Radioaktiv ifloslanishning tuproq xossalari va inson sog‘ligiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150 KB

Ko'chirib olish

Radioaktiv ifloslanishning tuproq xossalari va inson sog‘ligiga ta’siri Reja 1. Radioaktiv moddalarning tuproqqa ta`sir etish mexanizmi. 2. Radioaktiv moddalarning inson sog‘ligiga ta`sir etish mexanizmi 3. Zaharlanishni oldini olish chora tadbirlari.

Xorijiy davlatlarda radioaktiv ifloslanish ra uning tozalash usuli hamda texnologiyalari b о ‘yicha bir qator olimlar ilmiy tadqikotlar olib borishgan. Radioaktiv ifloslanish b о ‘yicha Timofeyev N.F., Klechkovskiye V.M., Molchanov A.A., Nifontova M.G., Mokronosov A.T. (1968) Obuxova L.M. (1978), Lebedeva A.V., Kulikov N.V. (1979), Molchanova I.V., Bochenina N.V. (1979), Dyachenko A.P., Tarshis G.I., Nifontova M.G. (1988), MaPt Ь ., №gop1oua M., M. Aleksaxin, A.S. Belitskiy, A.P. Belousova, S.I. Bobovnikova, O.V. Voysexovich, V.V. Gudzenko, V.T. Dubinchuk, A.V. Konoplev, A.V. Lexov, A.YE. Orlova, V.A. Polyakov, V.M. Proxorov, E.V. Sobotovich, V.I. Ferronskiy, MaLsh D. (1991), Heglov A.I., Svetnova A.B., Rogachevskaya L. M. (2002), Nifontova M.G. (2003), Yevropa olimlaridan Ayatz, M. A1Ipet, Ь . AIyeg, M. 01teg, ^. Veag , T, Veppeg, A.V. Sapeg, A. Sazaz Ropzay, A. SIarrope, M. Sm*a, T. G‘yep§ye, 8.8.0. G‘ozyg, N.YE. Yeogash!, V. Magso1op§o, K.A. MopkYoize, K..S. Ra1teg, Ь . Rgepo, V. Kegas, T .M. 8iIgapa Azytaz, I. UgA, A. 2arogoges larning ishlarini ta’kidlash о ‘rinlidir. Xususan Rogachevskaya L.M. (2002) halqaro miqiyosidagi radioaktiv ifloslanish muammosini hal etishga y о ‘naltirilgan (RF-PROON RUS/95/004- raqamli) loyihasini CHAES hududida (15-rasm) Sz radioaktiv elementniy torfli, kumli va botqoq tuproqlarda о ‘rganib, yer osti suvlari orqali harakatlanishini baholash, litologik holatini о ‘rganish va yillar b о ‘yicha о ‘zgarishini chukur о ‘rgangan. 15-rasm Chernobl atom elektrostansiyasining xalokatdan keyingi k о ‘rinishi

Radioaktiv ifloslanish uzoq yillar davomida saklanish va ifloslanish manbaidan uzoq hududlarda ham zaharli xususiyatini namoye'n qilish xususiyatiga ega. Chernobl halokatidan (26 aprel 1986 yil) keyin hozirgi kungacha Rossiya, Belorussiya va Ukraina tuproqlarida radioaktiv elementlar saklanib turishi aniklangan. О ‘sha vaqtda 250 ming kv. km. xudud ayanchli holga kelib kolgan. Vaqt о ‘tishi bilan ayni kunda Belorus - 43,5 ming. kv. km., Vossiya -9,3 ming. kv. km. i Ukraina - 37,6 ming kv. km., hudud tuproqlari hozirgacha radioaktiv ifloslangan holda turibdi. Ifloslanish manbasi atrofida uzoqlik farqlariga k о ‘ra turli miqdorda radioaktiv elementlar tuproq qatlamlarida uchraydi va nurlanysh bilan atrof- muhitga salbiy ta’sirini о ‘tkazadi (16- rayem). 16-rayem Radioaktiv ifloslangan tuproqdan insonga tasir etish mexanizmlari

