O`zbekistonda yerlarni ro`yxatga olish va baholashning qisqacha tarixi - Ekologiya - Referatlar

O`zbekistonda yerlarni ro`yxatga olish va baholashning qisqacha tarixi

Yuklangan vaqt:

13.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda yerlarni ro`yxatga olish va baholashning qisqacha tarixi Buyuk mutafakkir, olim Abu Ali Ibn Sino o`z zamonasida "Tuproq tirik mavjudot - hayot mamot negizidir" deb aytgan edi. Bu mutafakkirona so`zlar hozir ham o`z kuchini yo`qotmagan. Qobusnomada "SHo`ristonga tuxum sochmagilkim hosil bermagay, mehnating behuda bo`lg`ay, ya`ni yaxshilikni bilmagan kishiga yaxshilik qilmoq sho`ristonga tuxum sochmoqdir" deb bejiz aytilmagan. Yer-tuproq, o`t va suvning orasida vositachi bo`lib, ularning orasini ulug`band qilib bog`lagaydir. Shu tariqa yerdagi qurg`oqchilikning olov bila, sovuqlikning, suv bila bog`lanishi orasida paydo bo`ldi, lekin quvvat moddasi bilan mazkur band uzuldi deb yozilgan. Ona zamin haqida bu kabi tabarruk so`zlarni ko`plab keltirish mumkin. Lekin afsuski ularning ko`pchiligi turli sabablarga ko`ra bizgacha yetib kelmagan. Eotibor beraylik sho`r tuproqqa tuxum, yaoni urug` sepma, bari bir sho`riston hosil bermaydi, natijada mehnating zoye ketadi degan gap naqadar dono fikr. O`z o`zidan sho`ristonni ajratish kerakligi, yaoni hisobga olish kerakligi, sho`r yer unumsiz ekanligi va sifati past ekanligidan dalolat. Qadim davrlardan boshlab Markaziy Osiyoda, xususan O`zbekistonda yerlardan oqilona va samarali foydalanish xalq tomonidan yo`lga qo`yilgan. Bunga misol tariqasida maolum yer maydonida odamlar yashashni biroz vaqtdan keyin boshqa joylarga, yaoni tuproqlari nisbatan unumdor yerlarga almashtirishi va u yerda dehqonchilik, chorvachilik bilan shug`ullanishini, chig`iriqlar yordamida sug`orish kabilarni keltirish mumkin. O`zbekistonda sug`oriladigan yerlarni ilmiy asosda ro`yxatga olish, baholash ishlari Dokuchayev usuli kashf etilganidan keyinroq rivojlandi. Lekin tezda O`zbekistonni o`z yo`li borligi ko`rindi. Mamlakatimizda sug`oriladigan yerlarni unumdorligi bo`yicha baholash va uning iqtisodiy samaradorligini aniqlash to`g`risidagi uslubiy qo`llanma birinchi marta rus tilida 1969 yili "O`zdaverloyiha"

va tuproqshunoslik institutlari olimlari A.Z.Genusov, B.V.Gorbunov va boshqalar tomonidan chop etiladi. Mamlakatda o`tkazilgan tadbirlar bu qo`llanmada ayrim kamchiliklar mavjud ekanligini isbotladi. Jumladan bu usulda mayda zarrali tuproq qatlam qalinligi, tuproqni gipslashganlik darajalari uchun koeffitsiyentlar ishlanmagan edi. Ushbu qo`llanmani takomillashtirish, dala va vegetatsion tajribalarini natijalarini umumlashtirish, ayrim pasaytiruvchi koeffitsiyentlarni tuzatish natijasida respublikamiz sharoitiga, xususan paxtachilik va donchilikka moslashgan yangi uslubiy qo`llanmalar vujudga keldi. "O`zbekistonda paxta yetishtiriladigan yerlarning unumdorligini baholash bo`yicha uslubiy qo`llanma". T. 1994. "Bo`z tuproqlar kamaridagi sug`oriladigan, eroziyaga moyil yerlarni baholash va xaritalashga doir uslubiy ko`rsatma". T. 1994. "O`zbekiston Respublikasi bahorikor yerlarni bonitirovkalash". T. 2000 yil va hokazolar. Ushbu qo`llanmalar, uslublar negizida mustaqillik davrida Yer fondidan samarali foydalanishda, tuproqni unumdorligi bo`yicha baholashda, sug`oriladigan mintaqalarda tuproq hosil bo`lish sharoiti va sifatini bir-biriga taqqoslab tahlil qilish, sug`oriladigan yerlarda qishloq xo`jaligi ekinlari ekishni to`g`ri va rejali tashkil etish hamda ulardan yuqori darajada hosil olish uchun murakkab hisoblangan agrotexnik va meliorativ choralarni ilmiy asoslashda maolumot beruvchi yagona ilmiy umumlashgan uslubiy qo`llanma yaratildi. Hozirgi kunda yangi-yangi uslubiyatlar, ilmiy g`oyalarni yaratilishida Qo`ziyev R.Q., Sattorov J.S., Tolipov G.A., Li V.N., Maqsudov J.M., Akramov I.A., G`ofurova L.A. va boshqalarni xizmatlari benihoya katta. Eroziyaga moyil, chalinuvchan yerlar va lalmikor yerlar uchun esa alohida- alohida uslubiy ishlar yaratildi. Bu ishlarni amalga oshirilishida Maxsudov X.M., Mirzajonov Q.M., Yelyubayev S.YE. va boshqalarni ishlariga tayaniladi.

