Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш - Ekologiya - Referatlar

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Yuklangan vaqt:

24.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5224609375 KB

Ko'chirib olish

«Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш» курсининг предмети, методи ва вазифалари ҳамда унинг бошқа фанлар билан алоқалари Режа: 1. Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш курсининг предмети, методлари ва вазифалари 2. Табиат унсурлари ва табиатдан фойдаланишдаги омиллар

1. Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш курсининг предмети, методлари ва вазифалари Одамлар табиат қонунларини қанча чуқур билсалар, ишлаб чиқариш кучларнинг ривожланиш даражаси қанча юқори бўлса, бу қонунлар инсон манфаатлари учун шунча кўп хизмат қилиши ва табиий ресурслардан кенг фойдаланиш мумкин бўлади. Ишлаб чиқариш кучлари ривожланган сари хўжалик фаолиятига жалб қилинадиган моддалар массаси кўпаяди, натижада инсониятнинг (жамиятнинг) ўзи яшаётган шароитга таъсири тўхтовсиз орта боради. Бу жараён табиатда тобора чуқур ўзгаришларга сабаб бўлади, бинобарин, уни ўрганиш зарурдир. Сўнгги йилларда табиий ресурсларни истеъмол қилиш ҳажми ва суръатининг ўса бориши билан боғлиқ ҳолда инсониятнинг табиатга кўрсатаётган таъсири ҳам тобора кучаймокда. Ижтимоий ишлаб чиқаришда инсон билан табиат ўртасидаги модда ва энергия алмашинуви асосан техника воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бинобарин, фан-техника инқилоби инсоннинг табиатга бўлган таъсирининг орта боришида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Бу таъсирнинг кучайиши табиатдаги айрим компонентлар мувозанатинигина эмас, балки бутун бир ландшафтлар мувозанатининг бузилишини кучайтирмоқда. Табиатдаги бу кескин ўзгаришлар эса кўпинча инсоннинг ҳаёт фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Иқтисодиётнинг ривожланиши табиий ресурсларни истеъмол қилишнинг жуда тезлик билан ўсиб бориши билан биргаликда амалга оширилмоқда. Дунёнинг кўпгина районларида табиий ресурслардан фойдаланиш суръатлари табиатнинг ўрнини тўлдириш, яъни табиатнинг унга етказилган зарарини бартараф этиш имкониятларидан бир неча баравар ортиб кетди. Аҳолининг ўсиб бораётган эҳтиёжлари ва дунё иқтисодиётини ривожлантириш тобора катта миқдордаги табиий ресурсларни талаб қилади.

Фақат тикланадиган эмас, балки бир қатор тикланмайдиган табиий ресурсларнинг ҳам реал тугалланиши хавфи вужудга келди. Тикланадиган ресурслар тўлиқ истеъмол қилингач, табиийки, уларнинг ўз-ўзини тиклаш имконияти йўқолади. Бинобарин, хом ашё манбалари камаймаслигига эришиш учун, бу ресурсларнинг кенгайтирилган қайта тикланишини таъминлаш лозим. Кенгайтирилган қайта тиклаш табиатни ўзлаштириш орқали амалга оширилади. Табиат билан жамиятнинг ўзаро таъсири мураккаб ва зиддиятли характерга эга бўлиб, фан-техника тараққиёти даврида инсон билан табиат ўртасидаги муносабатлар тамомила янги босқичга ўтди. Айниқса, табиатдан ва унинг бойликларидан оқилона фойдаланиш ҳамда муҳофаза қилиш долзарб муаммога айланиб қолди. Табиатдан фойдаланиш миқёсининг кенгайиб бориши инсон билан табиат орасидаги муносабатларни кунданкунга кескинлаштириб юбормокда. Бу ҳол табиий ландшафтлар хусусиятларининг тубдан ўзгариши, антропоген ландшафтларининг вужудга келишига олиб келмокда. Табиат қанча чуқур ўзгартирилса ва ўзлаштирилса, унда шунча кўп янги табиий жараёнлар ва ҳодисалар рўй беради, бу ўзгаришларнинг инсонга бўлган. таъсири ҳам шунча кўп орта боради. Табиий шароитнинг инсон таъсиридаги, яъни антропоген ўзгариши кишилик жамиятининг табиатга ҳам экологик жиҳатдан, ҳам иқтисодий жиҳатдан боғлиқлигини ифодалайди. Фан-техника инқилоби шароитида табиат сифат жиҳатидан жуда тез ўзгаради ва шунга мувофиқ кўпгина географик районлар хўжалик фаолиятини қайта қуришга тўғри келади. Масалан, атмосфера ҳавоси сифатининг антропоген омил таъсирида кескин ўзгариши фақат экологик оқибатларга эмас, балки иқтисодий муаммоларни ҳам келтириб чиқариши мумкин. Яқин вақтларга қадар атмосфера ҳавосининг сифати муаммоси фақат айрим саноат марказлари ва шаҳарларгагина тегишли бўлиб, ҳавонинг экологик меъёри ҳамда хусусиятларини сақлаб туриш учун чекланган тадбирлари кифоя қилар эди.

