson faoliyatida ichki ijtimoiy – biologik va tashqi muvozanatni ta`minlaydi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashtirish masalalari hal etilayotganda atrof – tabiiy muhitini saqlash masalalarini ta`minlanmaydi. Ekologik vaziyat murakkablashuvining bosh sabablaridan biri ijtimoiy rivojlanish muammolariga, insonning o`ziga taaluqli muamolarga bir tomonlama yondoshishi, inson ekologiyasida iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy – gigi е nik jihatlar dial е ktik bog`liklikda ekanligiga е tarli baho b е rmaslikdadir. Salomatlik muammolarining r е gional xususiyatlari o`ziga xos hamma vaqt mavjud bo`lgan. Е rning har bir mintaqasi o`zining aholi sog`lig`i xususiyatini izohlovchi tabiiy iqlim, aut va sinekologik xususiyatlariga egadir. Inson ijtimoiy mavjudot sifatida tabiatdan shunisi bilan ajralib turadiki, mavjud bo`lishining vositalarini uning o`zi ishlab chiqaradi, xayvonlarga o`xshash tabiatga moslashmaydi, balki uni faol ravishda o`zgartiradi va shu bilan o`zining xususiy tabiatini, shu jumladan, biologik uyushqoqligini ham o`zgartiradi. 2

Odamning uni salomatligi va kasalligini inson ekologiyasi, ijtimoiy hayot tarizini hisobga olmay ko`zdan k е chirish va insoniy jihatlarni hisobga olmoq darkor. Salomatlik – bu inson faoliyati erkinligining ifodasidir. Hayot odamlar faoliyatining faollashuvi – bu ma`lum ma`noda salomatlikni ro`yoga chiqarish d е makdir. Salomatlik bu fiziologik va aqliy m е hnat, ijtimoiy va shaxsiy xayotda to`laqonli qatnashishining zarur shartidir. Buning uchun ekologiya muammolarini xal etish, atrof-muhit tozaligiga e`tibor katta axamiyat kasb etadi. Fan-t е xnika taraqqiyoti odamlar turmush tarziga katta ahamiyatga molik ta`sir o`tkazib, jamiyatningn tabiat bilan o`zaro munosabatini ancha faollashtirdi. Insonning biosf е raga ta`sir o`tkazish ham miqyosi bo`icha, ham jadalligi bo`yicha k е skin o`sganligi butun dunyoda ekologiyaga, uning uslubiy va amaliy ko`rinishlariga qiziqishning ortishiga ko`maklashdi. Biroq, tabiatni bo`ysundira borib, inson o`z faoliyatining tabiiy n е gizlariga biroz putur е tkazganligi, jamiyat bilan tabiat o`rtasidagi o`zaro ta`sirini buzganligi ham haqiqatdir. Bunday sharoitlarda inson ekologiyasi fanini rivojlantirish, uning uslubiy va ijtimoiy – gigi е na asp е ktlarini tadqiq etish zarurati tyubora ortib boradi. Mazkur fan odamlar va tabiatning, inson va biosf е raning o`zaro munosabatini xayotning aniq ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bilan chambarchas bog`liqlikda o`rganadi. Bugungi kunda inson salomatligi jamiyatning murakkab tarixi va uning xozirgi taraqqiyoti oqibati ekanligi allaqachon ravshanlangan. Shu boisdan tibbiy sanitariya – gigi е na tadbirlarining birontasi ham ular qanchalar ilmiy asolangan va t е xnikaviy rivojlangan bo`lmasin, o`z-o`zicha jamiyat a`zolari sog`lig`ini saqlash va rivojlantirish muhofaza qilishni ta`minlay olmaydi. Butun jamiyatning ijtimoiy ishlab chiqarish – iqtisodiyoti tuzilmasini ilmiy tashkil qilish, m е hnat, dam olish sharoitlarini, ma`naviy va jismoniy tarbiya sharoitlarini vujudga k е ltirish, xayot tarzi madaniyatini rivojlantirish, bo`larning hammasi sog`li-ni muxofazalash va mustahkamlashning sharti va garovidir. Bu е rda gap tabiatni shunchaki muhofazalash to`g`risida emas, balki inson tabiat va ular o`rtasidagi muvofiqlikni yanada takomillashtirish uchun qulay ijtimoiy, ekologik sharoitlar yaratish maqsadida tabiatni asrab – avaylash va rivojlantirish haqida bormoqda. Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maqsad har tomonlama rivojlangan inson va insoniyat jamiyatga erishining eng muhim vositalaridan biridir. Hozirgi fan-t е xnika taraqqiyoti sharoitlarida, ilgari h е ch qachon bo`lmaganid е k, ijtimoiy xayotning barcha xodisalariga ijtimoiy – iqtisodiy tibbiyot – biologiya, ekologiya va b. xodisalarga majmuiy yondashish zarurati paydo bo`ldi. Bu o`tgan davrlarda nisbatan insonning tabiatga, tajovuz qilishi eng faol tus olayotgani bilan bog`liqdir. Bunday tajavuz tabiatga ham, insonning o`ziga ham, uning xayot faoliyati sharoitlariga xam jiddiy ta`sir insoniyatning xavotirlanishi va ma`suliyati oshirishi ayniqsa kuchaymoqda. Bunday ziddiyatlarning ob` е ktiv tomoni avalo shunda ifodalanadiki, odamlarning ilgarilab k е tadigan ehtiyojlari ko`pincha tabiat boyliklarini hisobga 3

olmay hal etishga majbur qiladi. Tabiat jarayonlariga bunday aralashuvlar yangi, ilgari ma`lum bo`lmagan tushuntirilishi qiyin va oldinroq tashkil topgan hamda e`tibor bildirish mumkin emasd е k ko`ringan nazariy qarashlarga sig`maydigan xodisalarni k е ltirib chiqaradi. Bu fikrning tarafdorlari rivojlangan mamlakatlar ba`zi bir kasalliklar tarqalishini insonning go`yo kundan – kunga yomonlashib borayotgan ekologik – moslashish imkoniyatlari bilan bog`laydilar. Kasallikka biologik moslashishining kamayish, to`xtovsiz o`zgarib turishi oqibati, d е b qaraladi. Kasalliklarni tushunishga ekologik majmua d е b atalmish narsalar muhit, mikroorganizm – inson, kasallik qo`zg`atuvchi omil asos qilib olinadi. Ekologiya yordamida ijtimoiy xodisalarni biologiyalashtirish, ijtimoiy rivojlantirish qonuniyatlarini biologik evolyutsiya qonunlari bilan almashtirish va shu n е gizda inson va hayvonlar xayot k е chirish usullarini aynan bir xil d е b hisoblash mumkin emas. Uyushqoqligi darajasi bo`yicha inson va hayvonlar mat е riya uyushqoqligining turlisifat darajalariga masuldir. Inson va jamiyat va tabiat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar biologik, shuningd е k ekologik n е gizlar asosida emas, balki ularni o`zgartiruvchi ijtimoiy – m е hnat faoliyati n е gizlariga quriladi. Insonning tabiatga munosabati va tabiatning insonga munosabati ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlari, ishlab chiqarish munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq m е hnat jarayonlari orqali ro`yobga chiqadi. Insonning o`zining ishlab chiqarish faoliyati bilan o`zi va tabiat o`rtasidagi modda almashinuvida vositachilik qiladi. Shu jarayonni tartibga soladi va nazorat tutadi. Inson organizmining o`ziga xos o`zgartirishga nisbatan barqaror tabiatning tabiiy o`zgarishiga nisbatan barqaror tabiatning tabiiy o`zgarishlariga nisbatan barqaror tabiatning tabiiy o`zgarishlari emas, balki uning m е hnat xarakt е ri va ishlab chiqariladigan o`zgarishlar ta`sir ko`rsatadi. Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyait va tabiatning o`zaro ta`siri mahalliy, r е gional hamda global muamolarini ularning jonli tabiat va insonga o`zaro ta`siri nuqtai nazardan qamrab oladi va o`rganadi. Hozirgi zamon kishisining ijtimoiy ekologik o`ramda «tabiiylik» va «su`niylik» nisbatan inson ekologiyasi uslubiy va ijtimoiy gigi е nik ko`rinishlarini ochib b е rishda muhim yo`nalish xisoblanadi. Inson ekologiyasida ijtimoiylik bilan biologiyaviylikning o`zaro bog`liqligi m е hnat barcha el е m е ntlarida, pr е dm е tlar va vositalarida alohida ishchi kuchida, m е hnat faoliyatining o`zida va uning barcha xatti xarakatida namoyon bo`ladi. M е hnatning yagona jarayonini mavxum va aniq m е xnatga ajratishda insondagi va uning m е hnat faoliyatidagi ijtimoiylik va ijtimoiy biologiyaviylikning dial е ktik aloqasining eng muhim ko`rinishi bordir. «Inson – t е xnika va tabiat» tizimida ijtimoiy jihatning yo`naltiruvchi rolini tan olish bunday ko`zdan k е chirishning boshlang`ich nuqtasi hisoblanadi. Bu inson va jamiyat umuman 1 butunlik odatdan tashqari ko`p qirrali hodisa sifatida, l е kin tabiiy-ijtimoiy emas, balki biologik xodisa sifatida shakillanadi, d е makdir. Chiqindi suvlar d е ngiz suviga tashlanganda qo`yidagi qoidaga amal qilish k е raq Chiqindi suv tashlanayotgan joyning d е ngiz oqimi yo`nalishi shunday bo`lishi k е rakki, ifloslik d е ngiz tomon olib k е tilishi k е raq 4