Eroziyaga uchragan yerlarni hisobini olishni, baho berishni takomillatirish hali poyoniga yetgan emas. Shunga qaramasdan tuproq unumdorligini baholaydigan o`zbek modeli yaratildi desa ham bo`ladi. Lekin eng yangi modellarimiz ham kamchiliklardan holi emas, masalan; sug`oriladigan yerlarni bir ballining kadastrli hisobi donli ekin ekilganda 0,6 s/ga ni tashkil qiladi, demak eng yuqori darajada baholanadigan 100 balli 10 sinfli yerlardan 60 s/ga don olish mumkin, aslida hozirgi kunda ilg`or xo`jaliklar, tumanlar gektaridan 85-86 s/ga don olmoqdalar. Bundaylarga Andijon viloyati 72 s/ga, Asaka tumani 85 s/ga, Asaka tumani Falaba jamoa xo`jaligi 86 s/ga va boshqalarni misol tariqasida keltirish mumkin. Xuddi shu kabi misollarni paxtachilik tarmog`idan ham keltirish mumkin. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtiradigan resurs bu mamlakat tuproqlari hisoblanadi va har doim ro`yxatga olishga va baholashga muhtoj bo`ladi. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI YER FONDI. O`zbekistonning umumiy Yer maydoni 45 mln. gektardan kamroq. Bu maydonni 33,2 mln. gektaridan qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida foydalaniladi. Buning ham asosiy qismi cho`ldagi yaylov deb ataluvchi maydonlarga to`g`ri keladi va 23 mln. gektarni tashkil qiladi. Asosiy qismi Ustyurt, Qizilqum va boshqa hududlarga to`g`ri keladi. Dehqonchilik maqsadida 5 mln. gektarga yaqin maydondan foydalaniladi. Bundan 4,35 mln. gektar maydon sug`oriladigan yerlar bo`lib, dehqonchilikni samarasi sug`orish suvi bilan bog`liq, yaoni qishloq xo`jaligi ekinlarini suvga bo`lgan talabi sug`orish hisobiga qondiriladi. Bu hududlarda sug`orish tartiboti, sug`orish meoyori katta rolp o`ynaydi. Qishloq xo`jaligida foydalanadigan lalmikor yerlar miqdori 790,4 ming gektarni tashkil qiladi. O`zbekiston Respublikasining "Yer qonuniga" binoan yer fondi foydalanish bo`yicha yetti turga bo`linadi.

