Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг илмий-назарий асослари - Ekologiya - Referatlar

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг илмий-назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

Табиатдан фойдаланиш и қ тисодиёти фанининг илмий-назарий асослари Режа: 1. Фаннинг тадқиқот обьекти, мақсади, Табиат билан жамият ўртасида экологик – иқтисодий алоқалар ва муносабатларнинг мазмун ва моҳияти. 2. Таби ий шароит ва табиий ресурсларидан фойдаланишнинг экологик ва и қ тисодий асослари . 3. Табиат - хўжалик - а ҳ оли тизими

1. Фаннинг тадқиқот обьекти, мақсади, Табиат билан жамият ўртасида экологик – иқтисодий алоқалар ва муносабатларнинг мазмун ва моҳияти. “Табиатдан фойдаланиш иқтисоди” фани табиий ресурслар ва табиий шароит имкониятлариини эксплуатация қилишнинг барча шаклларини ҳамда уни муҳофаза қилиш бўйича тадбирлар мажмуаси ўрганадиган фандир. Шунингдек, табиий ресурсларни ўзига хос хусусиятлари ўрганган холда, улардан фойдаланишда, экологик ва иқтисодий мутоносибликка эришишни тарғиб қилади. Қайта тикланадиган ресурсларни мунтазам тиклаб бориш, тикланиш даврини хисобга олган холда фойдаланишни ташкил этиш, сифатини яхшилаш, муҳофаза қилинадиган худудларни майдонини чет эл стандартларига етказишни тадқиқ қиладиган фандир. Табиатдан фойдаланшни ташкил қилишда экотизмларни мақсадга мувофиқ ўзгартириш, биологик ресурслар маҳсулдорлигини ошириш улардан режали ва илмий жиҳатдан асосланган негизда барқарор равишда ривожланишни ташкил қилиш. Фаннинг обьекти табиий шароит ва табиий ресурс имкониятларидан илмий асосланган самарали фойдаланиш механизмларини ташкил қилишдир. Табиатдан фойдаланиш жараёнидаги ҳар бир тадбир уни муҳофаза қилиш жараёнига мос келувчи тадбир билан қўшиб олиб борилгандагина табиий муҳит ҳолатини мунтазам тиклаб бориш, атроф - муҳитни ифсосланишининг олдини олиш мумкин. Табиатдан фойдаланиш, уни муҳофаза қилиш, қайта тиклаш, яхшилаш тадбирлари диалектик жиҳатдан ўзаро боғлиқ тадбирлар бўлиб, улар бир вақтнинг ўзида тадбиқ этиладиган тадбирлардир. Қисқача айтганда “табиатдан оқилона фойдаланиш” тушунчаси бу жараённи тўла қамраб олади. Табиий шароит ва ресурслардан фойдаланиш минтақаларнинг табиий ресурс потенциалининг эксплуатация қилишнинг барча шакллари ва уларни сақлаб қолиш, муҳофаза қилиш мажмуасидан иборат бўлиб, улар қуйидагиларни ўз ичига олади:

