Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, uning keskinlashuv sabablari va oqibatlari - Ekologiya - Referatlar

Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, uning keskinlashuv sabablari va oqibatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ekologiya va iqtisodiyot: o’zaro bog’liqlik va ta’sir 2. Iqtisodiyotning ekologiyaga va ekologiyaning iqtisodiyotga ta’siri 3 Fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, aholi sonining tez sur’atlarda o’sishi va insonning tabiatga ta’siri.

www.arxiv.uz Tabiat bilan iqtisodiyot orasida o’zaro bog’liqlik kishilik jamiyatining ilk bosqichlaridan ma’lum. Chunki, tabiat insonni oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqa zaruriy moddiy ne’matlar bilan ta’minlaydi. Inson tabiatdan estetik zavq oladi, unda va uning ta’sirida sog’ligini tiklaydi. Xullas, hayot uchun barcha zaruriy moddiy ne’matlarni bevosita va bilvosita yo’llar bilan oladi, bahramand bo’ladi. Moddiy ne’matlardan foydalanish jarayonida odamlar avvaliga istaganicha va undan ortiq miqdorda foydalangan bo’lib, albatta isrofgarchilikka yo’l qo’ygan. Lekin vaqt o’tishi va ishlab chiqarish qurollarining takomillashuvi, eng muhimi odamlarning fikrlash qobiliyati, ongining o’sishi bilan noz- ne’matlardan foydalanishda ehtiyotkorlik belgilari ham shakllanib borgan. Bu hodisa ularni ov ishlari baroridan kelmagan vaqtlarda yaxshi sezilib turgan bo’lishi mumkin. Demak, xo’jalik yuritishni odamlar juda qadimdan egallay boshlashgan. Aholining moddiy iste’mol ehtiyoji dunyo miqyosida qaralsa cheksiz va qondirib bo’lmaydigan darajada. Chunki, aholi soni muttasil ortib bormoqda. Lekin tabiiy resurslar, ya’ni ehtiyojni qondiradigan vositalar chegaralangan va noyob. Binobarin, talab, ehtiyoj va moddiy ne’matlar o’rtasida juda katta farq mavjud. Bu bir tomondan, makroiqtisodiyot bilan makroekologiyani birlashtiradi, ya’ni xo’jalikni nihoyatda bilib va oqilona tashkil qilish zarurligiga undaydi, ikkinchi tomondan, birlamchi tabiiy resurslarning o’rnini bosa oladigan (almashtira oladigan) sun’iy matyeriallarni izlash va amalda qo’llash ishtiyoqi kuchayib boradi. Bu bilan tabiiy resurslarni tejash, ikkilamchi boyliklardan keng miqyosda foydalanish, eng muhimi tabiiy resurslarning o’rnini bosa oladigan mahsulot (matyerial)larni ishlab chiqarish va amalda qo’llash g’oyasini hayotga tobora tezroq tadbiq qilish jadallashib boradi. Bu muammoning qo’yilishi, echimi jarayonida va amalda tadbiq qilinishida iqtisodiyotning ahamiyati beqiyosdir. Iqtisodiyot tarraqqiyoti ko’p hollarda tabiiy resurslarga bog’liq. Turli resurslarning mavjudligi xalq xo’jaligi tarmoqlarini muttasil rivojlantirib borishga imkon byeradi. Bu borada ekologik tabiiy resurslarning ham o’z o’rni bor. Qishloq xo’jaligi, xususan sug’orma dehqonchilik mahsulotlari, lalmi dehqonchilik va yaylov chorvachiligi etkazib byeradigan oziq-ovqat, texnik xom-ashyolar va