2-jadval. O`zbekiston Yer fondining turlari bo`yicha taqsimlanishi, ming/ga. (1.01.1993 y.) № Эгалик қилиш ва фойдаланиш турлари Умумий майдони Шу жумла- дан суғори- ладиган ерлар Қишлоқ хўжа-лик ерлари- нинг турлари Қишлоқ хўжали- гида фой- даланил- майдиган ерлар Умумий майдо- нига нисба- тан, %. 1. Қишлоқ хўжалигида фойдаланадиган ер- ларнинг ҳаммаси. 32239,6 4162,6 25593,2 6646,4 72,0 2. Давлат ер заҳираси. 4632,0 - 616,0 4016,0 10,3 3. Ўрмон хўжаликлари ерлари. 5243,2 17,8 1223,0 4020,2 11,7 4. Саноат, йўл, дам олиш, қўриқхоналар ва қишлоқ хўжалиги-да фойдаланилмайди-ган бошқа ерлар. 1816,3 15,5 61,7 1754,6 4,0 5. Сув иншоотлари ва бошқа гидротехник қурилмалар. 635,0 3,4 10,8 624,2 1,4 6. Қишлоқ ерлари (ша- ҳар ва шаҳар типи- даги қишлоқлар). 215,4 38,9 9,9 205,5 0,5 7. Табиатни муҳофаза қилиш, рекреацион ва тарихий-маданий аҳамиятга эга бўл-ган корхоналар, таш- килотларнинг ерлари.

Жами: 44797,7 4238,6 27521,6 17276,1 100 Sug`oriladigan yerlar qishloq xo`jalik mahsulotini 95 % ni yetishtirishda xizmat qiladi. Qishloq xo`jaligi esa volyuta keltiruvchi asosiy tarmoq, yaoni manba hisoblanadi. Bulardan tashqari yuqorida qayd qilganimizdek 790,4 ming gektar yerimiz lalmikor dehqonchilikda foydalaniladi. Bu yerlar qatoriga nisbatan yuqori darajada gumus bilan taominlangan to`q tusli bo`z tuproqlar tipchasi mansub bo`lib, mashhur, qattiq, yaoni qayroqi bug`doy va boshqa don turlarini yetishtirishda xizmat qiladi. Afsuski bunday yerlar, yaoni lalmikor tuproqlar ko`p emas: Jazzax viloyatida 227.8, Qashqadaryoda 252.0, Samarqandda 183.5, Surxondaryoda 42.1, Toshkentda 39.5, Navoiyda 20.8 ming gektarni tashkil qiladi. Bu maydonlar turli darajada eroziyaga uchragan va dehqonchilikni olib borish jarayonida katta ehtiyotlik talab qiladi, aks holda eroziya tezda yerlarni degradatsiyaga uchratadi. Bu guruh tuproqlar, yaoni to`q tusli bo`z tuproqlar tarqalgan maydonlar namlik bilan taominlangan yerlar hisoblanadi. Katta mehnat sarf qilmasdan, namgarchilik yaxshi bo`lgan yillari nisbatan yuqori hosil olish mumkin. Demak asosiy diqqat va eotibor ana shu, yaoni sug`oriladigan yerlar va lalmikor yerlarning unumdorligini oshirish, saqlash va qayta tiklashga qaratilmog`i darkor. Rasmiy xujjatlar maolumotiga ko`ra sug`oriladigan maydonlarning 53 % yoki 2 mln. 286 ming gektari turli darajada sho`rlangan. Kuchsiz sho`rlangan yerlar maydoni 1 mln. 125 ming ga yoki 58 % ni tashkil qiladi. O`rtacha darajada sho`rlangan yerlar 650 ming ga yoki 33 %, kuchli sho`rlangan yerlar maydoni 250 ming ga atrofida bo`lib, sho`rlangan yerlarga nisbatan 14 % ni tashkil qiladi. Keyingi ilmiy izlanishlar natijalariga ko`ra kuchsiz darajada sho`rlangan yerlarda 20-25 % miqdorda qishloq xo`jalik ekinlarining hosildorligi kamayadi, demak sho`rlanmagan yerlarga nisban 1/4 hissa kam hosil olinadi. O`rtacha darajada sho`rlangan yerlarda esa 30-40 % ayrim hollarda 50 % gacha hosil kamayadi. Kuchli darajada sho`rlangan yerlarda esa hosil 80 % gacha