 табиий ресурсларни олиш ва ўзлаштириш, уларни қайта ишлаш, такрор ишлаб чиқариш;  табиий ресурс потенциалини сақлаб қолиш жамият ривожланиши асоси бўлиб хизмат қилиши;  табиий шароитдан фойдаланиш ва табиий муҳитни муҳофаза қилиш. Табиат катта ва м ураккаб тизим бўлиб, у қатор ўзаро боғлиқ космик, сайёравий, ички сайёравий, физикавий, кимёвий, биологик, географик ва бошқа тизимлардан тузилган. Уларнинг ҳар бири эса ўзига хос ва маълум элементлар таркиби, улар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг турлари ва ўлчамлари билан характерланади. Табиий тизимлар доимий ҳаракат ва ўзгаришда бўлади, уларнинг ҳар бири ўзининг мода ва энергия алмашу в и турига эга бўлиб, уларнинг натижалари ҳам ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Одамларнинг табиатдан фойдаланиши ва хўжалик фаолияти жараёнида ишлаб чиқариш ва ижтимоий тизимлар пайдо бўлади, инсон фаолияти, ишлаши давомида эса модда ва энергиянинг хўжалик алмашуви содир бўлади, саноат ва турмуш чиқитлари пайдо бўлади, турли миқёс ва миқдордаги хўжалик бирликлари тузумлари вужудга келади. Улар ишлаб чиқаришни (иншоотлар, йўллар ва бошқалар) ижтимоий (шаҳарлар, қишлоқлар) тизимларни ташкил этади. Табиий, ишлаб чиқариш, ижтимоий тизимлар биргаликда одамлар яшайдиган ва меҳнат қиладиган атроф муҳитни ташкил этади. Асрлар давомида инсоннинг асосий муаммоси табиий ресурслардан иложи борича кўпроқ фойдаланиш, камроқ қийинчиликлар билан табиий ресурсларни ўз мақсадларига бўй синдириш бўлиб келган. Фан техника инқилоби инсоннинг табиий ресурсларга таъсир ўтказишини осонлаштириб, табиий ресурслардан ҳохлаганича фойдаланишига имкон яратди. Бундан ташқари табиий ресурсларга бўлган ихтиёж, ҳам миқдоран, ҳам таркибан ортиб кетди. Табиий ресурслардан фойдаланиш 1950 йиллардан бошлаб ҳар 10-15 йилда, ёқилғи ресурсларидан фойдаланиш эса ҳар 8-10 йилда икки

маротаба ортиб келмоқда. Табий ресурслардан бундай фойдаланиш ва ихтиёжни кескин ортиб бориши, кўплаб иқтисодий ва экологик муаммоларни келтириш чиқармоқда. Табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, экотизмлар имкониятини ҳисобга олиш, экологик барқарор ривожланишга эришиш каби масалаларни ҳал этиш негизида “Табиатдан фойдаланиш иқтисоди” фани вужудга келди. У табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро таъсир, боғлиқлик ва ривожланиш қонуниятларини очиб беради, таҳлил қилади, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳамда табиий муҳитни ҳимоя қилишнинг назарий тамойилларини ишлаб чиқади. Ушбу фан қараб чиқадиган масалалар қаторида иқтисодий ва ижтимоий масалалар асосий ўринни эгаллайди. Ушбу фан табиатдан фойдаланишнинг ҳар қандай вазифалари ечилишида тизимли ёндашувни таъминлайди. Бундай ёндашув тадбирлардан ҳар бирини “инсон – ишлаб чиқариш - табиат” умумий тизимидаги таркибий қисм сифатида қарашни тақазо этади. Табиий шароит, табиий ресурслардан фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш бўйича тадбирларни бир-бирига боғлиқ бўлмаган ва ишлаб чиқаришга алоқасиз ҳолда қараш мумкин эмас. Фанининг тадқиқот обьекти табиий шароит ва табиий ресурслар билан жамият ўртасидаги ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ўзаро муносабатларидир. Ушбу алоқаларни мақсадга мувофиқ ривожланиши, инсон яшаш муҳитини сақлаш, барқарор ривожланишга эришиш фаннинг предмети ҳисобланади. “Табиатдан фойдаланиш иқтисоди” фанининг асосий мақсади ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, аҳолининг ҳаётий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш билан бирга, унинг холатини бузулишига йўл қўймаслик, табиий шароит ва табиий ресурс имкониятларидан келажак авлодлар ҳам фойдаланишини таъминлашдан иборатдир. Жамиятнинг табиий ресурсларга бўлган ва узлуксиз ортиб бораётган эҳтиёжларини қондириш, тикланадиган табиий ресурсларни қайта тикланишига имкон бериш, табиий муҳитнинг маҳсулдорлигини ошириш, тикланмайдиган табиий ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш,