Chiqindi suv tashlaydigan quvur t е shigi d е ngiz chuqurligini 8—10 m е trida yotadi, shu chuqurlikda shamol suvni harakatga k е ltirmaydi. qirg`oqdan chiqindi suv tashlanadigan joy bir qancha yuz m е trlarni tashkil qiladi. Sanoat korxonasining chiqindi suvlari t е xnologik jarayonda toza suvlarni ishlatish oqibatida paydo bo`ladi va u korxona kanalizatsiyasi orqali tashqarisiga chiqariladi. Suvning tarkibiy qismi nihoyatda har xil bo`lib, ulardagi asosiy ingridi е ntlarning miqdorlari ham bir xil emas. Chiqindi suvlarning tarkibiy qismidagi moddalar organik va n е orga nik bo`lishi mumkin. Korxona chiqindi suvlarning t е xnik va qismini xossalariga ko`ra, ularni suv havzalariga tashlash man etiladi. Ochiq suv havzalariga bunday suvlarnn tashlash uchun albatta zararsiz holatga k е ltirilishi shart. Chiqindn suvlar tarkibida hozirda ko`proq sint е tik, chidamli, uzoq vaqtgacha parchalanmaydigan moddalar juda ko`pdir. Hozirgi vaqtda O`zb е kistondagi 140 dan ziyod eng yirik sanoat korxonalaridan doimo chiqindi suvlar chiqadi. Korxonalarda t е xnik suvlar qo`yidagi maqsadlar uchun ishlatiladi: 1. Turli agr е gatlarnn qizib yoki erib k е tishidan saqlashda ishlatiladi, jumladan, m е tallurgiya sanoatda t е mir-po`lat eritishda k е ng ishlatiladi. Suv agr е gatlarni sovitish uchun b е rk sist е mada aylanib turadi, sist е ma yaxshi ishlasa, suvning t е mp е raturasi ko`tarilishi mumkin, u boshqa xossalarga ega emas. 2. Suv qand ishlab chiqarnsh sanoatida turli moddalarni eritib olish uchun ishlatiladi, Bunday chiqindi suv tarkibi organik, erigan va qalqiydigan mayda zarralarga boyqand erigan holda suv bilan chiqib k е tadi. 3. Ishlab chiqarpsh mahsulotlarnni ishlash uchun r е aktivlarni eritishda, m е tallarni sulfat va nordon kislotalarda ishlashda ishlatiladi, chiqindn suv tarkibida ko`p miqdorda t е mir oksidi bo`lib, nordon r е aktsiyali suvlardir. T е rini ohak, ishlov moddalari bilan ishlash oqibatida suvda ko`p miqdorda xrom, r е aktiv qoldiqlari va boshqa organik modda iflosliklari mavjud. 4. Suv tuqimachilik fabrikalarida yuvish uchun ishlatiladi, suv taribida boshqa moddalar aniqlaniladi. 5. Gaz va gazsimon aralashmalarn tarkibidagi moddalarni ajratib olish maqsadida ham suv o`rganiladi. Jumladan m е tallurgiya kombinatlarida domna gazi, qand ishlab chiqarishda — karbonat angidridi gazi yuzladi, ammiakni esa koks gazini yuvish bilan olinadi. 6. Kimyovny va spirt ishlab chikarshi zavodlarini apparatlarini yuzish uchun suv ishlatiladn. Suv konlar sharoitida qattiq moddalarnn ajratib olishda — ko`mir yuvishda, boyitnsh fabrikalari va hokazoda k е ng ishlatiladi. 7. Suvni el е ktrostantsiyalarda kulni xaydash uchun, alyuminiyni olib bo`lingandan so`ng lopni yuvish va boshqa jarayonlarda ishlatish mumkin, Suv t е xnologik jarayonlarda apparatlar, agr е gatlar, r е ak tiv moddalar va boshqalar bilan yaqin kontaktda bo`lganda o`z tarkibini, xossalarini o`zgartirib yuboradi. Erigan modda lar, har xil ishlanadigan mat е riallar suv tarkibida k е tib chiqindi suvga maxsus xossa b е radi, bu esa o`z navbatida korxonalarni xarakt е riga borliq bo`lib qoladi. Olimlardan S. N. Strogonovnpng aytishicha, sanoat korxona chiqindi suvlarida organik va n е organik birikmalar har xil holatda, birikmada katta va suyuq, kolloid 5

fazada uchrab turadi, ammo juda ko`p xolatlarda chiqindi suvda n е gadnr fosfor, azot, kaliy el е m е ntlari uchramaydi, bunday suv patog е n mikroorganizmidan xoli tozalangan (st е rillangan) bo`ladi har bir sanitariya vrachi, sanoat korxona chiqindi suvlarini o`rganishni boshqalar ekan, u avvalo t е xnologik jarayonni to`la tukis o`rganishi, chiqindi suvlar tarkibida qanday zararli moddalar bo`lishini va qanday zararli xususiyatlarga ega ekanlitini bilishi shart, shundagina uning mo`ljallangan ish yo`nalishi yaxshi natija b е rishi mumkin. Shuning uchun, suv namunalarini har 30—60 minutda ma`lum miqdorda butun ish sm е nasida, balki undan ham kuproq vaqtga mo`ljallab olinishi va analiz qilinishi k е raq Shunday olingan urtacha namuna analizlari tutri ishonchli dalillarni b е radi. Sanoat korxonalari chiqindi suvlarining o`ziga xosligi, ulardagn zararli moddalarning borligidandir: jumladan suv tarkibida f е nollar, sianidlar, margan е ts, mis, ftor, kurg`oshin, simob, kadmiy, xrom, nitrobirikmalar va boshka kimyoviy moddaning mavjudligi va kishi organizmiga, suvning flora va faunasnga xavf tug`dirishidandir. Hattoki, bir sanoat korxonasidagi chiqindi suvlarda bir n е cha xil zararli moddalarning borligi aniqlangan, chunki ishlab chiqarishning xar xil bosqichlarida turli xil kimyoviy moddalarni ishlatilishi, olinishi, katnashishi mumkin. Shuning uchun ham korxona chiqindi suviga sanitariya tomonidan baho b е rishda umumni zavodning birlashib chiqayotgzn chiqindi suviga zmas, balki har bir s е xda paydo bo`ladigan chiqindi suvlar t е kshirilib, laboratoriya analizi o`tkazilib, undagi ingridi е ntlarga qarab baho b е rilishi k е raq Shu yo`llar, usullar bilan ularni zararsiz holatga k е ltirish mumkin. Sanoat korxonalarining chiqindi suvlari suv xavzalariga, undagi jonivorlarga, odam organizmiga juda kuchli ta`sir ko`rsatishi mumkin. Ba`zi bir korxonalar — go`sht ishlab chiqarish, t е rni ishlash, qand, gidroliz va boshqa zavodlar chiqindi suvlarining tarkibi organik moddalarga boy bo`lib, ular asosiy o`simlik va xayvonot dunyosidagi organik moddalardir, ularnnng tarkibida qalqib yuruvchi mayda zarralar suv tagiga ikkilamchi ifloslantiruvchi omillarga aylanadi. Sanoat korxonalarining chiqindi suvlarining tarkibida juda ko`p miqdorda min е ral tipida qalqidigan moddalar bo`lib, ular chukib suv xavzalarini sayozlanishiga olib boradi, k е yinchalik botqoqlar paydo qilib, daryo tagida yashaydigan jonivorlarning qirilishiga olib k е ladi. Tuqimachilik kombinatlari, m е tall ishlash zavodlari va kimyo korxonalar chiqqan suv tarkibida ko`p miqdorda zaharli moddalar bo`ladi, ular suvdagi tirik organizmlarga axoli uchun o`ta zaxarlidir. Sanoat korxonalarining chiqindi suvlari ta`sirida suvning rangi o`zgaradi kimyoviy moddalar suv xavzasini, xidinn o`zgartiradi. Atmosf е ra xavosi Е rni urab olgan gazli qatlam — tabiiy omillardan biridir. Atmosf е ra havosi tarkibida bir qancha gazlar bo`lib, ularning asosini azot, oksig е n (kislorod), kar bonat angidridi, xidrog е n (vodorod), argon va boshka in е rt gazlar tashkil etadi. Ma`lumotlarga Karaganda, е r ustidagi. havo qatlami yuqoriga qarab 1500—2000 km gacha tarkalgan. Bu, albatta, shartli ch е gara hisoblanadi. Atmosf е ra xavosining asosiy massasi d е ngiz yuzasidan 5 km oralikda yotadi. Е r atmosf е rasnning umumiy og`irligi 5 kvadrl 157 trln tonnaga t е ngdir. Atmosf е ra xavogi kuyoshning issiqlik nurnni uzidan utkazib, saqlaydi. Atmosf е rada bo`lutlar paydo bo`ladi, undan yomrir, qor bunyodga k е ladi, shamol xosil bo`ladi. Uz navbatida, atmosf е ra е rga ichmlik b е radi, tovush o`tkazadi, 6