Tuproq qoplami radioaktiv moddalar bilan ifloslanganda bevosita tuproq qoplami bilan bogliq biologik dunyo turli y о ‘llar orkali zararlanadi, buni ichki va tashqi nurlanshplarga b о ‘lish mumkin. Aksincha xam b о ‘lishi mumkin, atmosfera yoki gidrosfera qismlari ifloslanganda xam tuproq qoplami radioaktiv ifloslanishga uchraydi. Ifloslanishlar mobaynida inson organizmi birinchilar katorida zarar k о ‘radi va og‘ir kasalliklarga sabab b о ‘ladi. Radioaktiv nurlanish bilan kuchli zararlangan inson 10 yildan ortik hayot k о ‘rmasligi aniqlangan. Aksariyat hollarda radioaktivlikdan zararlangan inson rak kasalligiga chalinadi. Insonni .radioaktiv nurlanishi fakatgina tuproq yoki oziq-ovqatlar orkali b о ‘libgina qolmay, balki turmush faoliyati davomida ham vujudga keladi. Xususan quyida insonni radioaktiv ifloslanish y о ‘llari anikdangan. • 1,0 mber- ber birligining mingdan bir ulushiga teng;

• 2,5 mber darajada inson samolyotda uchgan vaktda kosmik nurlanish kechadi, bunga Moskva - Novosibirsk oraliq uchish masofasi misol b о ‘lishi mumkin; « 10 mbzr darajada meditsina flyuorografik (rentgen) apparata k о ‘rigidan о ‘tkazilganda inson oragnizmi nurlanadi; • 10-40 mber о ‘rtacha doza b о ‘lib, ichki va tashqi nurlanish omillari orkali vujudga keladi; • 30 mber о ‘rtacha yillik nurlanish, Rossiya hududida kosmik nurlanish orkali har yili kuzatiladi; • 60-80 mber о ‘rtacha yillik nurlanish, tog‘li hududlarda yashovchi insonlarda kuzatiladi; • 80 mbzr о ‘rtacha yillik nurlanish, AQSH da sun’iy radioaktiv manbalar orkali vujudga keladi; • 160 mber о ‘rtacha yillik nurlanish, samolyot ekipajlari kosmik nurlanadi; • 300 mber о ‘rtacha yillik nurlanish, barcha tabiiy manbalardan nurlanish jarayoni kuzatiladi; • 500 mber yillik qabul kilingan k о ‘rsatkich, insoniyat uchun chegaralangan b о ‘lib, havfli hisoblanadi; • 5000 mber yillik qabul qilingan k о ‘rsatkichdan yuqori b о ‘lib, atom sanoatida faoliyat k о ‘rsatuvchi insonlar zararlanadi. Demak, inson turli sharoitlarda ham radioaktiv ifloslanishga duch keladi, asosiy zararlanishi kosmik nurlanishlarga t о ‘g‘ri kelmoqsa. Birok tuproq orqali zararlanish uzoq vaqt davom etadi. Inson 50 rentgen dozasidan ortiq nurlanish qabul qilsa, sog‘ligi uchun havf tug‘diradi.

$Radioaktiv nurlanish turlari uchun tegishli koeffitsentlar ishlab chiqilgan b о ‘lib, nurlanish kuchiga qarab koeffitsent о ‘zgarib boradi (19-jadval). 19'Jadeal Nurlanish turlari va tegishli koeffitsentlar _________(‘Pr:/Luaz(ye1ap<1.av.gch/yk1yex.511{t1 sayta ma’dumotlari)__________________ № Nurlanish turlari Koeffitsenti (K) 1 Rentgen va gamma nurlanish 1 2 Elektron, pozitron va betta nurlanish 1 3 <10MeV enegiyali proton nurlanish 10 4 <20 keV energiyali neytron nurlanish 3 5 0,1 -10 MeV energiyali neytron nurlanish 10 6 <10 MeV energiyali alfa nurlanish 20 7 Og‘ir yadroviy nurlanish 20 A.I.Heglov, A.I. Svetnovalar (1991) tamonidan olib borilgan tadqiqotlarga kо‘ra CHAES atrofida tarqalgan tuproq hududida qatlamlar va masofalar bо‘yicha radioaktiv elementlar miqdorini aniqlashgan (20-jadval). Bunga kо‘ra iflslanish bir qonuniyatga bо‘ysinmaydi, ya’ni masofa va qatlamlar bо‘yicha turli miqdorda tо‘planadi. 20-jadval Chernobl atom elektrostansiyasi (CHAES) atrof-xudud tuproqlarida radionuklidlarning miqdori _________________ (Heglov A.I., Svetova A.I., 1991) ______________ Tuproq qatlami, sm Radionuklidlar miqdori, mg/kg Se 144 |Sz i4 | Sya"'' |Ki 106 | 8g™ CHAES dan 6 km. uzoklikda 0-5 0,078 0,108 0,115 0,09 0,11$