Эндиликда эса, экологик жараённинг кучайиши юзлаб шаҳарларда, йирик саноат марказларида технологик жараёнларни такомиллаштириш ва қайта қуришни, қимматбаҳо тозалаш иншоотларини барпо қилишни тақозо этмоқда. Бир қанча нодир металлар, электрон ва оптик аппаратуралар, антибиотиклар ҳамда кимёвий моддаларни ҳаво билан сув ниҳоятда тоза бўлган шароитдагина ишлаб чиқариш мумкин. Ҳавонинг салгина ифлосланиши ҳам жиддий технологик қийинчиликларга сабаб бўлади. Ҳозирги замон корхоналарини жойлаштиришда борган сари табиий комплекслар (ландшафтлар) ҳолати ва сифатини синчиклаб ўрганишга ҳамда ҳисобга олишга тўғри келмоқда. Инсоннинг нооқилона фаолияти табиатда илгари содир бўлмаган ва инсонга маълум бўлмаган бир қатор янги салбий табиий жараёнлар ва ҳодисаларнинг пайдо бўлишига олиб келмоқда. Эндиликда уларнинг олдини олиш ёки салбий таъсирини юмшатиш учун кўпинча махсус чора- тадбирлар кўрилади ёки ишлаб чиқариш уларга мослаштирилади. Бундай ҳодисаларга фотохимик смог (ниҳоятда қуюқ туман), кўл ва сув омборларининг эвтрофикацияси (ўсимлик билан қопланиши) ва бошқалар мисолдир. «Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш» курсининг вазифаси талабалар қандай мутахассисликни эгаллаётган бўлишларидан қатьи назар, уларда экологик дунёқарашни шакллантириш ва табиат ҳамда унинг бойликларини эъзозлаб, беҳуда исроф қилмасдан фойдаланиш руҳида тарбиялашдир. «Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш» курсининг тадқиқот предмети - географик қобиқнинг ҳамма тизимларини ва биологик микротизимларни (популяция ва биоценозлар) динамикасини, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш йўлларини ўрганиш ҳисобланади. Курснинг ҳозирги замон ўрганиш услубиятига, табиатда унсурларнинг меъёр даражасини аниқлаш, ҳар бир ишлаб чиқариш кучлари