kamayadi yoki butunlay nobud bo`lishi mumkin. Kuchli darajada sho`rlangan yerlarning 70 ming gektari Qoraqalpog`iston respublikasi hududiga, 65 ming gektari esa Sirdaryo viloyatiga to`g`ri keladi. Demak, 135 ming gektar yer ikki viloyatga to`g`ri keladi. Shuni alohida taokidlash kerakki, odatdagi sho`r yuvish usullarida kuchsiz va o`rta darajada sho`rlangan yerlardagina sho`r yuvish ishlarini to`la tamomlash, yaoni yerlarni sho`rsiz yoki sho`rlanmagan holatigacha suvda eruvchi tuzlardan tozalash mumkin. Ammo hozirgacha qo`llanilib kelinayotgan usullar bilan kuchli darajada sho`rlangan yerlarni davolash, yaxshi va juda yaxshi natijalarga olib kelgani yo`q. O`zlashtirilishi nisbatan oson yerlar, ayniqsa sho`rini yuvish oson bo`lgan maydonlar o`zlashtirilib bo`lgan. Hozirgi kunda o`zlashtirish maqsadida qolgan, yaoni ajratiladigan yerlarni meliorativ holati juda noqulay va nobob. SHo`rlik darajasi yuqori, suv o`tkazuvchanligi yomon, gipsli, shox-arzikli yerlar o`zlashtirilishi mumkin bo`lgan yer zahiralarini katta qismini tashkil qiladi. Bunday yerlardan foydalanish jarayonida agrotexnologik, agromeliorativ jarayonlar buzilishi tezda yerlarni bir turdan ikkinchisiga o`tishiga sabab bo`ladi. Natijada Yer fondi foydalanishi va turlari bo`yicha o`zgarib turadi. Yerlarni o`zlashtirilishi natijasida lalmi, qishloq xo`jaligi uchun yaroqsiz yerlar sug`orilib, sug`orma dehqonchilik yerlari qatoriga o`tadi. Noqishloq xo`jalik maqsadlarida turli qurilishlarga sug`oriladigan yerlarni ajratilishi, binolar, korxonalar qurilishi va boshqalar ham Yer fondi turlarini o`zgartirib yuboradi. Bunday o`zgarishlarni aniq hisobga olib borish ishi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomoniidan 1992 yil 14 avgustda tasdiqlangan 11/48-273 shakl asosida olib boriladi. Bu yer hisobi har yili birinchi yanvargacha Yerga egalik qiluvchi va foydalanuvchi xo`jaliklar, tashkilotlar, tumanlar va viloyatlar bo`yicha bajariladi. Bu xujjatlardan qishloq xo`jalik ekinlari turlarini joylashtirish, olinadigan hosilning taqsimoti va boshqa sohalarda foydalaniladi. U quyidagi ko`rinishda bo`ladi. Yer turlaridan biri kuchli darajada sho`rlangan yer zahiralari bo`lib, ularning katta qismi qiyin melioratsiyalanuvchi guruhga kiradi.

SHo`r tuproqlarning genezisiga va o`zlashtirish, sug`orish, sho`r yuvish qoidalariga eotiborni susaytirish albatta bunday yerlarning unumdorligiga salbiy taosir ko`rsatadi. Yerlarga individual eotibor berilmaslik avvallari sho`r bo`lmagan yerlarni sho`r yerlar qatoriga ham o`tishiga sabab bo`ladi. Sug`oriladigan yerlar bo`z tuproqlar, bo`z-o`tloqi, o`tloqi, o`tloqi saz, taqir-o`tloqi, bo`z-qo`ng`ir, qumli cho`l tuproqlaridan iborat bo`lib, bu tuproqlar klassik tuproqshunoslik nuqtai nazardan qora, kashtan va boshqa yuqori darajada gumusga ega bo`lgan tuproqlarga nisbatan potensial unumdorlik darajasiga ko`ra past turadi. Gumus miqdori bularning, yaoni voha tuproqlarining haydov qatlamlarida 0,8- 1,2 %, (2 %). Modomiki, bu tuproqlar sug`oriladigan maydonning asosiy qismini tashkil qilib, qishloq xo`jaligi mahsulotini 95 % ni berar ekan bular alohida eotiborga molik. Shu bois bularni genezisi, unumdorligi va boshqa xossa va xususiyatlari hamma vaqt olimlar diqqat markazida turgan. O`zbekistonning sug`oriladigan yerlaridagi tuproqlar B.V.Gorbunov va N.V.Kimberg (1975) lar tomonidan quyidagicha tasniflangan. 1. Sahro mintaqasining o`tloqi - voha tuproqlari. 2. Sahro mintaqasining botqoq - voha tuproqlari. 3. Taqir - voha tuproqlari. 4. Bo`z tuproqlar kamarining o`tloqi - voha tuproqlari. 5. Bo`z tuproqlar kamarining botqoq - voha tuproqlari. 6. Bo`z - voha tuproqlari. Shunday qilib keyinchalik bu tasnif to`ldirildi va unda 6 ta tuproq tipi ajratilgan bo`lib, 28 ta tipchani qamrab oladi.