www.arxiv.uz boshqalar xalq xo’jaligining o’sishida ta’siri etarli darajada yuqori. Dunyo bo’yicha yalpi ichki mahsulotning jami 32 % ini ekologik soha resurslari etkazib byerishi ma’lum. Bizningcha, ekologik soha resurslarining iqtisodiyotni taraqqiy etishidagi roli istiqbolda yana ortib borishi kutiladi. Chunki, aholi sonining ortib borishi chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini miqdor jihatdan ko’paytirishga ta’sir etadi (don, chorvachilik mahsulotlarini jon boshiga me’yoriy ko’rsatkichlarda etkazib byerilishini taqozo etadi). Iqtisodiyotning tabiiy resurslar bilan ta’minlanganligi ko’p vaqt mobaynida tabiat qonunlari, xususan ekologik qonuniyatlar va qonunlarga bog’liqligi tan olinmadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va fan yutuqlarini sanoat hamda qishloq xo’jaligi sohalarida keng qo’llanilishi natijasida tabiat boyliklarining joylashuvi, ularning potentsial imkoniyatlari, qayta tiklash qobiliyatlari, o’z-o’zini tozalash darajalari yagona tabiat, shu jumladan, ekologik qonunlarga bog’liqligi keyinchalik mutaxassislar tomonidan asoslana boshlandi. Iqtisodiyotdagi “eng kam xarajat sarflab yuqori daromadga yerishish” tamoyiliga asoslangan barakasiz (ekstensiv) rivojlanish pirovard natijada ekologik inqirozga duch keldi. Uning salbiy oqibatlari havo va suvning ifloslanishi, tuproqlarning qashshoqlanishi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifatida, daromadlarning pasayishida, kishilar salomatligining yomonlashuvi, mehnat unumdorligining pasayishi, hosildorlikning kamayishi orqali iqtisodiyotda tanglikni sodir eta boshladi. Aniqlanishicha, tuproq unumdorligining bir foizga kamayishi natijasida hosildorlikning o’rnini to’ldirish uchun 10% sarf-xarajat qilish zarur ekan. Ma’lum bo’lishicha, tabiiy o’rmonni qirqish tufayli o’rnida vujudga kelgan ikkilamchi o’rmonning mahsuldorligi birlamchi o’rmonga mos kelmaydi, mutaxassislarga bu oldindan ma’lum bo’lgan. Atlantika okeanida baliqlarning xo’jasizlarcha tutilishi tufayli bir necha baliq zotlari yo’qoldi, natijada baliq tutish rejalari bajarilmay qoldi, sifatsiz baliq mahsulotlari bozorda o’tmay qoldi. Buning uchun baliq turlari zotlarining populyatsiyasi ekologiyasi o’rganilishi zarur bo’ldi. Evropa va Amyerikadagi bir necha mamlakatlar hamda baliqchilik bilan shug’ullanadigan kompaniyalar bunday tadqiqotlar uchun katta

www.arxiv.uz mablag’ ajratdilar. Korroziya natijasida metallarning beshdan bir qismi va neft jihozlarining 77% ining yo’qotilishi biokorroziya bilan bog’liq ekan, ular mikroblar faoliyati bilan tushuntiriladi. Rossiyada har yili o’rmonlarning 20 mln. m 3 qismi zamburug’ kasaliga duchor bo’ladi va xashoratlarning ommaviy ko’payishi sababli quriydi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Faqatgina har yilgi dunyo bo’yicha qishloq xo’jalik ekinlarining yuqumli kasalliklar bilan xastalanishi va zararli hashoratlar ta’sirini kamaytirish maqsadida 2,5 trln dollarlik mablag’ sarflanadi, bu jahonning jami byudjetini 10% ini tashkil qilishini aytib o’tishning o’zi ekologiyaning iqtisodiyotga qanchalik salbiy ta’sir etishini tushunishga imkon byeradi. Mutaxassislarning hisob-kitob qilishicha XX asrning ikkinchi yarmida insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiiy muhitga etkazilgan zarar va u orqali aholi salomatligiga etkazilgan putur jahonning yillik byudjetidan ziyod. Shuni alohida ta’kidlash kyerakki, yer qa’ridan olingan tayyor mahsulotning bir birligiga bir necha, ba’zan 10 va undan ko’p birlikda chiqindilar vujudga keladi. Tarkib topgan chiqindilar odatda iqtisodiyotda nol bahoga ega. Chunki, ulardan xo’jalikda foydalanilmaydi, boz ustiga chiqindilar atrof-muhitni ifloslaydi, yaylovlar maydonini egallab turadi, inson hayotini xavf ostida qoldiradi. Qanchalik ko’p yalpi milliy mahsulot ishlab chiqilsa, shunchalik chiqindilarning umumiy hajmi ko’p bo’lishi ma’lum. Lekin, davlat ushbu chiqindilarning atrof muhitni ifloslashi tufayli aholi salomatligi yomonlashuvining oldini olish va ularning sog’ligini tiklash maqsadida qayg’uradi va buning uchun ma’lum mablag’ ajratadi. Bu sarf-xarajatlar yalpi milliy mahsulot hisobidan amalga oshiriladi. Biroq, atrof muhit ifloslanishining qiymati hisob-kitob qilinmaydi. Yangi qurilib ishga tushirilgan korxona uning rahbariga yiliga ma’lum daromad keltiradi, lekin korxona atrof muhitga turli chiqindilarni chiqarib havo, suv tuproqni bulg’aydi, qishloq xo’jalik ekinlari hamda yaylovlarga ziyon etkazadi, aholi sog’ligi yomonlashadi. Korxonaning to’lagan arzimagan solig’i e’tiborga olinmasa, uning etkazgan zarari etarli darajada ko’p, uning bir yillik qiymati hisoblansa yillik daromadga etib qoladi, ba’zi hollarda undan ham ziyod bo’lishi mumkin. Gap