элементларини жойлаштиришда экспертиза қилиш ва ҳар жой ёки худудни комплекс баҳолаш (кадастрлик мажмуаси) киради. Курснинг вазифасига яна, талабаларда табиатни муҳофаза қилишнинг иқтисодий самарадорлигини оширишни аниқлаш, атроф-муҳитнинг ифлосланишидан халқ хўжалигига етказилган иқтисодий зарарни баҳолаш бўйича малакаларни ҳосил қилиш киради. Албатта, бу курснинг таълими асосида табиатнинг бир бутунлиги, ундаги жараёнларнинг бир-бири билан боғлиқлиги, табиатда тўхтовсиз модда ва энергия алмашиниб туриши ҳамда антропоген омиллар таъсирининг ўзгариши ётади. Мазкур курсда табиат бир бутун ҳосила ва ундан тўғри фойдаланиш ҳамда уни муҳофаза қилишда табиат бойликларини инсоният хўжалик фаолиятида ва умуман ҳаётдаги аҳамиятини, табиат бойликларининг турлари, улардан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятларини, халқ хўжалигида табиатни ифлосланишидан вужудга келадиган иқтисодий зарарни, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларининг самарадорлигини, табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига сарфланадиган харажатларининг умумий ва нисбий самарадорлигини аниқлаш методикасини ўрганиш ҳам назарда тутилади. Ўзбекистонда табиатдан фойдаланиш, уни муҳофаза қилиш соҳасидаги аҳвол, бу соҳадаги камчилик ва ютуқлар устида тўхталади. Курсда, хорижий мамлакатларда табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишнинг аҳволи ҳақида ҳам билим бериш кўзда тутилади. Токи, талаба кенг савияли бўлиши билан бир қаторда, чет элларда бу соҳада қилинаётган ишлардан ҳам хабардор бўлади. 2. Табиат унсурлари ва табиатдан фойдаланишдаги омиллар Ҳар бир соҳанинг ўзига хос атама ва илмий тушунчалари мавжуд. Шунинг учун ҳам ҳар бир мутахассис ўзига ёққан ёки ўзича тўғри деб ҳисоблаган атама ва тушунчалардан фойдалана билишга масъулият билан қараши керак. Ҳар бир атама ва тушунча илмий асосланган бўлиши билан

бир қаторда содда, тушунарли бўлиши зарур. Қуйида амалиётда қўлланилаётган баъзи экологик, табиатдан фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилиш соҳаларига оид атама, тушунчаларга изоҳ берилади. Табиат инсониятнинг яшаши учун, унга бевосита ва билвосита таъсир кўрсатадиган табиий шароит. Табиат - чўл, адир, тоғ, яйлов, ўрмон, дала, теварак-атроф ва шу кабиларнинг табиий шароити, манзараси. Табиат - табиёт фанларининг (физика, астрономия, механика, кимё, биология, география, геология ва бошқалар) ўрганадиган объекта. Табиат - бирор нарсанинг хусусиятлари ва ўзига хос белгилари. Табиат - инсоннинг феъли, хулқ-атвори, кайфияти, руҳий ҳолати, диди ва фаросати, ҳатто яратувчи, илоҳий куч ҳисобланади. Инсонни ўраб турувчи борлиқ инсоният мавжудлигининг зарурий асосидир. Табиат барча ижтимоий-иқтисодий босқичларда инсонлар фаолиятининг моддий асоси бўлиб келган. Инсон ва табиат бир-биридан ажралмас ва ўзаро узвий боғлиқдир. Чунки табиат ҳар бир одам ва бутун жамият учун зарурий ҳаёт муҳити ва моддий ресурсларнинг яккаю ягона манбаидир. Табиат ва табиий ресурслар кишилик жамияти вужудга келадиган ва ривожланадиган асос, кишиларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондирадиган биринчи манбадир. Табиат ва жамият, бир- бири билан боғлиқ ҳолда бир бутунликни ташкил этади. Шу сабабли, кишилик жамиятининг ўзи ҳам, маълум маънода табиатнинг бир қисми бўлиб, атрофини ўраб турувчи табиий муҳит билан модда алмашинишида муҳим роль ўйнайди. Одам, айни вақтда, ҳам биологик, ҳам ижтимоий ҳодисадир. Табиат инсонга бошқа тирик организмлар қатори таъсир ўтказади. Бироқ инсоннинг табиатга бўлган таъсири эса, онгли таъсир бўлиб, ижтимоий мазмун касб этади. Шундай қилиб, инсон меҳнати туфайли, ҳайвонлардан фарқ қилиб, табиий муҳитнинг биологик назорати остидан чикди ва ўзининг элементар физиологик функциялари эҳтиёжини катта доирада қондириш имкониятини олди. Меҳнат, ақл-идрок ва ижтимоий фаолият инсонни эволюциянинг энг