атроф - муҳитни ифлосланишдан сақлаш, экологик муаммоларни бартараф этиш ва олдиндан башорат қилиш каби масалаларни “Табиатдан фойдаланиш иқтисоди” фанининг асосий вазифаларидан дейиш мумкин. У шунингдек, табиий маҳитни сифат жиҳатидан ёмонлашиб, миқдор жиҳатида қашшоқлашиб боришининг олдини олишнигина эмас, балки уни мақсадли равишда узлуксиз яхшилашни таъминлаши ҳам ўзининг мақсади деб хисоблаши керак. «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» нинг илмий йўналиши табиий ресурслардан фойдаланиш, уларни тиклаш ва муҳофаза қилиш, инсониятнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун табиий муҳитни ифлосланиш ва бузилишдан ҳимоя қилиш, табиатни ўзгартиришга қаратилган тадбирлар мажмуасидан иборат. «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» фанини ривожланишига кўпгина фанлар ўз ҳиссасини қўшмоқда. Бу фанларга табиатдан фойдаланишни илмий асосда ташкил этишга мажмуали ёндошадиган иқтисодий география, минтақавий иқтисод, иқтисодий экология ва бошқа иқтисодиёт фанлари тармоқларини мисол қилиш мумкин. 2. Таби ий шароит ва табиий ресурсларидан фойдаланишнинг экологик ва и қ тисодий асослари . Табиат яхлит геотизимидан иборат бўлганлиги туфайли ундан фойдаланишда тизимли ёндашув татбиқ қилинишини тақазо этади. Бинобарин, бу жараёнда табиат ва унинг ресурсларидан мажмуали равишда омилкорлик билан фойдаланиш зарурлиги экологик ва иқтисодий жиҳатдан аввалдан асосланган. Лекин бу жараён негизида географик қонунлар ва қонуниятлар мавжудки, биз аксарият ҳолларда уларга етарли эътибор бермаймиз, натижада катта миқёсда зарарли оқибатлар ривожланишига асос яратамиз. Дарвоқе, табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари мавжуд экан, уларни билишимиз

Табиат қонунлари ва қонуниятлари ҳамда жамият ишлаб чиқариши. Инсоннинг хўжалик фаолияти табиатда содир бўлар экан, у албатта, табиат қонунларини ҳисобга олиши, қонуниятларга риоя қилиши лозим, акс ҳолда унинг ишлаб чиқариш фаолиятида иқтисодий самарадорлик, иш унуми, барқарор тараққиёт, маҳсулот сифатини яхшилаш ва бошқа соҳаларда жиддий ютуқларга эришиш, олдинга силжиш юз бермайди, шунингдек, экологик ва иқтисодий-ижтимоий оқибатлар кўлами ортиб боради. Табиатнинг туб қонунларидан бири мавжуд моддий тизим ва уни ўраб турган атроф – муҳитнинг бир бутунлиги ҳисобланади. Бу ҳолатни жамиятга нисбатан қўлланса, у ҳолда унинг географик муҳит билан бир бутунлик қонуни деб қараш мумкин. Табиатда, одатда, бир ҳодисанинг ўзгариши қўшни геотизимдаги шундай ҳодисанинг ўзгаришига таъсир этади. Бунда улар орасидаги боғлиқлиқ қанчалик яқин бўлса, ўзаро таъсир ҳам шунчалик кучли бўлиши кузатилади. Шунинг учун табиатдан фойдаланишда бу қонунга риоя қилиш нақадар муҳим, айниқса геопара, парагенетик тизимлар (Оролбўйи ва Орол денгизи, Балхашбўйи ва Балхаш кўли) да бу табиий ҳодисанинг жиддий оқибатлари кузатилади. Орол сатҳининг тез суръатларда тушиб кетиши туфайли Оролбўйида содир бўлаётган антропоген чўллашиш ҳодисаси Амударё ва Сирдарё дельталарида табиий муҳитнинг тиклаб бўлмайдиган даражада ўзгаришига олиб келмоқда. Табиий муҳитнинг тезкорлик билан тараққий қилишида ландшафт (геотизим) ларнинг хилма-хиллиги қонуни таъсири устуворлик қилади. Аниқланишича, ҳудудда табиий муҳит ва ресурсларнинг хилма-хиллиги қанча кўп бўлса, жамиятнинг ривожланиши учун ҳам қулай шароит вужудга келади. Аксинча, табиий шароит бир хил бўлиб, бойликлар ҳам камбағал бўлса, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши учун имкониятлар кам бўлади. Табиий муҳит хилма-хил ҳудудларда инсоннинг хўжалик фаолияти фаолроқ ёки кучли содир бўлиши туфайли геотизимларнинг ўзгариши ҳам тезлиги билан ажралиб туради. Бу жараёнда моддий тизим ва атроф – муҳит бирлиги қонуни ва ландшафтлар хилма-хиллиги қонуни бир-бирини