www.arxiv.uz shundaki, korxonaning atrof muhitga etkazgan ziyoni ob’ektiv hisob-kitob qilinmaydi. Shuning uchun ham joylarda ekologik vaziyat murakkablashib bormoqda. 2. Iqtisodiyotning ekologiyaga va ekologiyaning iqtisodiyotga ta’siri. Iqtisodiyotning ekologiyaga ta’siri ma’lum, lekin ekologiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha murakkab kechadi. Bu ko’pincha tabiatning jamiyatga aks ta’siri bilan tushuntiriladi. Hududlarning tabiiy resurslari xo’jasizlarcha foydalanganda qashshoqlashadi, degradatsiyalashuv kuchayadi, boyliklarning miqdor o’zgarishlari sifat o’zgarishlariga olib keladi. Bu ekologik va iqtisodiy o’zgarishlar hududning iqtisodiy potentsialini kambag’allashtiradi, eng muhimi ijtimoiy- iqtisodiy ahvol og’irlashadi, resurslarning mahsuldorligining keskin pasayib ketishi sug’orma dehqonchilik va yaylov chorvachiligining izdan chiqishiga sabab bo’ladi, sanoat korxonalarining sifatli xom-ashyolar bilan ta’minlanishi buziladi. Qoraqalpog’iston Respublikasida Orol dengizi sathining 1961 yildan boshlab tushib borishi, Amudaryo havzasida suv tanqisligining jiddiylashuvi va sifatining yomonlashuvi, delta to’qayzorlarini suv bilan muntazam ta’minlashning ishdan chiqishi, tuproqda ko’plab tuzlar to’planishi va boshqa noma’qul hodisalar o’lkada antropogen cho’llashishning rivojlanishga sabab bo’lmoqda. Cho’llashish odatda cho’l sharoitida biologik mahsuldorlikning keskin kamayib ketishi bilan bog’liq. Haqiqatdan ham hududda yaylov, sug’orma yerlar, suv havzalarining me’yordagi biologik mahsuldorligi 60-yillardan boshlab keskin pasayish yo’nalishiga o’tdi. Bu o’z navbatida iqtisodiy samaradorlikning eng quyi ko’rsatkichlargacha tushib ketishiga olib kelmoqda. Boz ustiga Orol dengizining qurigan qismidan shamol ta’sirida tuz kukunlarining beto’xtov yog’ilib turishi (har ga maydonga 100-1000 kg), Amudaryo suvi orqali tuzlarning dalalarga yotqizilishi (har ga maydonga 9-24 t gacha), suv tanqisligi, aholining ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasining kamligi, turli kasalliklarning keng tarqalganligi va boshqalar tabiatning jamiyatdan “o’ch” olayotganini bildiradi. Chunki, Orol dengizi va Orol bo’yida ming yillar davomida barqaror bo’lgan ekologik muvozanat buzilgan. Buning oqibatida endilikda tabiat maromi ishdan chiqqanligi tufayli uning resurslari ham

www.arxiv.uz degradatsiyaga byerildi, avvalgi qulay ekologik vaziyat hozirda jiddiy va tang joylar (Mo’ynoq tumani) da falokatli vaziyatlar bilan almashdi. Bu noxush tabiiy- antropogen hodisa o’lka iqtisodiy potentsialini ham kambag’allashtirdi, har yilgi iqtisodiy zarar hajmi bir necha yuz million so’mni tashkil qilmoqda. Buni ekologik holatning yoki tabiatning jamiyatdan olayotgan qayta o’chi deb hisoblash lozim. Bu hududiy noxush hodisani to’xtatish va avvalgi boy ekologik resurslarni qayta tiklash hamda qulay hayotiy vaziyatni bunyod etish ancha murakkab masala. Bu borada amaliy ishlar boshlangan, lekin ularning miqyosi va ko’lami talabga to’la javob byermaydi. Chunki, muammo keng qamrovli, majmuali, yirik hududni qamrab olgan. Bu esa shunga yarasha tizimli tahlil yondoshuvidan foydalanishni taqozo etadi. Bir necha maxsus bosqichlar davomida ko’p yillarga (2002-2030) mo’ljallangan chet el sarmoyasi asosida majmuali aniq tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Birinchi, eng ustuvor vazifa, o’lkada suv muammosi ijobiy hal qilinmog’i zarur, suv bilan ta’minlashning kafolatlanishi yangi ekologik muvozanatning tiklanishiga imkon byeradi. Ikkinchi, eng ustuvor vazifa, sug’oriladigan mintaqada meliorativ tadbirlar negizida tuproqlarning suv-tuz balansida barqaror ravishda manfiy ko’rsatkichga yerishilsa, iqtisodiy samaradorlik ham ko’tarilish yo’nalishiga ega bo’ladi. Chunki, ekinlar hosildorligi orta boradi, yerdan foydalanish koeffitsienti optimal ko’rsatkichga etadi, almashlab ekish sxemalarini to’la tadbiq qilish uchun qulay imkoniyatlar vujudga keladi. Binobarin, iqtisodiy potentsial ko’lami ancha ortadi, xo’jaliklarning rentabelligi sezila boshlaydi. Uchinchi, eng ustuvor vazifa, o’lkaning iqlimi o’zgarayotgani va suv tanqisligini hisobga olgan holda qishloq xo’jalik ekinlarining shu hududga mos keladigan turlarini joylashtirish sxemasi, chorvachilik hamda baliqchilikni tubdan rivojlantirish yo’llarini asoslash eng dolzarb masala hisoblanadi. Bu borada boshqa ishlar qatori chuqur iqtisodiy tahlil va hisob-kitob yumushlari bajarilishi maqsadga muvofiq. Demak, yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkin: ekologiya bilan iqtisodiyot o’rtasida juda ham yaqinlik mavjud bo’lib, ular bir–birlarini taqozo etadilar. Ekologiya xo’jalikni yuritish uchun resurslar va qulay tabiiy sharoitlarni