-jadval Qoraqalpog`iston Respublikasi va viloyatlar Yer fondi, ming ga. (1.01.1993 y.) Қорақалпо- ғитон ва вилоятлар Умумий майдони Шу жумладан Ҳайда- лади- ган ерлар Шундан суғори- ладиган Кўп йиллик дарахт- лар Бўз ерлар Яйлов ва пичанзорлар К /х фойда- лани- ладиган ерлар Томор- қа ерлар Ўрмон ва ча- калак- зорлар Мел. ҳолати яхши- лана- диган ерлар К/х да фойда- ланмай- диган ерлар Қорақалпо- ғистон Р. 16099,2 428,5 425,5 12,3 4,1 4900,3 5345,6 37,9 481,6 27,8 10206 Андижон 425,0 204,9 204,9 30,7 2,6 22,6 260,8 48,1 2,5 2,1 111,5 Бухоро 4193,7 198,1 198,1 26,1 5,1 2858,6 3087,9 43,2 185,3 5,7 871,6 Жиззах 2044,1 452,0 246,8 21,3 5,4 811,3 1290,0 24,7 162,1 8,2 559,1 Қашқадарё 2857,5 664,9 411,4 36,2 24,4 1532,3 2257,8 55,7 114,5 22,3 407,2 Навоий 10937,4 111,1 90,7 9,9 6,8 10007,2 10135,0 16,0 0,5 2,8 783,1 Наманган 695,0 197,7 197,7 38,8 - 143,1 379,6 39,2 23,3 3,1 249,8 Самарқанд 1677,4 447,2 265,4 57,0 4,2 812,3 1320,7 65,1 9,7 1,4 280,5 Сурхондарё 2059,9 290,8 259,3 34,3 1,9 917,7 1244,7 46,3 196,8 0,6 571,5 Сирдарё 515,7 287,6 262,3 12,8 5,4 74,9 380,7 18,1 3,3 5,1 108,5 Тошкент 1610,6 336,7 296,3 48,5 11,4 479,9 876,5 54,7 78,4 1,5 599,5 Фарғона 799,2 258,6 258,6 36,9 - 75,2 370,7 57,1 15,6 4,2 351,6 Хоразм 883,0 212,1 212,1 14,8 1,2 343,5 571,6 35,1 60,1 1,6 214,6 Жами: 44797,7 4090,2 3329,1 380,0 72,5 22978,9 27521,6 541,2 1333,7 86,4 15314,8

O`zbekistonning sug`oriladigan tuproqlari tasnifi sxemasi S u v t a r t i b o t i t i p l a r i Irigatsiyali-avtomorf O`tma Irrigatsiyali - gidromorf Bo`z tuproqlar kamari I.tip.Bo`z-voha tuproq. II.tip.O`tloqi-voha tuproq. Tipchalar: 1.1.Xususan, bo`z-voha Tipchalar: 2.1.Xususan, o`tloqi-voha 1.2.Sug`oriladigan och tusli bo`z 2.2.Sug`oriladigan o`tloqi allyuvial 1.3.Sug`oriladigan tipik bo`z 2.3.Sug`oriladigan o`tloqi saz 1.4.Sug`oriladigan to`q tusli bo`z 2.4.Sug`oriladigan botqoq-o`tloqi 1.5. O`tloqi – bo`z – voha 1.6. Sug`oriladigan o`tloqi – voha 2.5. Bo`z – o`tloqi – voha 2.6. Sug`oriladigan bo`z – o`tloqi III.tip. Sug`oriladigan botqoq tuproq. Tipchalar: 3.1.Sug`oriladigan illi-botqoq 3.2.Sug`oriladigan torfli-botqoq Sahro mintaqasi IV. tip. Sahro-voha tuproq V.tip. O`tloqi-voha tuproq. Tipchalar:4.1.Xususan, sahro-voha Tipchalar:5.1.Xususan, o`tloqi-voha 4.2.Sug`oriladigan taqirli 5.2.Sug`oriladigan o`tloqi-voha allyuvial