тўлдиради ҳамда уларнинг бир вақтдаги ҳаракати юз бериши мумкин. Бу ҳодиса ландшафтларнинг структурали динамик ҳолати мураккаб бўлган ҳудудларда табиий муҳитнинг тезкорлик билан ўзгариши натижасида ривожланади. У ҳудудда табиий-географик шароитнинг хилма-хиллиги табиий мажмуаларнинг бир-биридан кескин фарқ қилиши билан боғлиқ. Ушбу қонунлар таъсири натижасида катта ҳудудларда табиий (экологик) шароитларнинг ўзгариши кузатилади. Табиий компонентларнинг бир-бири билан ўзаро боғлиқлик , алоқа, ҳамжиҳатлик муносабатида бўлиш қонуни муҳим аҳамиятг касб этади. Бунда ташқи таъсир натижасида бирор компонентнинг ўзгариши бошқа компонентларга ҳам таъсир этади, бинобарин, бу жараёнда геотизим ҳам маълум даражада ўзгаришга учрайди. Шу муносабат билан табиатдан фойдаланиш жараёнида бу қонунга амал қилмаслик ҳунук оқибатларга олиб келади. Булардан ташқари модда ва энергия айланиши, зоналлик, азоналлик, ландшафт қобиғидаги ритмик ҳамда цикллик ҳодисаларини билмай, уларга амал қилмай туриб, табиатдан тўғри фойдаланиб бўлмайди. Табиат мажмуаларининг таба қ алашуви ва табиатдан фойдаланиш. Табиат мажмуалари табиий жи ҳ атдан чегараланганлиги туфайли ўзлари эгаллаган ҳ удудларда экологик шароит ва бойликларнинг деярли бир хиллиги ёки бир-бирига я қ инлиги билан тавсифланади. Бу жи ҳ атдан қ араганда ҳ ар бир мажмуа ўзи эгаллаган ҳ удуд ва ўлчамларига қ араб қ ишло қ хўжалиги ёки саноат ишлаб чи қ аришида маълум тармо қ ни ривожлантириш ёхуд объектни жойлаштириш учун қ улай имкониятларга эга бўлади. Гап мавжуд табиий шароит ва ресурснинг табиий хусусиятларини тўли қ ҳ исобга олган ҳ олда де ҳқ ончиликнинг ани қ тармо ғ ини ривожлантириш ҳ амда маълум саноат объектини жойлаштириш устида бормо қ да. Чўл шароитида оддий боти қ туб ва ёнба ғ ирлар фацияларидан иборат бўлса, улар бир хил табиий шароитга эгалиги билан фар қ ланади. Бундай вазиятда унинг туби де ҳқ ончиликда, айтайлик шоли, ёнба ғ ирлари ғ ўза ёки ем-хашак экинларини