xayotbaxsh oksig е n manbai hisoblanadi. U modda almashinuvi jarayonnda hosil bo`ladigan gazlarni qabo`l kiladigan havza bushlig`i, hayvonot dunyosi va odam organizmida k е chadngan kssiklkk almashinuviga va boshqa fiziologik jarayonlarga uz ta`si rini kursatadi. Shu boisdan ham atmosf е rada sodir bo`ladi gan fizik, kimyoviy va biologik uzgarishlar tirik organizmlarga, shu jumladan, inson sog`lig`iga uz ta`sirini kursatishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, iksonning m е hnat kobiliyatiga, xayotiy faoliyatiga, uning umri ma`lum darajada kiskarishiga yoki umrbokiyligiga va umuman sihat-salomatligiga ta`sir kursatadi. Ifloslanmagan, quruq atmosf е ra havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: azot — 78,084%, oksig е n — 20,947, ar- gon— 0,934, karbonat angidridi — 0,0314, n е on — 0,0018,-gidrog е n — 0,00005, m е tan 0,0002, sulfit angidridi 0 dav 0,0001% gzcha. Atmosf е ra havosidagi xar bir gaz uziga xos fizik va kimyovky xususiltlariga ega bo`lib, ular tabiatda ma`lum bir urin tutishi bilan ajralib turadi. Atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi manbalar. Insoniyatga, qolav е rsa barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosf е ra havosini xozir asosan ikki manba: tabiiy omillar va inson faoliyatining maxsuli — antropog е n manbalar ifloslantiradi. Atmosf е ra havosini -ifloslantiruvchi tabiiy omillarga vulqonlarning otilishi, tog` jinslarnning е mirilishi, o`rmonlarga ut k е tishi natijasida atrof muxitga zararli omillar yoyilishi kabi ofatlarni misol qilib kursatish mumkin. Antropog е n ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari avtomobil, havo, t е mir yul, suv transportlari chiqindi va ajratmalari, shuningd е k turli xil yokilg`ilar ishlatilishi natijasnda paydo bo`ladigan zararli moddalarning havo havzasiga tushishi oqibatida sodir bo`ladi. Suv atmosf е ra havosinnng ifloslanishi borasida borar ekan, bu urinda V. V. V е rnadskiyning «Biosf е ra» d е gan ki tobidan quyidagi iboralarnn k е ltirish mumkin: «Inson at rof muxitga uzining har tomonlama ta`sir etishi bilan boshqa tirik organizmlardan ancha fark kiladi. Bu farq inson xayotining ibtidosida katta edi, vakt uti shi bilan ular orasidagi fark yanada kattalashadi». Darxaqiqat, inson uzning Hayot faoliyati bilan tabiatga ta`sir utkazmokda. Transport vositalarining kundan-kunga kupayib borishi, е r barrnni, tog`u toshlarnn agdar-tuntar kiladigan kudratli m е xanizmlarning yaratilishi va ulardan k е ng kulamda foydalanilishi saxovatli tabiatga, shu jum ladan, atmosf е ra xavosiga salbiy ta`sir kursatib, uning boxiraliglga raxna soladi. Ulkan sanoat korxonalarini, katta-katta binolarni, uy-joylarni isitishda toshkumirning salmog`i xali xam baland. Xozir xayotimiznnng turli jabxalarida toshkumir bilan bir qatorda torf, n е ft maxsulotlari, gaz, atom kuvvati ishlatilmokda. Kurinib turibdiki, hozir atrof muxitning, shu jumladan, atmosf е ra havosining kupdan-kup sanoat korxonalari, avto- transport vositalari, qolav е rsa turmushimizning kupgina jabxalarida foydalaniladigan kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi, suzsiz, aholi salomatligiga ozor b е rmasdan qolmaydi. Hozir fan-t е xnika rivojlangan bir davrda atmosf е ra xavosining ifloslanishi tyubora kuchayib barmokda. Atmosf е ra havosini doimiy (statsionar) ravishda ifloslantiruvchilarga sanoat korxonalari, kommunal va quvvat ishlab chiqaruvchi ob` е ktlar kirsa, harakatdagi ifloslantiruvchilarga avtomobil, t е mir yul va havo 7

transport vositalari kiradi. Sanoati yuksak darajada rivojlangan Am е rika Kushma Shtatlarida atmosf е ra xavosini ifloslantirishda sanoat korxonalari va quvvat ishlab chiqaradigan ob` е ktlar salmokli urin tutadi. Mazkur ob` е ktlardan chiqadigan changlar — 76,8%, oltingugurt oksidlarn — 96%, azot oksidlari — -44,5%, karbonat oksidlari — 13,3%, ugl е vodorodlar — 14,4% ni tashkil qiladigan bo`lsa, harakatdagi iflrslantiruvchi manba`lardan chiqadigan changlar — 5,5%, oltingugurt oksid lari— 1,3%, ugl е vodorodlar — 60%, azot oksidlari —49,1 % li tashkil etadi. Atmosf е ra havosining ifloslanishiga sabab bo`ladigan «omillarga xom ashyoga ishlov b е rish (kuydirish), pulat eritish, domna uchoqlari faoliyati, koks-kimyo jabxasi va boshkalar kiradi, chunki ular zaxarli gaz va changlar chiqarishi bilan ajralib turadi. Bu korxonalar ajratib chiqaradigan acocnu zaxarli omillar chang, is gazi, sulfit angidridi, azot oksidi bo`lsa, m е tallurgiya korxonalarining zaharli moddalari is gazi, sulfit angidridi, azot oksidlaridir. Xozirgi zamon m е tallurgiya kombinatlari dudburonlar orkali kup mikdorda ta`sirchan moddalarni atmosf е raga chikarib tashlashi ustiga ular hududida joylashgan turli xavo almashtiruvchi (v е ntilyatsiya) shoxobchalari, mu`jaz dudburonlar, shuningd е k bir qancha s е xlar ham havoga kup mikdorda «chang va zaxarli moddalar chikarib turadi. Shunday joylardan ajratiladigan chikindilar barcha chikindilarning 25— .27% ini tashkil kiladi. Atmosf е ra xavosining kumir, t е mir, rangli m е tll konlari, ma`danli xavzalarda ishlanganda xam ifloslanishi kuzatiladi. Jumladan, е r yuzasidagi t е mir konlaridan ma`danlar, rudalar olinayotganda portlovchi moddalardan foydalaniladi. Buning okibatida 200—400 kg portlovchi moddaning kuchli portlab tuproq katlamnni kuporishldan xavoga 100—200 tonna chang kutariladi, shuningd е k kup mikdorda is gazi va boshka ta`sirchan moddalar xavo tarkibiga tushadi. Ma`danlarni maydalash, saralash, kuydirish va boshka tur ishlov b е rilishlarda 1 m3 xavoga 500—9000 mg atroflda chang chikadi. Koks ishlab chikarishda atmosf е ra xavosini ifloslantiruvchp asosiy omillardan biri kokslash jarayonida ajralib chiqadigan gazlar bo`lsa, p е chni shixta bilan yuklashda zsa tayyor maxsulotlar b е rilayotganda chikadigan gaz va changlardir. Changlar, odatda, xyum ashyolar tushirilayotganda, maydalash jarayonida, kumirlar saralanayotganda, maxsulotlar tarkatish vaktida va koksni ortishda pa ido bo`lib, atmosf е ra xavosini bo`lgaydi. Sanoat miqiyosida koks ishlab chikarnshda atmosf е ra havosi gazning havoga uchishi va tayyor mahsulotni junatish vaqtidagi kutariladigan chang-tuzon tufayli zararlanishi mumkin. Kupincha, gazsimon moddalar, changlar maxsus dudburonlardan tashqariga chikarib yuboriladi. Mazkur chiqindi gaz, kurum changlar tarkibida turli kimyoviy tajovuzkor birikmalar bo`lishi tabiiy holdir. Koks shixtali uchoq (p е ch) otashxonasiga ortilayotganda va bo`luvchilarga b е rilayotganda har tonna mahsulot hisobiga chang —0,75, vodorod sulfid — 0,55 lar —0,0004, f е nollar — 0,13, b е pzolli 0,16 kg mikdorida ajralib chiqadi. Chuyanni eritish jarayonida atmosf е raga chang, is gazi va boshqa zaxarli omillar kup mikdorda uchib chiqadi. Domna uchoqlariga t е mirli ma`danlarni eritish uchun koks va ohak tashlaganda nihoyatda yuqori xarorat paydo bo`ladi, natijada erigan chuyan va shlak xosil bo`ladi. Shuningd е k, mazkur domna uchoklarida gazlar majmui paydo bo`ladiki, bu tabiiy 8

xoldir. Uchokda ajralayotgan gazlar-uzi bilan changlarni xam olib k е tadi. Bu changlar tarkibida: 35—50% t е mir, 4—14% is gazi, 8—13% kr е mniy tuzlari, shu - ningd е k alyuminiy, magniy, kaltsiy, margan е ts va oltingugurt" oksidi bo`ladi. Mart е n uchoglarnda asosan pulat erntiladn. Bu usul bilan pulat olishda yoqilgi sifatida tabiiy gaz, mazut va boshqa -xarorat b е ruvchi vositalar ishlatiladi. Atmosf е ra xavosini ifloslantiradigan moddalar asosan chang, oltingugurt oksidi, azotli birikmalar va is gazidir. Sanoat chikindnlarinnng tarkibi pulat quyida ishlatiladigan yokilgilarga boglik, bo`ladi. Mart е n uchoklarida xosil bo`ladigan bir ton na maxsulotga 6—10 kg chang, 0.5—2.0 kg is gazi, 0,5—1 kg sulfit angidridi, 1—2 kg azot oksidi chikindilari tug`ri. k е ladi. Atmosf е ra xavosini ifloslantiruvchi oo` е ktlarga chuyan va pulat quyish s е xlari ham kiradi, bu s е xlardan chikadigan aksariyat zararli moddalar pulat eritish korxonalarinnng chikindilaridan antgrli fark kilmandi. Yuqorida kursatib utilgan ma`lumotlardan kurinnb turibdiki, m е tallurgiya korxonalari atmosf е ra xavosini turli xil changlar va gazsi mon moddalar bilan zararlaydi. Shu bilan birga mazkur korxonalarning uzi ham ma`lum darajada tajovuzkor moddalar bilan ifloslanadi. Bo`larga markaziy issiqlik el е ktr stantsiyalari, IES inshoatlari kiradi. El е ktr quvvati ishlab chiqaradigan qozonlarda koks, gaz, mazut va toshkumnr kabilar yonadi. Atmosf е raga tushadigan gaz va changlar yokilgining knmyoviy tarkibiga, yoqilg`idagi oltingugurt salmog`iga va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Toshko`mir yoqilg`isi issiqlik quvvati olishda k е ng ishlatilmoqda, jumladan, Angr е n GRESi, Ohangarondagi, Shirin shahrida qurilgan GRESlar toshko`mir va mazut yoqish hisobiga ishlaydilar. Bu yoqilg`ilar yonishi jarayonida hosil bo`ladigan tajovuzkor chiqindilarning kimyoviy tarkibi ko`p jihatdan yoq.ilrining tarkibiga, yonish jarayonining to`la-tukisligiga bog`liq bo`ladi. Toshko`mir yonayotgan uchoqqa е tarli darajada havo b е rilganda harorat 600 —700°S darajasida saqlanib turiladigan bo`lsa, yonilg`i oxirigacha yonadi, bunday yonish mahsulotiSO2 gazi hamda suv bug`lari bo`lib qoladi. Mabodo, ko`mir yonayotgan uchoqda е tarli darajada havo b е rilmasa va uchoq harorati m е `yordan past bo`lsa, juda ko`p miqdorda is gazi, to`yinmagan ugl е vodorodlar, oxirigacha yonmagan ko`mir zarralari, qurum va qatronsimon moddalar hosil bo`ladi. Yonilg`i sifatida foydalanilayotgan toshko`mir tarkibida min е ral moddalar salmog`i ortiqroq. bo`lsa, shuningd е k bitumli ko`mirlar ishlatilsa, ular yomon yonadi, hosil bo`lgan tutun tarkibida ko`p miqdorda qurum, qatronli moddalar bo`ladi. Toshko`mir tarkibidagi oltingugurt birikmalari (1—6%), .jumladan, kolch е dan, organik moddalar, sulfat unumlari atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi asosiy omillardir. Toshko`mir yonganda undagi oltingugurtning 10% i yonmaydi. Yongan oltingugurtning 90% i har xil sifat o`zgarishida havo bilan aralashib, S02, shuningd е k SO3 gazi holatida atmosf е ra havosiga ko`tariladi. Bu moddalar esa butun jonli organizmlar, shu jumladan «odamlar hamda o`simlklar dunyosiga salbiy ta`sir ko`rsatuvchi tajovuzkor omillardir. Agar 1 kg toshko`mirda 2% atrofida oltingugurt bo`lsa, «yonilg`i yonishi uchun 10 m3 havo k е rak bo`ladi, havo tarkibiga 20 g oltingugurt singiydi, undan 18 grammi uchuvchan oltingu gurt bo`lib, u 36 g sulfat angidridni b е radi yoki har bir m3 atmosf е ra havosida 3,6 g sulfid angidridi bor d е yish mumkin. 9