www.arxiv.uz ta’minlab byeradi, iqtisodiyot o’z navbatida mavjud boyliklar va sharoitlarni e’tiborga olgan holda iqtisodiyotni rivojlantirish yo’llarini ilmiy asoslangan holda taraqqiy qilishini ta’minlashi zarur. Bu o’zaro ta’sir doirasida iqtisodiyotga ko’p narsa bog’liq, ya’ni eng muhimi tabiatdan resurslarni me’yorga-ehtiyojga qarab xalq xo’jalik muomalasiga kiritish, isrofgarchilikka chek qo’yish, atrof -muhitni chiqindilar bilan bulg’amaslik, resurslardan foydalanganlik uchun xaq to’lash tartibini joriy etish va unga amal qilishni ta’minlashi maqsadga muvofiq. Resurslardan qanchalik oqilona foydalanilsa, atrof-muhitning shunchalik toza va ozoda bo’lishi uchun imkoniyat yaratiladi. Bundan iqtisodiyot va aholi salomatligi katta foyda ko’radi. Inson Yer sharining ustki qismida sifat jihatdan farqlanuvchi (litosfyera, atmosfyera, gidrosfyera), ammo bir-biri bilan uzviy aloqada va o’zaro ta’sirda bo’lgan hamda o’zida murakkab tabiiy geografik jarayonlar va organik hayotni mujassamlashtirgan geografik qobiq-biosfyeraning mahsulidir. Tabiatning rivojlanishi uning komponentlari (tog’ jinslari, havo, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) ning o’zaro ta’siri va aloqadorligi, ular o’rtasidagi modda va enyergiya almashinuvi asosida ro’y byeradi. Tabiat bir butun va yaxlit hosiladir. Uning biron komponenti o’zgarsa, boshqa komponentlarida ham o’zgarishlar sodir bo’lishi muqarrar. Barcha ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish, inson va uning ongi tabiiy borliq asosida mavjud va tabiat qonunlariga amal qiladi. Tabiat va jamiyat bir butun matyeriyaning o’zaro chambarchas aloqadagi ikki qismi bo’lib, ular rivojlanishida umumiylik va o’ziga xos hislatlar mavjud. Tabiat kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi yagona manbadir. Inson nafaqat jismonan, balki qalban ham tabiatsiz kun kechira olmaydi. Jamiyat esa tabiatning bir bo’lagi va doimo uning qurshovida. Tabiat bilan jamiyatning hayot muhiti o’rtasida chegara o’tkazish juda murakkab. Sayyoramizda tirik organizmlarning vujudga kelishi, ya’ni jonsiz tabiat bilan jonli tabiat o’rtasidagi munosabatlarning yuzaga kelishi Yer taraqqiyotida muhim voqea bo’ldi. Ayniqsa, odamzodning paydo bo’lishi biosfyeraning rivojlanishiga