ўстириш учун қ улай. Агарда боти қ туби шўрланишга мойил бўлмаса, у ҳ олда шоли ўрнига беда, маккажўхори ва намликни севувчи бош қ а экинларни жойлаштириш лозим. Оддий географик фация мисолида экинларни тўғри жойлаштира билиш му ҳ им, акс ҳ олда ернинг мелиоратив ҳ олати ёмонлашади. Оддий урочиша бир неча фациялардан ташкил топганлиги сабабли де ҳқ ончилик ма қ садларида фойдаланилганда алмашлаб экиш схемаларини тўғри қў ллаган ҳ олда экинларни ернинг мелиоратив ҳ олатига қ араб жойлаштириш а йни муддаодир. Бунда экинларнинг намликни истеъмол қилиш хусусияти ва шўрга чидамлилиги, шунингдек, нишаб ёнба ғ ирларда ирригация эрозияси вужудга келиши мумкинлигини эътиборга олиб, маълум далалар схемаси тарзида уларни жойлаштириш ма қ садга мувофи қ . Далалар схемаси деганда уларнинг маълум релъефга мос келувчи фациялар назарда тутилади. Фация ми қ ёсида де ҳқ ончиликни ривожлантириш ерларни суғориш учун жи ҳ атидан яхшилашда ҳ ам қ ўл келади. Чунки ҳ ар бир фация маълум турдаги мелиоратив тадбирга му ҳ тож, бу жи ҳ атдан қ араганда экилаётган экинлар схемаси ҳ ам унга мос келиши лозим. Эрозияга мойил ерлар – тупро қ ни ювилишдан са қ лаб қ олиш ма қ садида и ҳ отазорларни т ўғ ри режалаштириш ва экинларни кулис усулида жойлаштиришни та қ озо этади. Бундай вазиятда сув айир ғ ич, кенг ёнба ғ ир ва этак қ исмларда эрозия жараёнининг даражасига қ араб экинларни жойлаштириш таклиф қ илинади. Жой тизими бир неча урочишалар мажмуасидан иборат бўлганлиги туфайли де ҳқ ончиликни ривожлантиришда ҳ удуднинг ани қ хусусиятларини ҳ исобга олиш талаб этилади. Бу борада район планировкаси тамойилларини қў ллаш айни муддао. Чунки жой мураккаб рельеф ва уни ташкил қ илган ёт қ изи қ лар кескин ўзгарувчанлиги билан тавсифланади. Боти қ ва қ авари қ ер шакллари ўзаро алмашиб келиши ва уларнинг ў лчамлари турлича бўлиши сабабли, баъзан чу қ урро қ ва баландро қ рельеф шакллари мавжудлиги туфайли ердан фойдаланиш схемасини мураккаблаштиради. Бу борада су ғ орма де ҳқ ончилик, чорвачилик, бо ғ дорчилик, суғориш учун ва ирригация,

ер ости ва ер усти коммуникациялари, қ ишло қ хўжалик техникасини таъмирлаш корхоналари, саноат, рекреация, спорт, маданий-маиший, а ҳ оли яшаш жойлари, маориф, со ғ ли қ ни са қ лаш, савдо, бош қ арув ва бош қ а объектларни географик жойнинг хусусиятларини тўғри ҳ исобга олган ҳ олда жойлаштириш лозим. Район планировкаси лойи ҳ асида де ҳқ ончилик учун қ улай былган барча ерлар иложи борича қ ишло қ хўжалиги ишлаб чи қ аришига ажратилиши лозим. Қ ишло қ , савдо, транспорт, спорт ва бош қ а инфратузилма обьектлари ўзаро уй ғ унлашиши ва ягона макон бош лойи ҳ аси асосида тузилиши ма қ садга мувофи қ . Бинобарин, табиий мажмуаларнинг таба қ алашуви ердан қ ишло қ х ў жалиги ишлаб чи қ аришида фойдаланишни режалаштириш ва у билан бо ғ ли қ бўлган со ҳ аларни жойлаштиришни асослаш ва уларни амалга оширишда мажмуали негиз вазифасини ўтайди. Бу борада ландшафт бир неча жой тизимидан иборат бўлганлиги сабабли ю қ орида кўрсатиб ўтилган объектлар ва де ҳқ ончилик ерлари, суғориш учун ҳ амда ирригация тизимларини жойлаштириш, шунингдек, а ҳ оли яшаш жойларини белгилашда, пахта ва бош қ а хом ашёларни қ айта ишлаш, тайёр саноат ма ҳ сулотларини ишлаб чи қ арадиган корхоналар, тадбиркор ва фермерлар корхоналарини жойлаштириш ва бош қ а объектларни ҳ исобга олган ҳ олда лойи ҳ алашда бош асос вазифасини ўташга хизмат қ илади. Табиат-хўжалик-а ҳ оли тизими Табиат ва жамият тизими аслида “табиат-хўжалик-аҳоли” тизими тарзида ифодаланса мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаш мумкин, чунки табиат инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида ўзгаради. Ўзгариш илмий асосланган ҳолда амалга оширилган тақдирда табиат жамият мақсадларига мос келадиган тарзда ўзгаради. Бунда табиат ҳам, инсон ҳам азият чекмайди. Лекин ишлаб чиқаришни ривожлантириш жараёнида техника, технология, меҳнат ҳарактери, субъектнинг айби билан қатор камчиликларга йўл қўйилиши туфайли табиат бойликларидан фойдаланишда исрофгарчилик,