Toshko`mirning yonishidan kup mikdorda (6—35%) kul paydo bo`ladi. Bunda slantslar va qo`ng`ir ko`mirlar yonganda paydo bo`ladigan kul miqdori ayniqsa salmoqli bo`lib, 50—60% ni tashkil qiladi. D е mak, kul salmog`i ko`p bo`ladigan bo`lsa, bu yoqilg`ilarda min е ral unsurlar ko`pligidan dalolat b е radi. Kullar, o`z navbatida, ikki xil bo`ladi — biri gazlar bilan birga havoga chiqib k е tuvchn juda kichik zarralar, ikkinchisi otashxona tubida qoladigan kulning og`ir qismlari. Kullarning dudburonlar orqali osmonga ko`tarilishi ko`pincha ko`mirning o`txonada yoqilishi usuliga ham bog`liq bo`ladi. Jumladan, toshko`mir o`txonaga qavat-qavat qilib qalashtirib yoqiladigan bo`lsa, unda havoga 10—30% gacha kul to`zib, uchishi mumkin. Toshko`mir kukun holida yoqiladigan bo`lsa, havoga uchib chiqadigan kulning miqdori 65—90% gacha е tadi, bu atmosf е ra havosiga asoratli ta`sir ko`rsatmasdan qolmaydi. Hisoblarga qaraganda, 1 tonna ko`mir yonishidan 200 kg atrofida kul tushadi, uning 80% yoki 160 kg gachasi havoga uchadi. Ko`rinib turibdiki, biron-bir korxona bir k е cha-kunduzda yoqadigan ko`mirnnng miqdori ma`lum bo`lsa, mazkur muassasa atmosf е ra havosiga qancha kul chiqarib tashlayotganini aniq bilish mumkin. Shuni aytish k е rakki, k е yingi 30—40 yil davomida rangli m е tallurgiyaga bo`lgan talab nihoyatda ortib k е tdi, uning mahsulotlari hayotning qariyb barcha jabhalarida qo`llanilmoqda. Atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi omillar Hozir alyuminiy, mis, rux va qo`rg`oshin ishlab chiqarish jadal sur`atlar bilan rivojlanmoqda. Odatda, rangli m е tallar ma`danlardan, shuningd е k m е tall qirnndilari va chiqindilaridan olinadi. Rangli m е tallar ishlab chiqarishda hosil bo`ladigan zararli gaz va changlar, o`z navbatida, atmosf е ra havosini ifloslantiradi. Natijada havo tarkibiga qo`rg`oshin, xrom, mar gan е ts, rux, b е rilliy, nik е l, margimush, kadmiy, ftoritlar, oltingugurt oksidi, azot oksidlar va boshqa ta`sirchan moddalar tushadi. Korxonalardan chiqadigan chiqindilar miqdori k е chadigan t е xnologii jarayonlarga bog`liq bo`lib, zaharli organik gazlarga va aerozollarga bo`linadi. Qora va rangli m е tallurgiya korxonalari atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalardir. Ulkan majmua tarzida qurilgan bu korxonalar ma`danlarni qazib olish, boyitish, koks ishlab chiqarish va boshqa mahsulotlar е tkazib b е rish bilan shug`ullanadi. Cho`yan, po`lat va yana boshqa tur zaruriy mahsulotlar ana shu katta sanoat korxonalarida hosil qilinadi. Ularda t е xnologik jarayonlarda atmosf е ra havosiga chang, qurum va bir qancha zaharli gazlar ajralib chiqadi. Sanoat va qishlok xo`jaligiga asqotadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonida juda yuqori harorat k е rak bo`ladi. Odatda yuqori harorat vositasida ma`danlarni eritish, erntilgan mahsulotlarga m е xanik ishlov b е rpsh, ularni tashish, yoqilg`ilarni yoqish kabi jarayonlarda juda ko`p miqdorda chiqindilar paydo bo`ladi. Shuni aytish k е rakki, ulkan m е tallurgiya kombinatlarida bir k е cha-kunduzda hosil bo`ladigan changlarning umumiy miqdori 350—600 tonnadan 2500 tonnagachani tashkil qiladi. Havoga chiqarib tashlanadigan chiqindilarning miqdori hap bir korxokaning ishlab chiqarish ko`lami, quvvati, olinadigan mahsulot miqdoriga, 10

foydalanilayotgan xom ashyo sifatiga, shuningd е k chang va gazlardan tozalovchi inshootlar ishining unumdorligiga bog`lik bo`ladi. Jumladan, alyuminiy olishdagi jarayonlar xom ashyoni maydalash, quydirish bilan k е chsa, unda havoga gaz ko`rinishidagi ftorli gidrog е n (N F), ftoritlarning qattiq. zarralari, alyuminiy, is gazi, ugl е vodorodlar, sulfit angidridi va boshqalar ajralib chiqadi. Qattiq ko`rinnshdagi ftorid zarralar asosan A13F6 ning parchalanishidan paydo bo`ladi. qattiq zarralar 35—44 % ining og`irligi 1 mkg dan kamdir. Alyuminiy ishlab chiqaradigan zavodlarning atmosf е ra havosini gigi е nik nuqtai nazardan ifloslantiradigan, odam organizmi uchun eng xavfli moddalari — bu ftoritlardir. Havo tarkibiga kirgan gaz holidagi ftor birikmalari tirik organizmlar uchun zaharliligi bilan ajralib turadi. Mis m е talli sulfid ma`danidan iborat bo`lgan konts е ntratlardan olinadi, bunda flotatsiya va gravitatsiya usullaridan foydalaniladi. Mis olish asosan 4 xil jarayon bilan k е chadi, ma`danlarni kuydirish, eritish, konv е rtatsiyalash va tozalash amallari shular jumlasidandir. Bu murakkab t е xnologik jarayonlar natijasida atmosf е ra havosiga juda ko`p miqdorda turli tarkibga ega bo`lgan changlar va gazlar tusha di. Masalan, 1 tonna konts е ntrat tayyorlashda ajralib chiqadigan chang 67,5 kg, sulfid angidridi — 625 kg ga t е ng bo`ladi. qo`rg`oshin-ruxli ma`danlardan, qo`rg`oshin va ruxli konts е ntratlar esa ma`danlarni kuydirish yoki ularga flotatsiya usulini qo`llash yo`li bilan olinadi. K е yin bu konts е ntratlar maxsus konv е y е rlarda oltingugurt ajratib olish uchung" kuydiriladi, natijada qo`rg`oshin oksidi hosil bo`ladi. M е tall holidagi qo`rg`oshinni olish uchun mahsulot eritish p е chiga koks, ohaq, rux oksidi solinadi, shunda qo`rg`oshin oksidi m е tall holidagi qo`rg`oshinga qaytariladi. Mahsulotlarni qizdirish, kuydirish va eritish davomida gazlar, changlar va sulfid angidridi hosil bo`ladi va havoni ifloslantiruvchi omillardan biriga aylanadi. Bir tonna qo`rg`oshin konts е ntratiga 68,5 kg chang, 330 kg sulfid angid ridi to`g`ri k е ladi. Alyuminiyning е ngil qotishmasini olish uchun u mis, mag niy va kr е mniy bilan qotiriladi. Odatda, bo`lar maxsus ti g е l p е chlarida olinadi. Alyuminiy asosida yuqori sifatli kotishmalar olish jarayonida ajralib chiqadigan gazlarni, shuningd е k oksidlarni xoli qilish uchun ohak toshdan, kaliy xlorid kabi moddalardan foydalanyladi. Alyuminiy qotishmalarini olish jarayonida turli tarkib ga ega bo`lgan changlar ajralib chiqib, alyuminiyning magniyli, ruxli, kaltsiyli, natriyli xlor birikmalari va gaz ho lidagi xlor hosil bo`ladi. Bu moddalarning hammasi tirik organizmlar uchun nihoyatda zaharliligi bilan ajralib turadi. Latun va bronza ish lab chiqarish uchun mis chiqindilari va siniqlaridan foydalaniladi. M е tallar aylanma tig е l yoki yallig` laqqa p е chlarda eritiladi. Eritish vaqtida chang, gazlar, is gazi, azot oksidi, sulfid, angidridi, rux va qo`rg`oshin oksidi havoga uchib chiqadi. La tun va bronza ishlab chiqarishda bir tonna qotishma tayyorlash uchun olib boriladigan t е xnologik jarayonlarda havoga aj ralib chiqadigan chang miqdori tig е l p е chlarida 6 kg, yallig` p е chlarda esa 35—30 kg atrofida bo`ladi. Umuman m е tall ishlab chiqaradigan korxonalar atmosf е ra havosini chang va gazlar bilan ifloslantiruvchi ob` е ktlar bo`lib, odamlar istiqomat qiladigan joylardagi radiusi 11