5 0-10 0,003 0,024 0,025 0,03 1 0,03 0-20 0,001 0,003 0,003 0,01 9 0,03 0-30 0,002 0,002 0,01 4 0,02 CHAES dan 10 km. uzoklikda 0-5 0,15 OD 0,11 0,52 0,92 0-10 0,06 0,05 0,06 0,67 0,57 0-20 0,01 0,01 0,01 0,14 0,17 0-30 0,006 0,002 0,004 0,12 0,14 CHAES dan 28 km. uzoklikda 0-5 - 0,067 0,128 - 0,07 0-10 - 0,067 0,088 - 0,02 0-20 - 0,093 0,112 - 0,01 0-30 - 0,097 0,112 - 0,00 5 Radioaktiv ifloslanish b о ‘yicha olib borilgan tadkikrtlardan k о ‘rinib turibdiki, zaharli xususiyati va nurlanish darajasi hamda vaqti ifloslanish harakteriga, masofasiga tuproq xususiyatlariga, relyefiga bog‘liq holda ta’sir etadi. Radioaktiv ifloslanishni oldini olish va ifloslangan yerlarda tozalash tadbirlari oxirgi 10 yilda k'yeng masshtabda olib borildi va hozirgi kunda davom ettirilmokda. M.G.Nifontova (2003) Perm hududida atmosfera havosi orkali va halokat holatlari natijasida 55 G‘ye, 60 So, 90 8g, 137 Sz, 144 Se 90 8g i '"Se bilan ifloslangan tuproqlarni mox va lishayniklar bilan tozalash ishlarini olib bordi. Fitomeliorativ tozalash ishlari bilan bir qatorda, tuproq qatlamlarida t о ‘planishi, harakatlanishi,

yemirilish davri, fizik-kimyoviy adsorbsiyalanishi, tuproq xossalariga va biofloraga ta’siri, yillik monitoringa bilan shug‘ullandi. Radioaktiv ifloslanish darajasini shs z> 90 8g> 55 G‘ye> 6 So> Se ketma-ketlikda joylashtirgan. Shu bilan bir katorda Aydarkul-Chordara k о ‘llar tizimi atrofida tarqalgan tuproqlarning I.M.Mirabdullayev, V.N.Xegay, T.V.Salixovlar (1999) tomonidan о ‘rganilishi mobaynida 8ye radioaktiv elementining QQM k о ‘rsatkichidan ortganligi aniqlandi (17-rasm), 8ye elementining bu nuqtada t о ‘planish manbasi yillar davomida oqava suvlari tarkibida oqib kelishi va radioaktiv chiqindi qabristonlari hisoblanadi. / 7-rayem Aydarkul-Chordara suv xavzasi atrofidagi ifloslangan lokal nuqtalarda radioaktiv 8ye elementining miqdori, mg/kg (IM-Mirabdullayev, V.N.Xegst, T.V.Sayatoyema’lumoti, 1999) Respublikamizda radioaktif ifloslanish holatlari deyarli uchramaydi, biroq 20- 30 yil ilgari chiqindi k о ‘milgan ayrim nuqtalarda lokal maydonlarda uchrashi tegishli davlat tashkilotlari tamonidan aniklangan. XXI asrdagi insoniyatning halqaro miqiyosidagi eng katga yutukdaridan biri radioaktiv ifloslanish paydo b о ‘lishiga olib keluvchi qurollardan foydalanishni cheklash va radioaktiv modsalarni q о ‘llashni t о ‘liq tartibga solishidir.

O'xshashlar

Kimyoviy ifloslanishning tuproq xossalari va biologik olamiga ta’siri

Chiqindi turlari va ularni sinflarga bo`linish

Radioaktiv moddalar bilan ifloslanishning oldini olish va zamonaviy tozalash usullari

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari

Tuproq, suv va o‘simliklarda og‘ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta’siri