юқори даражасига кўтарди ва унинг табиатга кўрсатадиган таъсирининг оқилона бўлишини белгилаб берди. Табиат жамиятга хом ашё, энергия ва ҳатто эстетик бойликлар беради, уни ўзининг ташкил топиши, тузилиши, ривожланиши қонуниятлари тўғрисидаги маълумотлар билан қуроллантиради, ишлаб чиқаришга ва ижтимоий жараёнларнинг боришига фаол таъсир кўрсатади. Табиатда унсурларни ўзаро нисбати ўзгарса, жой табиати ва ландшафти ўзгариши мумкин. Масалан: сувга танқис, чўлли ҳудудда баъзи сабаблар билан сув кўпайиб кетса, янги ботқоқликлар, шўр ерлар вужудга келади ва жойнинг микроиқлими, тупроқ-ўсимлик қоплами, ҳайвонот дунёси, яъни табиати ўзгаради. Шунинг учун табиат унсурларига таъсир кўрсатишдан олдин оқибатда пайдо бўладиган натижаларни олдиндан кўра олиш ва башорат қила билиш керак бўлади. Табиатдан фойдаланиш - табиат ва табиий ресурслар имкониятини ҳисобга олган ҳолда, улардан тўғри фойдаланишининг турли шакллари, жамиятнинг моддий ва маданий талабларини қондириш учун табиатдан ва унинг ресурсларидан тўғри фойдаланиш, табиат қонунларини ҳисобга олган ҳолда кишилик жамияти манфаатларини кўзлаб, табиатни ўзгартириш, кишилик жамиятини Ернинг географик қобиғига таъсири мажмуаси ва табиат, табиий ресурслардан тўғри фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш тўғрисидаги фандир. Табиатдан фойдаланишдаги омиллар - табиат бойликларидан фойдаланиш жараёнига таъсир кўрсатадиган омиллар (абиотик, биотик ва антропоген) ҳамдир. Омиллар қуйидаги уч гуруҳга бўлинади: табиат бойликларига таъсир кўрсатадиган, ишлаб чиқаришга таъсир (муҳит ифлосланиши) кўрсатадиган, табиатдан фойдаланувчи инсонга таъсир кўрсатадиган. Экологик омил - тирик организмларни турли жойларда мослашишини амалга оширувчи муҳитнинг жами табиий ва сунъий шароитларидир.

Экологик омиллар келиб чиқиши (генезис) бўйича қуйидагиларга бўлинади: коинот, абиотик, биотик, антропоген, биологик ва бошқалар. Табиат омили - турли табиий ҳодиса ва жараёнларнинг ҳаракатдаги кучининг таъсири. Улар таъсири оқибатида табиий, ландшафтлар ўзгариши мумкин. Табиатни муҳофаза қилиш - давлат, халқаро, жамоат, илмий-техник, ишлаб чиқариш, иқтисодий ва маъмурий ташкилотлар томонидан табиатни илмий асосда инсоният манфаатларини кўзлаб сақлашга, табиатдан ва унинг ресурсларидан тўғри фойдаланишга, онгли равишда ўзгартиришга, унинг маҳсулдорлигини сақлаб қолишга ва атроф-муҳитни иложи борича табиий ҳамда тоза сақлашга қаратилган тадбирлар мажмуасидир. Табиатни муҳофаза қилиш асосан қуйидагича олиб борилади: 1) алоҳида ажратилган ҳудудларда баъзи турлар, табиат унсурлари ёки компонентлари табиий ҳолда сақланади ва кўпайтирилади; 2) табиатга таъсир этиб, ундан тўғри фойдаланиб маданий ландшафтлар ҳосил қилинади. Табиатни муҳофаза қилишнинг дастлабки босқичида йўқолиб бораётган алоҳида ўсимлик ва ҳайвон турларининг муҳофазаси амалга оширилган. Инсониятнинг эҳтиёжлари ўсиб, табиий ресурслардан фойдаланиш кучайганидан кейин, тикланадиган ва тикланмайдиган ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан тўғри фойдаланиш босқичи вужудга келган. XIX асрнинг ўрталаридан бошлаб табиий ресурслар билан бир қаторда, табиий худудий комплекслар - алоҳида ноёб ҳудудларни муҳофаза қилиш босқичи ажратилди.