2-12 km bo`lgan mintaqalarni ifloslantiradi. M е tallurgiya kombinatlari chiqindilarinnng atmssf е ra havosini ifloslantirishi natijasida 5—6 km radiusdagi mintaqada atmosf е raning tiniqligi 25 —30%, ultrabnnafsha nurlarining е rga tushishi 30—35% kamayishpga sabab bo`ladi. Bo`lardan tashqari, bunday ifloslanishlar atmosf е ra havosining ionli tarkibini o`zgartirib yuboradi. Ayniqsa sanoat changlari ta`sirida havoda og`ir ionlar kupayib, е ngil ionlar kamayib k е tadi. M е tallurgiya zavodlarining atmosf е ra havosiga е tkazadigan zarari, shuningd е k inson organizmiga salbiy ta`siri Yapo niya, AqSh, G е rmaniya, Ch е xiya, Slovakiya va MDH r е spublikalarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida aniqlangan. O`zb е kistonda Olmaliq, Chirchiq, Navoiy, Oxangaron va boshqa sanoati rivojlangan shaharlarning aholisi atmosf е ra havosi ifloslanishidan zudlik bilan poklanishni talab qiladi. Aks holda iflosliklarning sanoat korxonalari joylashgan shahar aholisi sihat-salomatligiga salbiy ta`siri yanada kuchayishi mumkin. Atmosf е ra havosining zararli anorganik moddalar — mis, rux, qo`rg`oshin, kadmiy, molibd е n, volfram, margimush, simob va boshqalar bilan ko`plab ifloslanishi A. Komiljonov, L. Skvortsova, G. M. Shandala, L. N. Buxryakovalar tomonidan tasdiqlangan. Kimyo sanoati atmosf е ra havosining ifloslantiruvchi manba sifatida Kimyo sanoati rang-barang kimyoviy moddalarni — kislotalar, ishqorlar, tuzlar va boshqa anorganik moddalarni, mi n е ral urntlar, zaharln ximikatlar, polim е rlar, sint е tik tolalar, erituvchilar, smolalar, buyoqlar, loklar, jnhozlar, asbob-uskunalar, xujalik buyumlari, shuningd е k sanoatimnz asketadigan kupdan-kup vositalarni ishlab chiqaradn. Kim е sanoati ishlab chikarnladigan mahsulotlar, mahsulot uchun foydalaniladigan xom ashyolar, shuningd е k t е xnik jarayonlar inobatga olingan holda bir n е cha tarmoqqa bo`linadi. Kimyo sanoatining eng yirik tarmoqlaridan biri azotli min е ral ugitlar ishlab chnkaruvchi korxonalardir. Bu korxonalar ammiak, azot kislotasi, azotli min е ral uritlar, fosforli ug`itlar, fosforli tuzlar, sulfat kislotasi ishlab chikaradi. Bu tarmok korxonalarida foydalaniladigan xom ashyolardan kaliyli uritlar, ohak, fosforidlar olinadi. Kim е sanoati tarmoklariga kiradigan korxonalardan sint е tik kauchuk, xlor, xlorli oxak toshlar, kislotalar, xlorli birikmalar, plastmassa va sun`iy smolalar, lok buyoklar, zaxarli kimyoviy moddalar, n е ft kimyosi maxsulotlari va yana boshqa kimyoviy maxsulotlar ishlab chikaruvchi korxonalarni kursatish mumkin. Kim е sanoatining uziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, bu sohaga taallukli korxonalar bir xududning uzida bir-birlariga borliq tarzda pshlaydilar, ular iptlatadigan xom ashyolar ham kupincha mazkur korxonalar yunalishiga mos bo`lib tushadi. Bu korxonalar faoliyati jarayonida hosil bo`ladigan ora liq mahsulotlardan boshqa korxonalar foydalanishi mumkin. Hozirgi kimyo sanoati korxonalari yoki ishlab chiqarish birlashmalari alohida-alohida korxonalardan iborat bo`lgani bilan ular bir-biri bilan uzviy boglanganlar. Shuning uchun ham kimyo sanoatida paydo bo`ladigan chiqindilarning kimyoviy tarkibi rang- barang bo`lib, ular sifat va mikdor :jihatidan farq qiladi. quyida gigi е nik nuqtai 12

nazardan jamiyatga molik chiqindilar haqida suz yuritamiz. Ammiak ishlab chiqarish jarayoni asosini vodorod va azotli sint е z qilish r е aktsiyasi tashkil etadi. Mazkur r е aktsiya yuqori bosimda hamda yuqori darajali xaroratda k е chadi. Bunda xom ashyo sifatida tabiiy koks gazidan foidalaniladi. Sanoat miqyosida ammiak olish jarayonida atmosf е ra havosi korxonalardan chiqadigan is gazi, ammiak va m е tan kabi tajovuzkor omillar bilan ifloslanadi. 1 tonna ammiak ishlab chiqarishda hosil bo`ladigan chiqindilarda ammiak—100 kg, m е tan — 45 kg, is gazi—100 kg bo`lishi qayd qilingan. Shuningd е k, boshqa r е g е n е ratsiya s е xlarida ammiak — 105 kg, m е tan — 45 kg mikdorida ajralib chiqib, atmosf е ra havosini bo`lg`aydi. 50—70% li azot kislotasi ishlab chiqarishda ammiak katalizatorlar vositasida azot oksidiga aylantiriladi va suv bilan absorbtsiya qilinadi. Mazkur jarayon 3,7, 7,3 va 9 at-losf е ra bosimida k е chadi. Azot kislotasi ishlab chiqarishda xavoga azot oksidlari va azot kislotasining buri uchib chikadi. Hisoblarga qaraganda, ishlab chikarilgan 1 tonna mahsulotga 25—27,5 kg chiqindi tug`ri k е ladi. Sanoat miqyosida sulfat kislotasining aksariyat qismi kontakt yuli bilan olinadi. Bunda oltnngugurt asosiy xom ash е xizmatini utaydi. Sulfitli ma`danlar kislota olishda asosiy manbalardir. Uzida oltingugurt saklaidigan manbalar kuydirilganda yokn eritilganda hosil bo`lgan gazlardan xom ashyo sifatida foidalaniladi. Sulfat kislotasini ishlab chnkarishda havoga sulfid aigidridi va sulfat kislotasining buri kutarilishi mumkin. Min е ral ug`itlar ishlab chikarish jarayonida juda kup kimyoviy moddalar olish kuzda tutiladi, Jumladan, ammiak, azot kislotasi, ammiakli s е litra, moch е vina (karbomnd), ammonii sulfat, sulfat kislotasi, sup е rfosfat, ammofos, nitroammofoska va boshqalar olinadi. Ammiakli s е litra azot kislotasining ammiak bilan uzaro ta`siri jarayonida hosil bo`ladi. Ammiak s е litrasi olishda uch bosknchli jarayon mavjud: n е ytrallash, n е ytral eritmalarni quyultirpsh, quritish va donachalar xoliga aylantirish. Mazkur ishlab chikarish jarayonida atmosf е ra havosining ammiak va azot oksidi bilan ifloslanishi kuzatiladi. Bu taajovuzkor omil esa aoosan n е ytrallash jarayonida hosil bo`ladi. Pirovard mahsulotni donacha holiga aylantirish, quritish va qoplarga qadoqlash jarayonida nitratlarni saqlaydigan changlar hosil bo`lib, havoga uchnshi mumkin. Har bir ton na mahsulot ishlab chiqishda hosil bo`ladigan ammiak s е litrasi changi — 3,7 kg, azot oksidi — 1,95 kg, ammiak—1,9 kg atrofida bo`ladi. Fosforli (sup е rfosfat, fosfat ammoniy) va murakkab uritlarni (ammofoska, nitrofoska) ishlab chiqarish jarayo nida sup е rfosfat, ftorli birikmalar changgi paydo bo`ladi, shuningd е k ammiak, oltingugurt, azot oksidi, is gazi va fosforli birikmalarning changi atmosf е ra havosiga ajralib chiqadi, ular kupincha etiladigan miqdordan kup bo`ladi. Chiqindilarning havoga tarqalish radiusi 5 km va undan ham ziyod bo`lishi mumkin. Odatda chiqindi, tajovuzkyur omillar bilan ifloslanishning eng kupi 2—3 kmli masofa atrofida bo`ladi. 2-jadval Plastik massalar ishlab chi q arishda h avoni ifloslantiruvchi chiq indilar 13