деградация, хом ашёларни мажмуали қайта ишламаслик, турли чиқиндиларни муҳитга кыплаб чиқариш натижасида табиат жиддий зарар кўрмоқда. Ернинг ҳаво ҳарорати кейинги 110 йил давомида 1 даражага ортгани ва уни БМТ маълумотига кўра у 2030 йилгача 4-5 даражага ортиши башорат қилинаётгани, бунинг ҳунук экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари ҳозирдаёқ жиддий сезилаётгани фикримизнинг яққол далилидир. Суғорма ерларнинг бир қисми деҳқонларга томорқа тарзида бўлиб берилиши, фермер ва ширкат хўжаликлари тузилаётгани, корхоналарнинг хусусийлаштирилиши инсоннинг табиий ресурсларга бўлган муносабатини сифат жиҳатдан тубдан яхшилайди. Бу ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва ривожлантиришнинг жуда ҳам самарали шаклидир. Чунки деҳқон, тадбиркор, мулк соҳиби бойликларга меҳр кўзи билан қараб, улардан иложи борича омилкорлик билан фойдаланиш мақсадида меҳнат қилади. Бу бошланган хайрли ишни тобора ривожлантириш ва такомиллаштириш лозим. Табиатдан фойдаланиш мураккаб ва серқиррали жараён, бунда кўпгина омилларга мунтазам аҳамият бериш талаб этилади. Аввало меъёр, қўлланиладиган технология, иш режими, чиқиндиларни ушлаб қолиш (йиғиш) ва мажмуали қайта ишлаш ҳамда тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш технологияси жараёнининг мураккаблигига қараб кам чиқиндили ёки берк технологияга ўтиш масалаларини босичма-босқич ҳал қилиш асосий мақсад бўлиши лозим. Бундай вазиятда атроф - муҳитнинг корхоналар чиқиндилари ҳисобига ифлосланиши камайиб боради. Табиат бойликларидан фойдаланишда ҳудуднинг географик шароитини ҳисобга олиш нақадар аҳамиятли, кўп ҳолларда бунга амал қилмаслик оқибатида номақбул ҳодисаларнинг шаклланиши содир бўлиши натижасида табиат ва жамият жиддий зарар кўради. Бу борада ҳудудий ва маҳаллий шароитлар ҳамда қонуниятларни эътиборга олиш энг зарурий шарт ҳисобланади. Чўл шароитида ҳавонинг ўз-ўзини тозалаш қобилияти анча кучли, шунинг учун ҳам саноат корхоналари атроф-муҳит ҳавосининг ифлосланишида асосий омил ҳисобланмайди. Навоий, Муборак,