1-чизма. Инсон меҳнати фаолитининг табиатга таъсири омиллари ва шакллари Атроф-муҳитни ҳозирги замон экологик муҳофазаси босқичи, инсоннинг табиатга таъсири умумсайёравий масштабга етган. XX аср ўрталаридан бошланган бу босқичнинг асосий вазифаси экологик тизимларни муҳофаза қилиш, уларнинг ўз-ўзини тиклаш қобилиятини таъминлаш ва биосферадаги мувозанатни сақлашдир. Бунда табиатдан оқилона фойдаланиш ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Кишилик жамияти ва табиат бир бутундир. Жамият ривожланган сари инсоннинг табиатга таъсири ортиб боради. Табиий омиллар билан антропоген омиллар ўзаро уйғунлашиб табиий ландшафтларнинг ўрнига антропоген ландшафтлар вужудга келади. Ўзгартирилган табиий муҳит, ландшафтларга инсон аралашиб турмаса, улар ўз табиий ҳолатига қайтишга мойил бўлади. Инсоннинг табиатдан фойдаланиши зарурий эҳтиёж, инсон табиатдан қанча кўп фойдаланса, табиатда шунча кўп ўзгаришлар рўй беради. Бунга қатор мисоллар келтириш мумкин. Фан - техника тараққиёти Аҳоли сонининг кўпайиши. Урбанизация Ишлаб чиқариш кучларининг ўсиши Табиий ресурсларининг камайиши Атроф - муҳитни нг ифлосланши Экологик мувозанатнинг бузилиши, экологик вазиятнинг кескинлашуви Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, атроф - муҳитни яхшилаш ва муҳофаза қили ш

Табиатнинг бир бутунлиги табиий бойликлардан комплекс фойдаланиш зарурияти билан боғлиқ. Чунки, табиат унсурлари (иқлим, ер- сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, фойдали қазилмалар) табиатнинг ажралмас таркибий қисмларидир. Табиий ресурсларнинг ҳар бири комплекс фойдаланишни талаб этади. Масалан: дарёдан электр энергияси манбаи, турли балиқ, сув қушлари ва бошқа ҳайвонларнинг макони, қишлоқ хўжалик ерларини суғориш манбаи, транспорт воситаси, чучук сув манбаи, рекреация - туризм объекти ва бошқа соҳаларда фойдаланиш мумкин. Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишда ҳар хил катта-кичик ҳудудлар, ҳатто кичик жойнинг маҳаллий шароити, табиий бойлигининг ҳолати ҳисобга олинади ва бу билан регионалликка амал қилинади. Табиий фанлар (биология, география, геология, физика, астрономия, математика, кимё ва бошқалар) экология, табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш билан бевосита боғлиқдир. Бунга қатор мисоллар келтириш мумкин. Масалан: табиий муҳит қатор табиий фанларнинг илмий тадқиқот предмети ҳисобланади. Барча илмий ва илмий-технологик ишлаб чиқаришлар табиий фанларнинг илмий, амалий хулосаларига таяниши керак. Табиат бойликларидан тўғри фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш фақатгина табиий фанларининг ўрганадиган объекти бўлибгина қолмасдан, балки ижтимоий фанларнинг ҳам ўрганадиган объекти ҳисобланади. Унинг илмий, технологик, иқтисодий, табобат, юридик, маданий, тарбиявий ва бошқа қирралари бир бутун мажмуа жараён бўлиб, аниқ ифодаланган фанлараро характерга эга. Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишда жуда кўп, хилма-хил омиллар мавжуд: ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-фалсафий, соғломлаштиришгигиена, юридик, эстетик, таълим-тарбиявий, илмий ва бошқалар. Юқоридаги жиҳатларини ўнлаб фанлар ва уларнинг тармоқлари ўрганади.