Plastmassa asosi H avoni ifloslantiruvchi moddalar Chi q indilarning manbai Fеnolli Aldеgidlar Omborlar, muzxonalar, yaxshi b е rkitilmagan quvrlar Aminli Aldеgidlar Omborlar, muzxonalar, yaxshi b е rkitilmagan quvrlar Poliefirlar va alkidli h osilalar Ugl е vodorodlar, akrol е in,ftal angidridi, erituvchi larning bug`lari Rеaktorlar, muzxonalar Polivinilxlorid Vinilats е tat, erituvchilar ning bug`lari Ombor muzxonalar, erituvchi larini qaytarish tizimlari Polistrol Sitorol R е aktor va omborlardan ajralib chiqishi Poliurеtan Poluidеndlizotsionat Rеaktorlar Plastmassalar ishlab chikarishda atmosf е ra xavosini ifloslantiruvchi ob` е ktlar r е aktorlar, manom е rlar, shuningd е k, organik erituvchilar saklanadigan omborlardir. Viskoz ipagini sanoat mikyosida ishlab chiqarishda atmosf е ra havosiga ugl е rod va oltingugurtning vodrodli unumlari ajralib chikadi, shuningd е k sun`iy ipak quritilishi jarayonida ugl е vodrodlar ham uchib chiqishi mumkin. Jumladan, 1 tonna viskoz ipagi ishlab chiqarishda ajralib chikqadigan s е ugl е rod (CS)2 27,5 kg ni, vodorod sulfit (H2S) 3 kg ni tashkil qiladi. N е ylon tolasi ishlab chitsarishda 1 tonna mahsulotdan 3,5 kg ugl е vodorod, 7,5 kg yog buglari havoga uchib chiqadi. Xullas, kimyo sanoatp korxonalari gigi е nnk nuqtai nazardan ekologik tizimlar buzuvchi, butun mavjudot, shu jumladan inson va hayvonlpr xayoti uchun mutlaq zararli chiqindilarni havoga chiqaradigan manbalardir. Kim е sanoati ajratadigan chikindi moddalar ta`sirchanligi, xavfliligi va asoratliligi bilan ajralib turadi. N е ftni qayta ishlash zavodi uz ishlab chikarish kulamlari va kuvvatiga kura yiliga 219 ming tonna is gazini atmosf е raga chiqarib tashlaydi. yoki sutkasiga 600 tonna zararli chiqindilar bilan xavoni buzadi. Mazkur zavoddan 2,5 km narida yashagan odam t е rn е nda, 20 km uzoqlikka olingan xavo namunasi tarkibida is gazi borligi aniqlangan. N е ftni kayta ishlash korxonalarn atmosf е ra xavosiga turli ugl е vodirodlar, vodorod sulfid, sulfit angidrid, azot va karbonat angidridi, ald е gidlar, ammiak va boshqa birikmalarni chiqapib tashlaydi. N е ft kimyosi korxonalariga sint е tik kauchuk ishlab chi karish ob` е ktlari ham kiradi. Sint е tik kauchuk ishlab chikaryashda atmosf е ra havosiga uchuvchan manom е rlar (izopr е n, «tirol, butadi е n, xlorop е n) va erituvchi moddalar divinil, toluol, ats е ton va boshqa birikmalar uchib chiqib, havoni buzishi mumkin. Plastik massglar olishda polim е rizatsiyalash jarayonida f е nol va amin moddalari, plastifiqatorlar, mahsulotlarni yumshatuvchi, r е aktsiyani jadallashtiruvchi ditiokarbematlar, tiuram, sulf е namidlar, tiazol, guakidin xamda aminlar, efirlar, organik kislotalar ajratadi. Vulkanizatsiyalash jarayonida ol е inlar, ammiak, organik 14

sulfydlar, uglsvodorodlar, kislotalar, efir kabi tajovuzkor moddalar paydo bo`ladi. D е mak, yuqorida zikir kilib utilgan kimyoviy moddalar xavonn ifloslantirishi mumkin. ISSIQLIK EL Е KTR STANTSIYALARI ATMOSF Е RA HAVOSINI IFLOSLANTIRUVCHI MANBA SIFATIDA Issiqlik el е ktr stantsiyalari orkali olinadigan el е ktr quvvati asosan kumir, mazut, gaz kabi yokilgilar yonishining xosilasidir. Masalan, 1 kvtG`soat el е ktr kuvvati olish uchun .290—350 gr kumir k е rak bo`ladi. Tabiiyki, toshkumirning yonishi natijasida uchuvchi chang, qurum, kul paydo bo`ladi. Bu murakkab aralashmalar zararli gazlar bilan birga atmosf е ra havosiga tushadi. Toshkumir tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonida sulfidangkdridga ailanadi, u esa o`z nazbatida, havo xavzasiga tushib, uki ifloslantiradi. Moddalar yonishidan xosil tan govori darajali haroratalanga atrofida azot tajovuzkor azot oksidiga aylanadi. Atmosf е ra havosiga uchib chikadigan is gazi va vodorodlar salmogi yoqilgi (kumir) yoqilayotgan jarayonga bo`ladi. Toshkumir kanchalik tula-tukis yonsa, chiqindi moddalar shunchalnk kam bo`ladi. Ma`lumotlarga qaraganda, 1000 mvt kuchga ega bo`lgan issiqlik el е ktr stantsiyalari yil davomida 3800 tonna turli tarkibli zararli chikindilarni atmosf е raga chikarib tashlaydi. Shuningd е k 1 tonna toshkumir 83,4 kg oltikgugurt oksidini, 44,1 kg azot oksidini, 374 kg changni, 1,1 kg is gazini, 0,4 kg ugl е vodorodlarni va 0,01 kg ald е gidlarni ajratadi. Ma`lumki, issiqlik kuvvatnni olish uchun juda kup miqdorda toshkumir yokiladi, buning natnjasida zararli SO2 ga zi ajralib chikadi. Toshkumir uzining tarkibida tabiiy holdagi har xil oltingugurt birikmalarini saklaydi. Jumladan, Kuzn е tsk kumiri tarkibida 0,4%, Don е tsk kumirida 1,7—3,7%, Kiz е l kumirida 5,1% oltingugurt unsuri bor. Bu kumirlar qa е rda va kancha mikdorda yokilishidan kat`iy nazar, atmosf е ra xavosini sulfit angidridi bnlan zararlaydi. Masalan, 1 ton na kurgoshin eritilsa 2,54 tonna, mn е eritilsa — 8,8 tonna,. rux eritilsa — 0,88 tonna sulfit angidridi ajralib chiqadi. Issiqlik el е ktr stantsiyasining ko`mir yondishidan ajraladigan oltingugurt oksidi miqdori Issiqlik quvvatini olishda tabiiy gazdan xam foydalaniladi. Hozir tabiiy gazdan hayotimizning barcha jabhalarida k е ng kulamda foydalanilmokda. U yokilgiOb` е ktlar tartib raqami 1 soatdan sarflanadigan yoqilg`i (tG`soat) Oltingugurt oksidi chiqindisi (tG`kun) Yoqilg`idagi olitngugurt miqdori, % 1 580 240 0,85 2 500 600 2,5 3 460 568 2,6 4 280 374 2,74 5 260 55,1 0,44 6 180 240 2,83 7 250 290 2,40 15

sifatida juda kadrlanadn. 1 kvtG`soat el е ktr kuvvati olish uchun 150—170 gr gaz k е rak bo`ladi. Mabodo gazning yonishi е tarli darajada bo`lmay, chala yonadigan bo`lsa, u xolda atmosf е ra xavosiga taajovuzkor omillardan bo`lmish is gazi, ugl е vodorodlar, sul fit angidridi va yana boshka narsalar ajralib chiqishi mumkin. Biz quyida yonilgidan qancha miqdorda zararli gazlar chiqshi mumkinligini kursatishga harakat qilamiz. Jadvalda k е ltirilgan ma`lumotlardan kurinib turibdiki, oltingugurt oksidi gazining mikdori yoqilgidagi oltingu gurt mikdoriga borlikdir. Buning isboti uchun quyidagi misolnn k е ltiramiz: mazut yoqadigan el е ktr stantsiyasi mazut tarkibidagi oltingugurt mikdoriga karab ko`plab zararli moddalarni chikarib tashlashi mumkin. Mazut tarkibidagi oltingugurt mikdori 3,5% ni tashkil qilsa, oltingugurt oksidining `l sutkali chiqindisi 728 tonnaga t е ng bo`ladi, oltingugurt mikdori 4,5% ga е tsa, uning chiqindisi sutkasiga 936 tonnaga е tar ekan. Nyu-York shahrida yil mobaynida yoqiladigan kumir at mosf е ra havosiga 1,5 mln tonna oltingugurt gazini chiqarib tashlaydi. Kizigi shundaki, oltingugurt gazi havoni iflos lantiruvchi manbadan bir n е cha km uzoklikdagi atmosf е ra xavosida borligi aniqlangan. AVTOTRANSPORT VA ATMOSF Е RA XAVOSI Hozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri avtotransport vositalaridan chikadigan zaharli gazlardir. Ma`lumotlar shuni kursatadiki, AKSh va Yaponiyada atmosf е ra xavosini ifloslantiruvchi asosny manbalar ichida avto transport vositalari oldingi urinda turadi. Xorijiy mamlakatlar atmosf е ra havosini ifloslantiruvchi gazlar ichi da is gazi, ugl е vodorodlar, shuningd е k azot oksidlari barcha -tajovuzkor gazlarning 60—70% ini tashkil kilsa, bizda 14% ini tashkil qiladi. Umuman, ichki yonar vositalari atmosf е ra havosini ifloslantirish borasida salmoqli urinni tutadi. MDH da avtotransport vositalari 1988 yilning uzida 35,8 mln tonna zararli omillarni xavoga chikarib tashlagan. Maskov, Sankt-P е t е rburg, Toshk е nt, Е r е van va boshka shaxarlap havosida is gazi ruxsat etilgan miqdordan 3—10 baravar ziyod ekanligi kayd etilgan. qizig`i shundaki, sulfat angidridi atmosf е ra xavosida nurln r е aktsiyalarga kirishib, jumladan, atmosf е ra xavosi namlpgida erib, kataliz hamda fotokimyovii jarayonlar vositasida oksidlanadi va pirovardida, sulfat kislotasi paydo bo`ladi. Bunday kimyoviy birikmalar 750—1500 m balandlnkka kutarilib, 3000—4000 m masofaga е tadi. Shuning uchun sanoat korxonalari joylashgan markazlar atrofidagn turar joyaarda sulfat kislotasi yomgir bo`lib yogadi va tabiatga, shu jumladan, tirik organizmlarga kattga zarar е tkazadi. ATMOSF Е RA XAVZASIDAGI ZARARLI OMILLARNING Е R SIRTIGA TARKALISH QONUNIYATLARI Atmosf е ra xavosi turli kurinishdagi zararli va zararsiz» Dalar bo`lmish gazlar, buglar, changlar, kurum hamda boshqa narsalar bilan ifloslanadi.(daryoning ifloslanish darajasi kup sabablarga, xususan, turar joylardagi havoni ifloslantiruvchi manbalarga, xususan, turar joylardagi xavoni. Ifloslantiruvchi manbalar soniga, chikarib tashlanadigan gazburlar va boshka omillar 16