www.arxiv.uz sezilarli ta’sir etib, yangicha munosabatlarning shakllanishiga sabab bo’ldi. Natijada, biosfyerada modda va enyergiya amashinuvining tabiiy holati o’zgardi. Ushbu o’zaro munosabatlar bora-bora geografik qobiqning rivojlanishida hal qiluvchi kuchga aylana bordi. Inson o’z ehtiyojlari uchun zarur barcha narsalar (oziq-ovqat, kiyim-kechak, qurilish matyeriallari va b.) ni tabiatdan oladi. Insonning turmush faoliyati uchun kyerakli bo’lgan har qanday mahsulotlar tabiiy resurslar asosida yaratiladi. Insoniyat uchun yashash vositasi bo’lib xizmat qiladigan va xo’jalikda foydalaniladigan tabiat unsurlarining barchasi tabiiy resurslar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi resurslardan foydalanish ko’lamining ortishiga olib kelishi tabiiy hol. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar zaminida ham ana shu tabiiy resurslardan foydalanish yotadi. Qalin o’rmonlarni o’ziga makon bilgan qadimgi odam (paleontrop)lar asta- sekin o’rmonsiz yalangliklarga chiqib, nisbatan mo’l ozuqa manbalariga ega bo’la boshlagan. Ular tabiiy buyumlar: tosh va yog’ochdan foydalanganlar, ayrim sun’iy qurollarni yasaganlar, olovdan foydalanishni bilganlar. Asosan o’simliklarning ildiz va mevalarini yig’ish, ov va baliq tutish bilan shug’ullanganlar. Shubhasiz, ular tabiatga sezilarli ta’sir ko’rsatmaganlar. “Ekologik tahlil-deb yozadi rus olimi B.F. Porshnev: paleontrop o’z atrofidagi hayvonot dunyosi bilan g’oyat zo’r bog’lanishda bo’lganligini ko’rsatadi...paleontrop... barcha hayvon va qushlar uchun mutlaqo xatarsiz bo’lgan, u hech nimani o’ldirmagan.” Shuning uchun bo’lsa kyerak u ayiq, bo’ri, to’ng’iz bilan bemalol ”tillasha” olgan, yovvoyi- yirtqichlarni xonakilashtira boshlagan Zamonaviy odamlarga ancha yaqin bo’lgan neandyertal odamlar bundan 100-300 ming yil avval asosan Evropa, Afrika, va Osiyoda yashaganlar. Ulardagi mehnatga layoqat inson evolyutsiyasiga katta ta’sir ko’rsatgan. Ibtidoiy mehnat jamoalarining vujudga kelishi mehnat qurollarini takomillashtirishni, tabiiy resurslardan foydalanish (mevalar tyerish, baliq tutish, ov) ko’lamini orttirishni, chorvachilik va dehqonchilikni rivojlantirishni taqozo etgan.

www.arxiv.uz O’rmonlarga o’t qo’yish, yerlarni yoppasiga haydash, yaylovlarda uy hayvonlarini tartibsiz boqish, oqar suvlarga to’g’onlar qurib oqimni o’zgartirish kabi insonlarning tabiatga ta’siri tufayli o’simlik va hayvon turlarining kamayishi, ayrimlarining yo’qolishi tezlasha boshlagan. Natijada inson faoliyati bilan bog’liq nomaqbul o’zgarishlar nafaqat tabiat, balki kishilarning hayot faoliyati uchun ham xatar keltira boshlab, qadimgi odamlarni boshqa joylarga ko’chishga majbur eta boshlagan. Odamzod yaratgan ilk madaniyat namunalari yuqori paleolitga mansub bo’lib, uning iqtisodiy asosi ovchilikdir. U o’zidagi takomillashgan qurollari bilan yirik hayvonlar (mamont) ni ham o’ldirishga qodir bo’lgan. Paleolit davrining oxirgi yuz yilliklari mobaynida hayvonlar soni sezilarli darajada kamaya boshlaydi. Pleystotsenning oxiriga kelib tug’ilish koeffitsienti ancha past bo’lgan yirik hayvonlar (xususan mamont) butunlay yo’qotiladi. O’rtacha kengliklarda yashagan bunday hayvonlarni butunlay yo’q bo’lib ketishini bir guruh olimlar iqlimdagi o’zgarishlar oqibati desalar, yana bir guruhlari buning sababini ibtidoiy ovchilik faoliyati natijasi deb hisoblaydilar. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning qo’pol tarzda buzilishi jamiyatda sinflarning vujudga kelishi bilan boshlandi. Sinfiy jamiyatning so’nggi pog’onalarida ushbu munosabatlar yanada chuqurlashib, murakkab tusga kirdi. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning keskinlashish sababi boylik ketidan quvish, “oltin sarobi” (vosvasasi), mustamlaka tuzumining vujudga kelishi bilan hamnafasdir. Bunday jamiyatda inson ishchi kuchi, tabiat xom-ashyo manbaiga aylanib, tabiatga qirg’in keltira boshlaydi. Evropa bozorlari talabini qondirish maqsadida minglab fil, shyer, yo’lbars, karkidon kabi hayvonlar ayovsiz qirib yuboriladi. XIX asr so’ngigacha yiliga 60- 70 ming fillar faqat qimmatbaho suyaklari uchun ovlangan. Qadimgi Gretsiya va Rim davlatlarida yirik shaharlar, harbiy istehkomlar va kemalar qurish uchun o’rmonlarni jadal kesilganligidan Evropaning O’rta dengiz atrofidagi tog’lari batamom yalangliklarga aylantirilgan. Oqibatda yeroziya kuchaydi, yaylovlar

www.arxiv.uz yaroqsizlandi, katta maydonlar unumdor tuproq qatlamidan butunlay mahrum bo’ldi. Markaziy Amyerikaning Savanna va tropik o’rmonlaridagi Mayya va boshqa Aborigen xalqlarga mansub shaharlarning xarobaga aylanishida ispan istilochilarining qirg’inli yurishlaridan tashqari katta maydonlardagi o’rmonlarning kesib yuborilishi, tuproq unumdorligining pasayishi, cho’llashish jarayonlari kabi kishilar faoliyati bilan bog’liq hodisalar muhim rol o’ynagan. Arxeologlar Markaziy Osiyo cho’llarida sug’oriladigan yerlar umumiy maydoni qadimda hozirgidan ancha katta bo’lganligini ta’kidlaydilar. Hozirgi cho’llardagi qadimgi bepoyon vohalar va shaharlar nafaqat turli urushlar tufayli, balki kishilarning cho’l tabiatiga ongsizlarcha munosabati natijasida tuproqlarda vujudga kelgan ikkilamchi sho’rlanish va qum bosish oqibatidir. Yerning tabiiy- meliorativ xususiyatlari hisobga olinmay sug’orilishi oqibatida sug’oriladigan dalalarda ma’lum vaqt o’tib (odatda 2-3 yil) sho’rlanish va botqoqlashish boshlangan. Bu yerlar qishloq xo’jaligiga yaroqsiz holga kelib, tashlandiq yer sifatida foydalanishdan chiqib qolgan. Amudaryoning Oqchadaryo, Sariqamisholdi deltalaridagi hozirgi quruq o’zanlar: Daryoliq, Dovdan, O’zboy atroflaridagi, Buxoro va Qorako’l vohalari atrofidagi, Paykent hududidagi katta maydonlardagi sho’rxoklar, sho’rtob taqirli yerlar hamda ko’chib yuruvchi qumliklar o’sha hodisalarning jonsiz guvohi hisoblanadi. Tog’ va tog’ yon bag’irlaridagi qalin o’rmonzorlarning o’tin, “pista” ko’mir, qurulish matyeriallari tayyorlash maqsadida ayovsiz kesilishi oqibatida tog’lar yalang’ochlandi, qurg’oqchilik kuchaydi, pastki mintaqalarda ham o’simliklar siyraklashdi, yonbag’irlarda suv yeroziyasi kuchaydi, tuproq, grunti yuvildi, sel hodisasi ortishidan jarliklar paydo bo’ldi. Yozma ma’lumotlarga ko’ra XIX asr oxirlarida Zarafshon daryosida har yili Turkiston va Zarafshon tog’laridan Samarqandga 26400 ta archa xodasi oqizilgan. Faqatgina O’zbekiston hududidagi qadimiy shaharlar (Toshkent, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va boshq.) qurilishida ko’plab imoratbop archa daraxtlari ishlatilgani nazarda tutilsa, qancha- qancha daraxtlarga qirg’in kelganini tasavvur etish qiyin emas. O’sha

www.arxiv.uz davrlardayoq tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar sezilarli darajada o’zgara bordi. Sanoat revolyutsiyasi tufayli inson tabiatga ta’sirini juda kuchaytirdi. Ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tubdan o’zgardi, tabiiy resurslardan foydalanish hajmi keskin ortib ketdi. XVIII-XIX asrlarda texnik taraqqiyot tabiiy resurslardan, qazilma boyliklar, yer-suv resurslari, baliq zahiralaridan foydalanish va yovvoyi hayvonlarni ko’plab ovlashning kuchayishiga imkon yaratdi. Sanoat ishlab chiqarishda avval bug’ mashinalari, keyinchalik ichki yonuv dvigatellariga o’tilishi, shaharlar va sanoat markazlarining o’sishi ko’plab zararli chiqindilar miqdorining ortishiga sabab bo’ldi. Daryolardan foydalanish, suv havzalari, atmosfyera havosi va tuproqlarning sanoat chiqindilari va kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi sezila boshladi. Texnik taraqqiyotda salbiy omillarning zararli ta’sirlariga eng avvalo Evropaning g’arbidagi sanoatlashgan va urbanizatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar (Angliya, Frantsiya, Belgiya, Gollandiya va b.) duchor bo’ldilar. Biroq, bu davrda tabiatni vayron qilish Shimoliy Amyerikada Evropadan ancha jadal tus olgan edi. 3 Fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, aholi sonining tez sur’atlarda o’sishi va insonning tabiatga ta’siri. Fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, aholi sonining tez sur’atlarda o’sib borishi insonning tabiatga ta’sir doirasini kengaytirib yubordi. Ayniqsa, “insonning tabiat ustidan qozongan g’alabasi” dan mag’rurlanib amalga oshirilgan tadbirlar tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro muvozanat “tarozini” butunlay buzilishga olib keldi. Insonning tabiatga ta’sirining salbiy oqibatlari, pirovard natijada uning o’ziga og’ir kulfatlar keltira boshladi. Sanoatning kislorodga bo’lgan ehtiyoji orta borayotgan bir paytda, sayyoramiz o’simliklari ishlab chiqarayotgan kislorodning chorak qismiga yaqini inson tomonidan yoqib yuborilmoqda. Yana yiliga atmosfyera tarkibidan ishlab chiqarish maqsadlari uchun 90 mln. t kiclorod va 70 mln. t . azot olinmoqda. Olimlarning hisoblaricha yiliga yoqib yuborilayotgan kislorodning 1% i qayta

www.arxiv.uz tiklanmay qolavyersa, yana VI-VII asrdan so’ng yer atmosfyerasi kislorod zahirasining 70% ga yaqini tugashi mumkin ekan. Buning ustiga Yer sharida kislorodning asosiy manbai hisoblangan o’rmonlar maydoni yil sayin (125 ming km 2 ga) qisqarmoqda. Inson sayyoramiz yashil boyligi-o’rmonlarni 50% dan ortig’ni kesib bo’ldi. Evropa mamlakatlarida o’rmonlarning 85-95% i kesib yuborilgan bo’lsa, AQSh da o’rmonlar maydoni qadimgi 900 mln. ga dan 260 mln. ga ga qisqardi. Hozir Hindistonning 18% hududi o’rmon bilan qoplangan bo’lsa, XXR da bu ko’rsatkich atiga 9% ni tashkil etadi. Inson xo’jalik faoliyati natijasida atmosfyeraga yiliga faqat turli yoqilg’ilar yoqish hisobiga 22 mlrd..t. karbonad angidrid, 200 mln..t. dan ortiq uglyerod oksidi, 160 mln..t. sulfat oksidi, 50 mln..t. azot oksidi,yana shuncha uglevodlar, 250 mln..t. turli kimyoviy zarrachalar-ayerozollar hamda 300 ming t. qo’rg’oshin chiqarilmoqda. XX asr o’rtalarida faqat toshko’mir yoqishning o’zidan yer yuzasiga har yili 2 mlrd. t. shlak chiqarilgan. Faqat yoqilg’i yoqish maqsadida esa 15 mlrd. t. kislorod sarflanmoqda. Hozir inson quruqlik yuzasining 60% dan ortiq qismidan o’z maqsadlari uchun foydalanayotgan bo’lsa (30% dan ortig’ida qishloq xo’jalikda, 11% da yerlarni haydab ekin ekmoqda), 20% dan ortig’ini turli qurilishlar tufayli butunlay o’zgartirib yuborgan (XX asrning o’zida bunday yerlar 250 mln.. ga. ga ortdi), 100 mln.. ga. yer faqat shaharlar qurilishi bilan band, sanoatlashgan hududlarning yarmidan ortig’ini muhandislik qurilmalari egallagan. O’rmonlarning betartib kesib yuborilishi oqibatida keyingi 80-90 yil mobaynida dunyo bo’yicha sug’oriladigan yerlarning chorak qismi yeroziyaga uchrab (AQShda yeroziyaga uchragan yerlar 50% ga yaqinlashdi) qishloq xo’jalikda foydalanishga yaroqsiz holga kelgan bo’lsa, suv yeroziyasi tufayli yiliga 24*10 9 t. tuproqlarning unumdor qismi yuvilmoqda.

www.arxiv.uz Yeroziyaning muqarrar rivojlanishi evaziga, keyingi asr mobaynida 2 mlrd. ga yer yaroqsizlandi, yiliga 200-300 ming ga yer sho’rlanish va botqoqlashish evaziga qishloq xo’jalik ahamiyatini yo’qotmoqda. 1940 yilda 10 mln. t, 1983 yili 124 mln. t minyeral o’g’itlar ishlab chiqilgan bo’lsa, hozirda yiliga 200 ming t. pestitsidlar ishlab chiqarilmoqda. Ishlab chiqarish va maishiy ehtiyojlar uchun yiliga sayyoramiz bo’yicha 4000 km 3 suv talab etilayotgan bir paytda suv havzalarining, xususan dunyo okeani ifloslanish darajasining hozirgi ahvoli juda achinarli holdir. Hozir inson Yerdagi barcha kimyoviy elementlardan foydalanishdan tashqari yangilarini ham kashf etdi (XIX asrgacha 28 ta, XIX asrda esa 50 ta, XX asr boshlarida 59 ta kimyoviy elementdan foydalangan). Yillik enyergiyaga bo’lgan ehtiyoj 15 mlrd.. t. shartli yoqilg’i hisobiga qondirilmoqda. Yer qa’ridan yiliga 5 mlrd.. t. ko’mir, 3 mlrd.. t. neft va gaz kondensati, 700 mln. t temir rudasi, bir necha o’n million tonnalab: fosfat va kaliy tuzlari, boksid, marganets rudasi, million tonnalab: mis, kaliy, qo’rg’oshin, azbest, flyuorit, minglab tonnalab: oltin, toriy va boshqa qazilma boyliklar olinmoqda. Agar minyeral resurslardan foydalanish shu tarzda davom etadigan bo’lsa, mutaxassislar hisobi bo’yicha alyumin 550, ko’mir 500 , temir 250 , qalay 23 yilga etishi mumkin. Umuman 2500 yilga borib, barcha metallar zahirasi batomom tugaydi, degan bashoratlar mavjud (Ananichev). Birgina Sobiq Ittifoq hududida tabiiy resurslarga bo’lgan ehtiyoj 1914 yilda jon boshiga 7 tonnani tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 1940 yilda 8,6 t, 1960 yilda 17,3t, 1975 yilda 25,6 t ni tashkil etdi. Dunyo bo’yicha tabiiy resurslar va suvdan foydalanish yiliga 5% ga, enyergiya ishlab chiqarish 8%ga ortdi. Keyingi III-IV asr mobaynida inson tomonidan Yer yuzasidagi qushlarning 94 turi, sut emizuvchilarning 63 turi butunlay qirib yuborilgan, 500 turi yo’qolish arafasida. Shubhasiz, jamiyat rivojlanib borgan sari uning tabiatga ta’siri, tabiiy resurslardan foydalanish me’yori va tabiatni o’zgartirish imkoniyatlari ortib boradi. Ammo tabiatdan foydalanish va o’zgartirishning ham me’yori bor, o’sha me’yorni

www.arxiv.uz bilmaslik oqibatida endi tabiatning inson hayotiga va uning xo’jalik faoliyatiga teskari ta’siri namoyon bo’la boshladi. XX asrda amalga oshirilgan qator yirik kashfiyotlar insoniyatning tabiatga va unda sodir bo’layotgan hodisalarga munosabatida inqilobiy o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Endilikda insoniyat fan-texnika taraqqiyotining yangi bosqichiga qadam ko’ydi. Iqtisodiyotning deyarli barcha sohalarida kompyutyer, mikroelektronika, informatika va biotexnologiya yutuqlaridan keng foydalanish ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtirishi bilan birga tabiiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalanishga yo’l ochayotgan bo’lsada, fan-texnika yutuqlarini hayotda keng qo’llanilishi tufayli tabiatda bir qator muammolar ham vujudga keldi. Bunday noqulay ekologik sharoitlar hayot maqomining o’zgarishiga, kishilarning jismonan va ruhan toliqishiga, ularda turli surunkali-og’ir kasalliklarning paydo bo’lishi bilan birga, katta miqdorda ijtimoiy-iqtisodiy zarar ham keltira boshladi. Endi tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar yo’nalishi faqat ilmiy asosda tabiatni, umuman biosfyerani saqlashga qaratilmog’i darkor. “Inson biosfyeraning vazifasini engillashtirishga yordam byerishi lozim- deb yozadi akademik S.S. Shvarts-aks holda u vayron bo’ladi va Yerda hayot yo’qoladi.” Inson aslo bunga yo’l qo’ymasligi kyerak. Ammo vujudga kelgan ekologik muammolarni bartaraf etish o’ta dolzarb, murakkab, syerqirra, jumladan: iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy va ilmiy masaladir. Uni ilmiy asosini yaratishda ekologiya fanining ahamiyati beqiyosdir.

www.arxiv.uz A dabiyotlar ro’yxati: 1. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modyernizatsiya va islo ҳ etishdir (Xalq so’zi. 29 yanvar 2005 y.). 2. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: “O’zbekiston”, 1997. 3. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari: «Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida» (1992 y.), «Alohida muhofaza qilinadigan hududlar to’g’risida» (1993 y.), «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida» (2002 y.), «Yer osti boyliklari to’g’risida» (2003 y.), «Atmosfyera havosini muhofaza qilish to’g’risida» (1996 y.), «O’simlik olami va undan foydalanish to’g’risida» (1996 y.), «Hayvonat olamini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to’g’risida» (1997 y.), «Yer kodeksi» (1998 y.), «Shaharsozlik kodeksi» (2002 y.). 4. Abirqulov Q.N., Rafiqov A., Hojimatov A.N., Ekologiya. O’quv qo’llanma. T.: 2004. 5. Abirqulov Q.N., Abdulqosimov A., Xamdamov Sh. Ijtimoiy ekologiya, o’quv qo’llanma - T.: Yozuvchilar uyushmasi nashriyoti, 2004. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar

Sayyoramizda xar xil mintaqalarda xaroratni o’zgarish sabablari va uning oqibatlari

Parazitosenoz. Parazitofauna va uning o’zgarish sabablari

Organizmlarni muhit bilan o’zaro ta’siri

Organizm va muhit. Atrof-muhit sharoitlari tasniflanishi. Inson, jamiyat va tabiat