4.3.Sug`oriladigan sur tusli qo`ngir 5.3.Sug`oriladigan o`tloqi soz 4.4.Sugoriladigan qumli sahro 5.4.Sug`oriladigan botqoq-o`tloqi 4.5.Sahro o`tloqi-voha 5.6.Sug`oriladigansahro-o`tloqi 4.6.Sug`oriladigan o`tloqi-taqirli 5.5.O`tloqi-taqirli-voha VI.tip.Sug`oriladigan botqoq tuproq. Tipchalar: 6.1.Sug`oriladigan gilli-botqoq 6.2.Sug`oriladiigan torfli botqoq Cho`l va bo`z tuproqlar mintaqasida tarqalgan voha tuproqlarining tasnifi R.Q.Qo`ziyev (1991 y.) ishi asosida keltirilgan bo`lib, bu maydonlarning kattagina qismida tuproq eroziyasi ham o`z o`rnini topgan. Bo`z tuproqlarda 1990 yil maolumotlariga ko`ra irrigatsion eroziya 2 mln. 904 ming ga yerda sodir bo`lgan bo`lib, natijada 40 % dan ko`proq maydonda gumus miqdori meoyoridan kamaygan. O`zbekistonda 581 ming ga sug`oriladigan yerlar o`rtacha, 17,6 ming ga yer esa kuchli darajada shamol eroziyasiga chalingan. Ko`p yillik tekshirishlar natijasiga ko`ra shamol eroziyasiga uchragan tuproqlarni haydov qatlamida (0-30 sm) o`rtacha 0,33-0,40 %, bu jarayondan saqlangan tuproqlarda esa 0,67-0,70 % chirindi mavjud. Eroziyaning tuproq unumdorligiga qancha zarar keltirganligi to`g`risida 4-jadval maolumotlaridan ko`rish mumkin. 4-jadval. Sug`oriladigan tipik bo`z tuproqlar maydonidan yuvilgan tuproq, azot, fosfor va kaliy miqdori, tonna (Mirzajonov Q.M., Nurmatov Sh. 2000). Вилоятлар Майдони, га. Бир йилда ювилган Тупроқ Чиринд и Азот Фосфор Калий Андижон 26000 2080000 20800 2080 2080 2600 2600000 26000 2600 2600 3120 Қашқадарё 37000 2960000 29600 2960 2960 3700 3700000 37000 3700 3700 4400 Наманган 28000 2240000 22400 2240 2240 2800

2800000 28000 2800 2800 3360 Самарқанд 142000 11360000 113600 11360 11360 14200 14200000 142000 14200 14200 17040 Сирдарё 22000 1760000 17600 1760 1760 2200 2200000 22000 2200 2200 2640 Сурхондарё 22000 1760000 17600 1760 1760 2200 2200000 22000 2200 2200 2640 Тошкент 101000 8080000 80800 8080 8080 10100 10100000 101000 10100 10100 12120 Фарғона 17000 1360000 13600 1360 1360 1700 1700000 17000 1700 1700 2040 Жами: 395000 31000000 316000 31600 31600 39500 39500000 395000 39500 39500 39500 47400 Eroziya jarayonida katta miqdorda tuproq va u bilan birgalikda oziqa elementlari yuvilib ketadi, natijada tuproq unumdorligi pasayadi. Irrigatsiya eroziyasiga o`rtacha chalingan yerlarda g`o`za hosili gektariga 5-6, kuchli darajada eroziyaga uchragan yerlarda 8-10 s/ga miqdorda, yaoni paxta kamayadi, sifati ham pasayadi. Rivojlangan mamlakatlarda eroziyaga qarshi kurash ustuvor yo`nalish hisoblanadi. Germaniya, Chexiya, Ruminiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Italiya, Yaponiya davlatlarida yuvilib ketgan tuproqni to`plab o`z o`rniga qaytarish yo`lga qo`yilgan. Bizning mamlakatimizda bu kabi ishlarga garchand eroziya kuchli bo`lsada deyarli eotibor berilmaydi. Shamol eroziyasi Qo`qon guruhi tumanlaridagi yerlarda kuchli va o`rtacha - 7 %, kuchsiz 15 % ni tashkil qiladi. Quruq bo`z tuproqda gumus 63-70 t/ga. Voha bo`z tuproqda 80-160 t/ga. Keyingi 15-20 yilda sho`rlangan yerlar maydoni 0,8 mln/ga ga oshdi. Bu albatta unumdorlikni kamayishiga olib keldi. Unumdorlikni esa oshirish yo`llari ko`p bo`lib, ulardan biri mineral o`g`itlar yordamidadir. Jahon amaliyoti keyingi yillarda nisbatan past meoyorga o`tish. Masalan; AQSH da paxta yetishtirishda 150 kg/ga N ishlatilsa, bizda sug`oriladigan tipik bo`z tuproqda 30-35 s/ga hosil olish uchun 200-250 kg/ga gacha N sarflanadi. Fosfor

150 kg/ga, kaliy 100-120 kg/ga solinadi. Endi bu miqdorlarni to`qga aylantirib ko`rsak kattagina raqamni tashkil qiladi. Bundan tashqari mineral o`g`itlar va boshqa yo`llar bilan Mo, Mn, Ti, Sa, S, F,... yerga tushadi. Bularni hammasi oqibatda yerning unumdorligiga, yaoni sifat bahosiga taosir qiladi. I - kadastr zonaga (0-20 ball) sug`oriladigan yerlarimizni 0,2 % kiradi, ular kuchsiz gipsli, gumusi juda kam, adabiyotlarda "bez gumusnqe" deyilgan bu noto`g`ri, gumussiz tuproq bo`lmaydi. Xullas eng past sifatli yerlar bo`lab I-II klassga kiradi. II - kadastr zonaga III-IV klass yerlar kiradi, ular sug`oriladigan yerlarga nisbatan 23,1 % (21-40 ball), meoyoriy unumdorligi 12 s/ga gacha paxta. III - kadastr zona 41-50 ball, 18-24 s/ga - 43 %. IV - kadastr zona 61-80 ball, bunday yerlar sug`oriladigan yerlarga nisbatan 26, %. V - kadastr zona IX-X klass, 81-100 ball, o`rtacha meoyoriy hosildorlik 32 s/ga, paxtaning maydoni 2,9 % ni tashkil qiladi. 1990-1999 yillarda 260 ming gektar maydonda ball boniteti 10 ballgacha pasayib ketgan. Har bir gektar yerdan olinadigan hosil qishloq xo`jalik ekin turi va yerning bonitet balli dehqonning qalb qo`riga bog`liq. Ayni bir vaqtda maolum meoyoriy qoidalarga ham to`g`ri keladi, jumladan: paxta - 0,4 s/ga; birinchi yil beda - 1 s/ga; don uchun makkajo`xori - 0,75; ikkinchi - uchinchi o`rim beda - 2,0; boshoqli don - 0,6; hosil uchun makka - 6,50; oziqabop qand lavlagi - 9,5; kartoshka - 6,0, yaoni bir ball bonitetga mos hosil beradi.

Keyingi yillarda (1993 y.) 114 ming gektar yer qishloq xo`jaligida foydalanishdan tushib qolgan. Buning sabablari ko`p bo`lib, ulardan biri quyida keltirilgan maolumotlarga ko`ra Arnasoy suv havzasi 1969 yilda Chordaryo suv omboridan 21 km3 suvni tashlab yuborilishi hisobiga tuz kon Ko`li o`rnida hosil bo`lgan, keyingi 10 yil ichida 7-8 m ga satxi ko`tarildi. Suv havzasining yuzi 200 km2 ga yetdi. Jizzax, Sirdaryo, Navoiy viloyatlarini yer maydonlari qisman suv ostida qoldi va shunga muvofiq sizot suvi satxi ko`tarilmoqda. Keyingi 10 yilda sizot suvi satxi 2-3 m gacha ko`tarildi. Bu yaxshimi, yomonmi? Vegetatsiya davrida katta maydonda 1-2 m ga yetadi, mineralizatsiya 3 g/l dan 5-10 g/l ni tashkil qiladi. Bu holatdagi sizot suvlari arid iqlim mintaqasida tuproqlarni sho`rlanishiga va oqibatda sifatini pasayishiga, sho`r yerlar maydonini ortishiga sabab bo`ladi.

O'xshashlar

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Geografik qobiq va biosferaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati

Ekologiya fani, metodlari, tarixi, vazifalari va ahamiyati

Iqtisodiy fanlarni o'rganishda bilimni nazorat qilish va baholash