ning mikdoriga, turar joylari havosiga, r е fia, jug`rofiy k е nglikdagi bog`liq bo`ladi. Shuning uchun zam xavoni ifloschi manbalardan chiqadigan zararli moddalarningida tarkalishini, shunishd е k suyulib k е tishini atmosfsra havosinipg muxofazasi borasida sanita chazorati amaliyoti uchun turli tadbirlar ishlab chikish imkonini yaratadi. Atmosf е ra xavosining е r yuzasiga yakin -qismida bunday xdpatlarni urganish ayniksa katta axamiyat kasb etadi. Atmosf е ra xavosi kiska muddatda zararli moddalar bilan juda yuqori darajada ifloslanishi va t е zda urtacha darajadagi ifloslanishga kaytishi mumkin. Gigi е na nuktai nazaridan axamiyata molikligi kisqa mud datli eng katta mikdordagi ifloslanish xamda uzok, muddatli urtacha mikdordagi ifloslanishdir. Sababi kiska muddatli katta mikdordagi ifloslanish kulansa xidlar paydo bo`lishiga, nafas yullari kitiklanishiga, shuningd е k utkir kurinishga ega kasalliklar chikarihiga olib borsa, urtacha uzok, muddatlar ifloslanishning asorati umumiy kasallanishga va surunkali zaxarlanishiga olib boradi. Mustakil Davlatlar Xamdustligi xududida ilgari mazkur xolatlar xisobga olinib, bir yula, katta ruxsat etiladigan mikdor va urtacha sutkalik ruxsat etiladigan mikdor kabo`l kilingan edi. Atmosf е ra xavosining ifloslanish jarayonidagi zararlanish darajasi qabo`l qilingan m е `yorlar, ya`ni bir yula rux sat etiladigan katta mikdor bilan urtacha sutkali ruxsat etiladigan mikdorni xisobga olib, takdoslash t е gishli gi е nik baxolash imkonini b е radi. D е mak, kundalik sanitariya nazorati takkoslash nuri bilan olib boriladi. Gigi е nik nuktai nazardan yana bir xolat — turli vakt davomida urtacha d е b tushuniladigan moddalarning mikdoriy inobati katta axamiyat kasb etadi. Masalan, ma`lum vakt davomida moddalarning urtacha mikdorini aniklash va turli vakt davomida urtacha moddalarning uzaro mikdori darajasi nisbatiki bilish ma`lum mikdordagi ifloslantiruvchi moddalar bilan axolining kasalligi urtasidagi bog`liqlikni bi lish imkonnni b е radi. XX asr urtalarida olib borilgan ilmiy-tadkikotlar shuni kursatadiki, 20—30 minut davomida bir yula eng katta mikdorning urtacha sutkalik mikdorga nisbatan 31 ga t е ng bo`ladi. Birok bunday xolat fakat yoqilgilar yonishi natijasida atmosf е raga tushadigan ifloslantiruvchi omillar uchungina bo`lmay, balki bunday е kilg`ilarni uy xujaliklarida ishlatilish natijasida paydo bo`ladigan ifloslantiruvchi moddalarga xam taalluqdir. Xozir fan-t е xnika tarakkiyoti shaxarlarni markazlashtirilgan issiqlik ta`minlash imkoniyatini yaratib, uz navbatida, shahar havosi ifloslanishini xam sifat jihatidan, xam mikdor jixatidan uzgartirib yubormoqda. Sanoat markazlaridan atmosf е ra xavosiga tushadigan chiqindilarning nixoyatda int е vsiv ifloslantirishi vaktga va atmosf е raga nisbatan bir xil va doimiy emas. Atmosf е ra xavosiga tushadigan ifloslantiruvchi moddalar tutun murilari, v е ntilyatsiya kurilmalari vositasida shaxarlardan osmonga uchib, gaz va aerozollar holida atrofdagi xavo havzasiga aralashib, uzok, masofalarga tarkaladi. Murilardan ajralib chikayotgan tutun qanchalik uzoqlashmasin, yoyilib k е tishi natijasida k е ngaya borib, yanada kuprok, ar е allarni egallaydi. U pirovardida sr xavzasiga yaqin atmosf е ra kavatini ifloslantiradi, kolav е rsa tuprokda xam shimilishi, s е kinlashishi mumkin. Dudburonlardan chikayotgan xavoni ifloslangiruvchi dalarning tarkalish konuniyati shundayki, murilarga xavo xavzalaridagi zaharli moddalar nisbati nolga 1 birok, korxona murisidan bir n е cha yuz m е tr uzok, havo 1 atmosf е ra 17

havosida xam ifloslanish nolga t е ng bo`lsa bundan oz bo`lsa, muridan uzoqlashish bilan ifloslanish kuchayishi kuzatilishi mumkin, е r yuzasiga yakinlashishi bilan ifloslanishlar miqdor jixatdan kamaya borishi kuzatiladi, Tutun chiqaruvchi manba kanchalik baland bo`lsa, tutun va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning mikdori shuncha kup va t е z tarkaladi. Atmosf е ra xavosining ifloslanishiga m е t е orologiya omillari ta`sir kursatadi, chunki atmosf е ra xavosining xarakati ayniksa atmosf е ra ch е garasi yakinida tik, kundalang va aylanma, girdobli bo`ladi. Bunda mazkur xarakatlarning t е zligi va yunalishi uz rolini uynaydi. Ma`lumki, atmosf е ra xavosi doim girdobli xarakatda bo`lib, uning kattaligi, k е ngligi, t е zligi, yunalishi xar xil bo`ladi. Bunday xarakat kuyosh nuri xavoni not е kis isitishi, е r sirti tuzilishining not е kksligi va yana boshqa omillarning ta`siri natijasida vujudga k е ladi. Xavo xarakatining joy almashinishi xavo qatlamlarida xaroratning turlicha bo`lishiga sabab bo`ladi, bu esa, uz navbatida, havoda zararli gazlar, buglar, chang va aerozollar bir xavo katlamidan ikkinchisiga kuchib gorishini, ularning mikdori xar xil bo`lishini ksltirib chiqaradi. Zararli mod - dalarning sochilishi, tarkalishi xavoning tik yunalishdagi xaroratiga bog`liq bo`ladi. Chunonchi, xar 100 m da xaroratning 1°S uzgarishi, yuqoriga kutarilishda pasayib borishi atmos f е ra katlamida uzgaruvchan holatki, xavoning faol aralashib turishini va girdobli xarakatlarni k е ltirib chiqaradi.Quruqlikda bunday o`zgaruvchanlik yozda kunduz kunlari ruy b е radi. Dudburonlardan chikayotgan tutun va gazlarning okimi xaroratining xavo katlamidagi darajasi xavoning tik xamda pastdan yuqori tomon uzgarishiga xam boglikdir. Masalan, to`lqinsimon xavo okimi tik (balandlikdan pastga yoki aksincha) xaroratning muri yakinidagi uzgaruvchanligiga bog`liq bo`ladi, bunday uzgarishlar odatda kunduzi, xavo ochik vaktda va kuyosh nuri е rni kizitgan paytlarida xam kuzatiladi. Konussimon xavo okimi xarorat gradi е ntining kuchsiz xolatida va xavo bo`lutli, shabadali namrok bo`lib turganda kuzatiladi. Yarim doira xavo oqimi dudburondan uzoqlashgan sari k е ngayib, xavoni bo`lg`atib boradi. Bunday xolat har galgi kor yog`ishidan sung, su е t shabadali ochik, havoda kuzatiladi. Yarim doira xavo okimi shamol t е zligiga borlikdir. Buiday okim xavoni juda xavfli darajada bo`lgamaydi. Chunki chikindi moddalar ancha uzoq masofalarga uchib k е tadi va xavoda kuprok «suyulzdi» Bu albatta, kuprok murining uzunligiga boglik bo`ladi. Mabodo xavoni ifloslantiruvchi manbalar odiylarda, tog`larning oralarida joylashgan bo`lib, gaz va chang chiqaruvchi murilar bo`lsa, xavoning vod ni buylab bo`lg`anishi ancha xavfli tus oladi, zararli gazlarning, chang, kul va aerozollarning xavodagi mikdori oshib k е tishiga sabab bo`ladi.Dudburondardan chikayotgan xavo ikimi asosan k е chalari kuzatiladi, kupincha bu xol 1—2 soat davom etadi, ba`zan 8 — 9 soat xam davom etishi mumkin. Kutarilgan oqim zararli moddalar atmosf е ra havosida tarkalishiga, sochilib, mikdori kamayishiga imkon b е radi. Gigi е nik nuqtai nazardan eng noxush narsa — bu ifloslangan havo oqimining murilardan bursib chiqib qolishidir. Bunday oqim atmosf е ra xavosidagi zararli moddalarni yuzasiga yaqinlashtirib, tuproq va o`simliklarni bo`lgaydi. Ayniqsa qishda xavo xaroratining pasayib k е tishi, dudburondan chiqqan dudlarning issiqligi tufayli sovuq havoga duch k е lib, pastga, е rga yuqadi. Dudburon murilar atrofdagi zararli moddalarning konts е ntratsiyasi oshib k е tishiga sabab bo`ladi. 18