Ҳозирги вақтда табиий бойликларга эҳтиёж кундан-кунга ортиб бормоқда. Шу сабабли, ҳар бир ёшда ижтимоий онгни шакллантириш ва тараққий эттириш керак. Ижтимоий онг шакллари хилма-хиллиги, объектив оламнинг - табиат ва жамиятнинг бойлиги, серқирралиги ва турлитуманлигидан келиб чиқади. «Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш» курси ишлаб чиқаришнинг географик жойлашиши. унинг турли давлатлар ва ҳудудларда ривожланиш шароити ва хусусиятларини ўрганадиган ижтимоий-иқтисодий география билан чамбарчас боғлиқдир. Ижтимоий-иқтисодий географиянинг асосий тармоқларидан ҳисобланган жойнинг табиий бойликларига хўжалик нуқгаи назаридан баҳо бериш ҳам киради. Чунки, табиий шароит хўжаликка, меҳнат унумдорлигига, аҳоли ва аҳоли жойларининг тарқалиш хусусиятларига катта таъсир кўрсатади. Шунинг учун, соҳа тадқиқотларида ҳудуднинг табиий бойликларини иқтисодий баҳолаш катта аҳамиятга эга. «Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш» курси «Иқтисодий назария», «Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш», «Миллий иқтисодиёт», «Минтақавий иқтисодиёт», «Статистика» ва бошқа иқтисодий фанлар билан узвий боғликдир. Масалан: ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштиришда жумладан, айрим давлат ёки ҳудудларда саноат, қишлоқ хўжалиги, транспортнинг тақсимланишида табиий шароит ва ресурсларнинг аҳолининг сони, таркиби муҳим аҳамият касб этади. Ишлаб чиқарувчи кучлар, ўз навбатида, табиий бойликлардан фойдаланишга, ижтимоий меҳнат унумдорлигига, ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнига таъсир кўрсатади. Илмий-техника тараққиёти меҳнат воситаларининг такомиллашишига, ўз навбатида табиий муҳитга ишлаб чиқариш таъсирининг кучайишига ва унинг ифлосланишига олиб келади. «Демографик портлаш», яъни ер юзи аҳолиси сонининг кескин ошиши ҳам табиатга салбий таъсир кўрсатмокда. Антропоген таъсир глобал экологик тизим биосферанинг фаолиятига ҳам

жиддий таъсир етказиб, умумсайёравий экологик ҳалокат хавфини келтириб чиқармоқда. Табиатни муҳофаза қилишнинг илмий, иқтисодий, соғломлаштириш, тарбиявий, эстетик мақсадлари адабиётларда етарлича ёритилган. Инсониятнинг табиатга, турли босқичдаги табиий мажмуаларга турлича таъсири юқори даражага кўтарилган бугунги кунда, экологик мувозанат бузилишининг олдини олиш муаммоси ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлмоқда. Экологик вазиятни ўрганиш, табиатдан фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилишни тўғри ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Экологик вазиятни ўрганиш табиий муҳит ҳолатини кузатиш ва тўғри бошқариш, яъни мониторингни ташкил қилишга боғлиқ. Мониторинг баъзи объект ёки ҳодисаларни кузатишни, яъни табиий муҳитдаги антропоген ўзгаришларни кузатишни, баҳолашни ҳамда башорат қилишни ўз ичига олади. Ҳозирги кунда халқ хўжалигининг турли соҳаларида, туман, шаҳар, вилоятларнинг табиий муҳитга таъсирини назорат қилиш учун экологик паспортлаштириш амалга оширилмоқда. Экологик паспорт барча чиқиндилар манбалари тўғрисида ва уларнинг таъсир даражаси ҳақида маълумот беради. Табиатдан фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш принциплари Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўз аксини топди. Давлат ташкилотларининг бу соҳадаги фаолияти ҳам Конституцияда белгиланди. Ҳар бир давлатда табиат муҳофазаси бўйича алоҳида қонун қабул қилинади. Табиатни муҳофаза қилишга қаратилган қонунларни бузган шахслар маъмурий, моддий ва жиноий жавобгарликка тортилади. Экология ва маданият тушунчалари узвий боғланган. Аҳолининг маданий савияси қанчалик юқори бўлса, ўша жойда экологик шароит шунчалик тоза, яшаш муҳити қулай бўлади. Ҳар бир мутахассис, қайси соҳада фаолият кўрсатишидан қатьи назар аҳолининг умумий экологик маданияти савиясини юксалтиришга ўз ҳиссасини қўшиши керак. Бу борада юксак

экологик маданиятни ўз ичига олган миллий маданий кадриятлар, урф- одатларни тиклаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Глоссарий Табиат нима? Табиат - бутун борлиқ, хилма-хил шакл ва кўринишдаги олам ва оламнинг моддий, энергетик ва ахборот дунёси. Табиат - кишиларнинг моддий ва маънавий талабларини қондириш манбаи. Табиат унсурлари (компонентларн) - табиатни ҳосил қилувчи таркибий қисмларидир. Жумладан: тоғ жинслари, рельеф, ҳаво, ер усти ва ер ости сувлари, тупроқ ва ўсимликлар қоплами, ҳайвонот дунёси ва бошқалар. Табиат унсурлари экологик унсурлар ўрнини тўлиқ боса олмайди. Улар бирбиридан фарқ қилади, табиат унсурлари кўпинча унсурлар деб ҳам юритилади. Табиат бойликлари - табиатда кишилик жамиятининг яшаши ва ўз хўжалигида фойдаланадиган табиатдаги барча кимёвий элементлар ва энергия манбаларидир. Табиат бойликларига Қуёш, Ернинг ички энергияси, сув ва унинг энергияси, фойдали қазилмалар, тупроқ-ўсимлик қоплами, ҳайвонот дунёси, табиатнинг ноёб жойлари ва бошқалар киради. Табиат бойликлари реал ва потенциал бойликларга бўлинади. Қўшимча маълумотлар Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш ҳам табиий географик, ҳам иқтисодий географик ва ўз навбатида назарий ҳамда амалий характердаги фандир. Фаннинг айнан географик характерга эгалиги, унинг ўрганиш объекти, қамрови билан бевосита боғлиқ. Агар, «Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш» курси глобал қамровдаги ёки дунё масштабидаги билимларни ўрганишга қаратилса, табиий географик нуқтаи назардан дунё миқёсидаги ресурслар захираси, уларни ўзлаштириш ҳолати ҳақидаги маълумотлар ўрганилса, иқтисодий географик жиҳатдан жаҳон хўжалиги истеъмол доираси, ресурслар танқислигининг жаҳон хўжалиги ривожланишига таъсири ўрганилади. Социал географик нуқтаи назардан эса жаҳон ҳамжамиятининг табиатдан

фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишдаги саъй-ҳаракатлари, минтақавий ёки маҳаллий қамровдаги билимлар ўрганилса, табиий географик жиҳатдан табиат комплекслари (ТК), иқтисодий географик нуқтаи назардан минтақа хўжалиги, иқтисодий районлар, уларнинг ресурс салоҳияти ва қайта барпо бўлиш хусусиятлари ўрганилади. Социал географик жиҳатдан табиатдан фойдаланиш ва муҳофаза қилишдаги минтақа халқлари ва аҳолисининг фаолияти ўрганилади.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. - М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. -Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. - М.: Изд. РУДН, 2002.

O'xshashlar

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш сохасидаги халқаро муносабатлар

Биологик ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йуналишлари ва уни оқилоналаштириш

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йўналишлари ва уни оқилоналаштириш

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йуналишлари ва уни оқилоналаштириш