Қ ор о вулбозор, Шўртанг ва бош қ а саноат корхоналари атмосфера ҳ авосини фа қ ат корхоналар атрофидагина ифлослантиришлари мумкин, бар қ арор шамол ҳ аракати газсимон чи қ индиларни тўзитиб юборади ва улар ҳ авонинг умумий циркуляциясига аралашиб, атмосферада тар қ алиб кетади. То ғ олди (Чирчи қ , О ҳ ангарон, Сурхондарё, Қ аш қ адарё) ва то ғ (Сў ҳ , Қ увасой, Хондизасой) водийларида ма ҳ аллий минерал ресурслар асосида бир неча саноат корхоналари кўпдан бери фаолият кўрсатмо қ да ва янгилари лойи ҳ аланиш арафасида турипти. Бир ҳ исобда корхонани хом ашё базаси я қ инида бунёд этилиши и қ тисодий географик жи ҳ атдан тў ғ ри, бош қ а жи ҳ атдан атроф - му ҳ ит ифлосланиши назарда тутилса, манти ққ а тў ғ ри келмайди. То ғ -водий шамолларининг кун ва тунда турли йўналишларда эсиши натижасида корхоналар чи қ индилари то ғ олди ва то ғ водийларида бир текисда та қ симланади, о қ ибатда табиий му ҳ ит барча жойларда ифлосланади. Бунда нафа қ ат табиат, шунингдек, а ҳ оли ҳ ам катта зарар кўради (сув ва ҳ авонинг ифлоланиши турли хил касалликлар тар қ алишига олиб келади). Бундай вазиятда корхоналарнинг ишлаб чи қ ариш жараёни берк ёки кам чи қ индили технология билан алмаштирилиши айни муддаодир. То ғ олди қ ия пролювиал текисликлар сув ўтказувчанликлари билан тавсифланади, шунинг учун ҳ ам уларда фаолият кўрсатаётган саноат корхоналари (Олтиари қ ва Фар ғ она нефтни қ айта ишлайдиган, Янги Қ ў қ он кимё, Олмали қ то ғ - металургия ва бош қ а) нафа қ ат ҳ аво, шунингдек, ер ости ва ер усти сув ҳ авзаларини ҳ ам ифлослантириб келмо қ да. Шундай табиий жараён содир бўлиши ушбу корхоналарни лойи ҳ алаётган пайтда ҳ ам мутахассисларга маълум бўлган, лекин унга тегишли эътибор берилмаганлиги о қ ибатида табиий му ҳ ит ва а ҳ оли жиддий зарар кўрмо қ да. Ирригаторлар сув омборларини лойи ҳ алаётган пайтда баъзан мавжуд боти қ лар ўрнидан фойдаланишни афзал кўрадилар, чунки тайёр ҳ авза орти қ ча қ азиш ишларини талаб этмайди. Лекин бундай ҳ авзалар тубида бир неча метр қ алинликдаги туз қ атламлари мавжуд бўлганлиги туфайли

уларнинг суви шўрлиги билан тавсифланади ва су ғ оришда ишлатилади. Бу ҳ одиса суғориш учун мутла қ о мумкин эмас. Ер ва сув ресурсларини муомалага киритишда ни ҳ оятда э ҳ тиёткорлик зарур . Чунки аввало ер су ғ ориш учун нечо ғ ли қ улайлиги асосланилса ва шунга қ араб су ғ орма де ҳқ ончилик ривожлантирилса, шунингдек, номатлуб ҳ одисалар шаклланишининг олдини олувчи махсус тадбирлар амалда қ ылланилгандан сўнг ер ва сувдан фойдаланишни бошлаш ҳ амма жи ҳ атдан ҳ ам ма қ садга мувофи қ деб ҳ исоблаш мумкин. Бу жи ҳ атдан қ араганда Қ ора қ алпо ғ истон, Бухоро, Мирзачўл, Қ арши ва Жиззах чўлларида ерларни ўзлаштиришнинг “аччи қ ” тажрибаси доимо эътиборда бўлиши лозим.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз.Т.: 2001. 2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пироворд мақсадимиз.- Т-.: 2000. 3. Алимов Т.А., Хаскин В. В. Экология. У чеб. пособ . М., 1998. 4. Ҳаёт ва қонун-2002й. №5. 76 бет. 5. Жамият ва бошқарув-2003й. №1. 65 бет. 6. Глушкова В.Г., Макар С.В. «Экономика природопользования» учебное- пособие М:, Гардораки 2005. 7. Холина В.И. «Основы экономики природопользования» Питер 2005.

O'xshashlar

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалири

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанини ўқитишнинг аҳамияти предмети, мақсад ва вазифалари

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Табиатдан фойдаланиш тадбирларини амалга оширишнинг иқтисодий самарадорлиги