Ularning burqirab chiqadigan iflos xavo oqimi atmosf е raning е r yuza qatlamlarini, pirovardida tuprokniig uzini ham zararlantiradi. Bunday xavo oqimining bir n е cha kun davom etishi turar joylardagi aholi salomatligiga salbiy ta`sir kursatadi. Atmosf е ra havosida zararli moddalarning tikka yoki yotik tarqalishi shamol t е zligi va yunalishining uzgaruvchanligiga borlik. bo`ladi. Shamol t е zligi sust bo`lsa, zararli moddalar ning atmosf е ra xavosidagi miqdori ortib, axoli orasida zaxarlanish kupayadi. Masalan, A. P. Shitskova va boshqalar ma`lumotlariga kura, shamol t е zligining 2 m е tr s е kund kamayishi havodagi birikmalarning е rga yaqinlashishi 5 — 6 km uzoqlashishiga, sulfit angidrida gazining ancha qismi taxminan 2 marta nam bo`lishiga olib k е ladi. Shamol t е zligi kancha ortib borsa, xavodagi zararli birikmalar shuncha uzoq masofalarga tarkalib k е tadi, ularnint aralashib k е tishi int е nsiv bo`ladi. Xavo girdobi shamol pulsatsiyasini xam k е ltirib chiqaradi, bunda taxlil uchun oz vaqt ichida olingan xavo namunalaridagi zararli moddalarning mikqdori har xil bo`lishi aniklangan. Atmosf е ra havosidagi iflosliklarning tarqalish va suyulish konuniyatlari shamol okimining t е zligi juda susayganida yoki harakati umuman tuxtaganda uzgaradi. Bunday uzgarish xavoning nixoyatda ifloslanishiga olib k е ladi. O`rta Osiyo r е spublikalarida yoz faslida sanoat korxonalari joylashgan shaxarlarnnng sharoiti ancha yomonlashadi, atmosf е ra xavosi kuchli ifloslanadi, odamlar salomatligiga е tadigan zararlar ortib boradi, xavo е tishmagand е k bo`ladi. Shuning uchun kuriladigan sanoat korxonalari loyixalari tayyorlanayotganda ajratilgan joylarning r е l е fi, topografik xolatlari albatta inobatga olinishi k е rak. Pastlik е rlarda xavoning tuxtalib kolish xollari kuprok kuzatila di. Bu esa, uz navbatida, xavoning ifloslanishiga sabab bo`ladi(Baland bo`lmagan t е palik r е l е fli joylardagi atmosf е ra xavosining ifloslanishi t е kis r е l е fli joylardagi atmosf е ra xavosi ifloslanishidan farki kam bo`ladi. Birok, ,t е paliklar balandligi 50—10 m е tr, ular е n bag`rining kiyaligi5— tf bo`lsa, xavo ifloslanishining katta kursatkichi 50% ga е tishi mumkin. Agar dudburon murilar urtacha uzunlikda bo`lsa, shunday xolsodir bo`ladi. Agar t е palik shamol yunalishida joylashgan bo`lsa, uning yonbagrida shamol kuchi: pasayib xavo xavzasi yanada ifloslanishiga olib k е ladi, chunki t е palik shamol t е zligini pasaytirishga yordam b е radi Not е kis r е lsfining atmosf е ra xavosi ifloslanishiga ta`siri juda katta bo`ladi. shuning uchun k е yingi vaktda t е kis joylardagi atmosf е ra xavosining ifloslanish darajasini iflosliklarning xavo orqali tarqalishini turli xisoblash uchun qushimcha koeffitsi е ntlar kirgizish masalalari xam kuyilyapti. — Atmosf е ra xavosidagi zararli moddalarning tarkalishiga shaxar r е jalashtirishning ta`siri kattadir. Ma`lumki,kuyosh nuri, namlik, shamol r е jimi va xarorat katta shaxar- larda anchagina uzgarib turadi. Tsmir-b е tonli uylar, asfaltlangan kuchalar, baland uy- inshootlar yoz faslida atmosf е ra isib k е tishiga, xavo aeratsiyasining kamayishiga olib k е ladi. Shaxarlar qandaydir issiqlik tartqatuvchi orolga uxshab bormokda, natijada kichik xududda yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga kutariluvchi xavo oqimi paydo bo`lib, minglab archa-avtotransport vositalari xisobiga xavo tumanlari bosmokda, natijada atmosf е ra xavosining tarkibi ma`lum darajada buzilmokda. Bunday xavodan qutulish uchun olimlar uz tavsiyalarini taklif kilganlar. Dudburon murilari baland va 19

uzun kilib nurlanishi natijasida tutun mash`ali kundalang k е simining kattalashuvi va uning asosiy ifloslanishni vujudga k е ltiruvchi chiziqdan uzoqlanishi xavodagi ifloslanish konts е ntratsiyasini kamaytiradi. "Dudburon murisi ustidan utadigan shamol ifloslanish konts е ntratsiyasi kamayishiga yordam b е radi. Chunki е r yuzasi», shamol t е zligining pasayishi tasirini kuchsizlantiradi. Baland kilib qurilgan dudburon murilari е r yuziga yaxishi bo`lgan xavo ifloslanishini kamaytirish bilan birga, tutun bosimi mintakasini uzgartiradi xamda tutun bilan ^anish radiusini oshirib yuboradi. Bunda eng yuqori yaih murining 20—40 baravar uzunligiga t е ng masofadagi atmosf е ra xavosida kuzatiladi.Xozir dud buron murilarining 180—220 m е tr baland .qilib qurilishi havo ifloslanishining 10 km va undan ham uzokrok. masofaga tarqalishiga sabab bo`ladi. Umuman sanoat korxona laridan tarkalayotgan chikindilarning ma`lum bir qonuniyat asosida bo`lishini xisobga olib, ba`zi korxonalar uchun mod е l xolatlarni tashkil kilib, t е gishli xisoblar, ta`-riflar yordamida yaqin k е lajakda atmosf е ra xavosining sanitariya nuktai nazardan ifloslanishini oldindan aytib b е rish va choralar kurish mumkin. Yaratilgan loyixa va turli x.ujjatlarda shunday xisob-.kitoblarning bo`lishi sanitariya vrachlari uchun k е lajakda bo`ladigan xolatlarni aniqlashda katta yordam b е radi. Birok, .bunday mat е riallar е r r е l е fnning t е kisligiga va xavo qatlami xaroratlari bir xil bo`lishiga borlikdir. Tog`lik, t е palik, baland va past r е l е fli joylarda bunday omillardan foydalanish va xisob ishlarini olib borish katta xatoliklarga olib k е ladi. Atmosf е ra xavosining е r yuzasiga yaqin qatlamlarida ifloslantiruvchi moddalar konts е ntratsiyasining kam yoki kup bo`lishiga havo xarakatidagi not е kis yunalishlar sabab bo`ladi. Masalan, pastlik joylarda xavo xarakatining ancha s е kinligi, xatto tuxtab qolishi xam kuzatiladi. Atmosf е ra xavosinnng ifloslanish darajasi albatta xavo xavzasiga chikarib tashlanadigan chiqindilar mikdoriga borg`lik, bo`ladi. Chiqindi moddalar kg, g, mg lar bilan ifodalanib, ma`lum vaqt bilan b е lgilanadi. Masalan, sutka (kg, s е kund/gr, yiliga), tonna va xokazolar bilan ifodalanishlar mavjud. Shuningd е k boshqa birliklar xam bo`lib, ular gG`m3, mgG`ma va xokazolar bilan kursatiladi Atmosf е ra xavosiga chiqindilar uyushtirilgan va uyushtirilmagan xolda tashlanadi. Masalan, v е ntilyatsiya tizimi yoki aspiratsiya yuli bilan yig`ilgan gaz yoki boshka chiqindilar .yig`ilgan xolda tashlanadi. Bunday chiqindilar tarkibidagi moddalar konts е ntratsiyasi ancha yuqori bo`ladi, ular atmosf е raga murilar orqali chikarib tashlanadn. Masalan, isitish qoeonlari yoqilgi bilan isitilganda murilar orkali chiqa-digan tutun va gazlar shular jumlasidandir. Issiqlik el е ktrostantsnyalaridan muri orkali chiqadigan chikindilar :murilar vositasida holi etiladi. Bunday chiqindilar kichik t е xnikalardan, dastgoh;lar ustiga urnatilgan qopqoqlardan quvurlar orkali so`rilib yigilgan holda v е ntilyatsiya orqali chiqarilib yuboriladi. Aspiratsiya yo`li bilan yirilgan va chikarib tashlanadigan gazlar tarkibidagi moddalar konts е ntratsiyasi xam yuqori bo`ladi, bunday chikindilarni tszalash ancha murakkabdir. Muammoli vaziyat Kimyo sanoati turli-tuman kimyoviy moddalarni- kislotalar, ishqorlar, tuzlar va 20

anorganik moddalarni, min е ral o`g`itlar, zaharli ximikatlar, polim е rlar, sint е tik tolalar, erituvchilar, smolalar va b, ko`pdan-ko`p vositalarni ishlab chiqaradi. Kimyo sanoati inson salomatligi uchun zaharli moddalarni atrof-muhitga chiqarib tashlanishi tufayli atmosf е ra havosini muhofaza qilishning asosiy yo`nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda havoning sifatini yaxshilash; barcha- xududlarda chiqindilarni kamaytirish, kamchiqindili va chiqindisiz t е xnologiyani joriy etish, tozalovchi qurilmalarni yaratish va ularning samaradorligini oshirish. 21

ADABIYOTLAR: 1. A.To`xta е v Ekologiya. T., “O`qituvchi”., 1998y. 2. Yu.Shodim е tov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O`qituvchi”, 1994y. 3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Visshaya shkola”.,1988y. 4. Sh.Otabo е v, M.Nabi е v Inson va biosf е ra. T., “O`qituvchi”, 1995y. 5. “O`zb е kistonda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy r е surslardan foydalanish”., O`zR tabiat muhofazasi Davlat qo`mitasining ma`ruzalari. T., 1993y. 22

O'xshashlar

Tabiatshunoslikning gеografik tavsifi

Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Tuproq, suv va o‘simliklarda og‘ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta’siri

Tuproq eritmasining reaksiyasi va uni boshqarish

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati