logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Ekologiya
  4. Neft va neft maxsulotlarining tuproq xossalariga ta’siri

Neft va neft maxsulotlarining tuproq xossalariga ta’siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231 KB
Ko'chirib olish
Neft va neft maxsulotlarining tuproq xossalariga ta’siri Tuproq tirik tabiiy murakkab tana b о ‘lib, bunda tinimsyu ravishda biologik va kimyoviy jarayonlar kechadi. Tuproqda kechadigan jarayonlar hududning iklimiy, gidrologik, ekologik sharoiti, biologik dunyosi va tuproqning agrokimyoviy, agrofizikaviy xossalariga uzviy bog‘liq tarzda turlicha kechadi. Tuproqka doimiy ravishda tabiiy va antropogen omillar о ‘zining ta’sirini о ‘tkazadi, buning oqibatida esa tuproqning xossa hususiyatlari о ‘zgaradi. Hususan, neft uglevodorodlari tabiiy muhit va tuproq qoplamining ifloslovchi asosiy moddalar qatoriga kiradi. Uning kimyoviy ta’siri tuproqning morfologik, fizik, fizik- kimyoviy, agrokimyoviy, mikrobiologik, biokimyoviy va biologik xossalarini о ‘zgartiradi, natijada tuproq unumdorligining pasayishi kuzatiladi. Qolaversa tuproqdagi organik moddalarning minerallanish jarayoniga, umumiy va guruhiy mikroorganizmlarning xilma-xilligiga, ularning miqdorining kamayishiga, fermentlar (katalaza, invertaza, polifenoloksidaza, oksidaza, proteaza, fosfataza, degidrogenaza) faolligining susayishiga, tuproqning nafas olishi va morfologik belgilarining о ‘zgarishiga ta’sir etadi. Ekosistemaning neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi ekologik muammolardan tashqari geoekologgas muammoga ham sabab b о ‘lib, litosferaning yuqori qismi va suv .t о ‘planuvchi qatlamiga singib bir qator holatlar yuzaga kelishi mumkin. Gidrogeologiya instituti tadqiqotchilarining ta’kidlashicha, Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi hududining yer osti sizot suvlari ustida katta miqdorda neft va neft mahsulotlari t о ‘plangan va tuproq qatlamlaridan yer ostiga qarab sizib о ‘tgan. Ifloslanishning kengayishi boshqa xudud tuproqlarining ham ifloslanishiga olib kelgan. 1 Tuproqda uglevodorodlarning 5gr/100gr tuproqda uchrashi unda kechuvchi nitrifikatsiya jarayonining bir necha bor sekinlashishiga va mikroorganizmlarning keskin kamayishiga olib keladi. Tuproqning eng noziq kismi hisoblangan biologik dunyosi ifloslanish natijasida sezilarli zarar k о ‘radi. Ayniqsa umumiy mikroorganizmlar, geterotrof, uglevodorodoksidlovchi, denitrifikator, nitrifikator bakteriyalar, zamburug‘lar, aktinomitsetlar, mayda hashoratlar va о ‘simliklar zaharli kimyoviy ta’sirga nisbatan chidamsiz hisoblanadi. Respublikamiz sug‘oriladigan tuproqlarining neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, tuproq xossalarini о ‘zgarishini о ‘rganish va uning rekultivatsiyasi b о ‘yicha T.Abdraxmonov, L.Tursunov, A.Vaxobov, U.Jurayeva, Z.Jabbarov va E.Xushvaqtovlar 2006-2008 yillarga m о ‘ljallangan DITD-7 y о ‘nalishidagi r о ‘yxat raqami A-7-070 «Sug‘oriladigan tuproqlarning neft va neft maxsulotlari bilan ifloslanish holati va uni tozalashning biologik asoslari» mavzusida amaliy loyixasi (amaliy granti) doirasida ilmiy tadqiqotlar olib bormoqdalar. Tadqiqotchilar ifloslangan hudud tuproqlarining mikrobiologik olamini о ‘rganishlariga k о ‘ra mikroorganizmlar neft miqdori va fasllar b о ‘yicha turlicha miqdorda uchrashi aniqlangan (22-jadval). 22-jadval Mingbulok neft koni atrofida tarqalgan о ‘tloqi-allyurial tuproqlarda mikroorganizmlarning о ‘rtacha miqdori (Jabbarov ZA., Abdraxmonov TA. 2005) Namuna lar olingan chukurlikl ar, sm. Tuproq iamuaalari (neft Mikrorgvnyumlar mshfori (xuj/g) 1 2 3 4 * 5 6 2 koyaigan nisbatan metr xssobioa) 0-ZOsm 100 ZxYU 4 2x10 3 10 10 2 - 0-ZOsm 200 5,2x10" 2x10-" 17 10 2 - - 0-ZOsm 500 6x10" ZxYU 2 10 2 10 3 10 - 0-ZOsm 800 7x10 4 5X10 2 2x10' 2x10" 20 0-ZOsm 1500 8x10" 5x10 2 3x10" 3x10' 10 2 0-ZOsm 3500 8x10 5 6x10 2 ZxYU 5 4x10" 10 2 0-ZOsm 5000 10" 4x10* 10 6 4,5x10" 10 3 0-ZOsm 8000 5x10> 5x10 2 YU 6 5x10" 10 3 0-ZOsm 12000 8x10' 4,7x10' 2x10' 5x10* 1,4x10 l 0-ZOsm 0000 9x10' 3,8x10 2 2,6x10' 5,2x10" 2x10 3 Izox: 1.Geteretrof bakteriyalar; 2. Uglevodorod parchalovchi bakteriyalar; 3. Denitrifikator bakteriyalar; 4. Nitrifikator bakteriyalar; 5. Aktinomitsetlar; 6. Barcha tajribalarga tegishli nazorat. Tadqiqot natijalaridan k о ‘rish mumkinki, aktinomitset va nitrifikator bakteriyalar ifloslanishdan keyin kamayib ketgan. Natijada mikroorganizmlar faoliyati bilan bog‘liq biokimyoviy jarayonlar, ya’ni fermentlar faolligi susayishi kuzatiladi. Tuproqda kechadigan barcha biokimyoviy jarayonlar bevosita tuproqdagi fermentlarning funksiyasi bilan bog‘liq. Fermentlarning о ‘ziga xos xususiyati shundaki, tuproqsa kechadigan bioreaksiyalarni ming va million marta tezlashtiradi. 3 Aniqlanishicha, hozirgi vaqtda tuproqda 40 ga yaqin (ureaza, katalaza, invertaza, perooksidaza, polifenoloksidaza va boshqalar) fermentlar mavjud b о ‘lib, tuproqda turli xil vazifalarni bajaradi. Xususan, fermentlardan proteaza va ureaza fermentlari tuproqdagi organik azotning minerallanish jarayonini harakterlaydi. YA’ni tuproqdagi nitrifikatsiya va ammonifikatsiya jarayonini faollishtiradi va azot bioelementini о ‘simliklar oson о ‘zlashtiradigan holatigacha olib keladi. Qora tuproq mintaqasida neft va neft mahsulotlari (fenol, amii, geterotsiklik birikm.alar, neft maxsulotlarinining oralik formalari) bilan ifloslanishdan s о ‘ng polifenoloksidaza va peroksidaza fermentlari о ‘zining faolligini y о ‘qotadi. Qora tuproqdarda invertaza va degidrogenaza fermentlari neftni turli miqdoriga ta’sirchan b о ‘lib, ureaza fermentining faolligi 1YANz shaklidagi azot hisobiga bir necha marta ortadi. Biroq tuproqqa tushgan neftning turli miqdori tuproq tiplariga k о ‘ra fermentlar faolligiga turlicha ta’sir qiladi. Jumladan, neftning minimal dozasi polifenoloksidaza (PO) va va polifenoloksidaza (PFO) faolligiga stimulyativ ta’sir qilsa, yuqori miqdori sekinlashtiruvchi ta’sir qiladi, xuddi shuningdek ureaza va invertaza faolligiga neft turlicha ta’sir etadi (21-22-rasmlar). 21-rasm Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarda ureaza fermenti faolligining о ‘zgarishi 4 22-rasm Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarda invertaza fermenti faolligining о ‘zgarishi Tajribalarning k о ‘rsatishicha, yuqoridagi ikki ferment neftning ta’sirida turlicha faollikka ega b о ‘lgan, jumladan ureaza fermenta invertaza fermentiga nisbatan faolligi oshib borgan. Tuproqdarning tipi va tabiiy muhitiga bog‘liq ravishda fermentlar turlicha faollikka ega b о ‘ladi, qolaversa neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarda fermentlar faolligi keskin о ‘zgaradi. Tuproqning biologik dunyosi va faolligi о ‘zgarishga uchragandan s о ‘ng vakt о ‘tishi bilan tuproqsagi oziqa elementlar va gumus miqdori, ya’ni agrokimyoviy xossalari о ‘zgarishga uchraydi (23-jadval). 23-jadval Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarda gumus miqdori, % (t.Abdraxmanov, Z.A.Jabbarov, 2006 yil) Namunalar Chuqurligi (sm) Tuproqnamunalari 07 19 28 33 45 0-30 0,54±0,02 31-60 O,59±0,02 61-90 0,94±0,02 1,76±0,03 0,70±0,02 0,78±0,02 1,30±0,04 0,84±0,03 1,42±0,05 0,98±0,03 5 O,40±0,01 91-120 0,35±0,02 121-150 0,21±0,01 0,51±0,01 0,51±0,01 O,32±0,01 0,42±0,01 0,30±0,01 0,27±0,01 0,68±0,02 0,58±0,02 O,49±0,02 0,76±0,03 0,66±0,02 0,34±0,01 Tuproqdagi gumus miqdori neft miqdoriga kura oshib kamayib boradi. Neftning kimyoviy ta’siri natijasida biologik dunyo zarar k о ‘rishi va tuproq xossalari yomonlashishi hisobiga kamayib, vaqt о ‘tishi bilan tuproq xossalari asta-sekin yaxshilanishi bilan neft organik modda b о ‘lgani bois gumus miqdori ortib boradi. Tadkiqotlar mobaynida aniklandiki, tuproqning yuqori qatlamida (0-30 sm) neft yoki neft mahsuloti tushganda gumus hosil b о ‘lish jarayoni sekinlashadi, qulay sharoit vujudga kelishi bilan bu jarayon y о ‘lga tushib gumus miqdori ortishi kuvatiladi. Neft va neft mahsulotlari tuproqning fizikaviy xossalariga ham jiddiy ta’sir qiladi. Birinchidan tuproqning suv shimish va ushlash xossasi yomonlashadi, ikkinchidan tuproq bilan neft qorishib ketishi hisobiga strukturami y о ‘qoladi, uchinchidan vaqt о ‘tishi bilan berchlashib ketgan tuproqda kishlok x о ‘jalik kurollari bilan ishlov berish kiyinlashadi. Bundan tashkari tuproqning mexanik tarkibi ham о ‘zgarishga uchraydi. Tuproqning mexanik tarkibini о ‘zgarishi bilan ifloslanish darajasi ham uzgaradi, tuproq mexanik tarkibi qanchalik yengil tarkibli b о ‘lsa, neft yoki neft mahsulotini tez va kam shimadi, bunday tuproqlarni tozalash jarayoni bir muncha kulay va oson kechadi. Og‘ir mexanik tarkibli tuproqdarda esa aksincha, ya’ni og‘ir mexanik tarkibli tuproqlar о ‘ziga neft miqdorini sekin va k о ‘p miqdorda shimadi, bunday tuproqdarni tozalash va qayta tiklash tadbirlari bir muncha og‘ir kechadi. Quyida neft va neft mahsuloti bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarning mexanik, mikroagregatlik xossasi va strukturalik hamda disperslik koeffitsentlari keltiriladi (24-jadval). 6 Ifloslovchining kimyoviy tarkibi va tuproqning mexanik tarkibiga k о ‘ra unig fizik xossalari о ‘zgarib turadi. Va nihoyat ifloslangan tuproqning unumdorligi ifloslanish harakteriga k о ‘ra turlicha b о ‘lib, xatto unumdorligi keskin pasayadi. Qishloq x о ‘jalik ekinlari urug‘larini unib chikishi va vegetatsiya jarayonlarida kuzatish mumkin. /Dacha sharoitida ifoslanishdan s о ‘ng- о ‘simlik dunyosi siyraklashadi va ayrim hollarda rivojlanish umuman t о ‘xtaydi. / 24-j adval Neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarning ayrim fizikaviy xossalarining о ‘zgarishi (Abdraxmanov T., Tursunov L., Jabbarov Z.A., 2006 yiya) Zarrachalar kattalagi mn. Kesma 1 \ Mexan ik Struk ukurlig i, 1- 0,25- 0,1- 0,05 - 0,01 - 0,005- 0,001 | Fizik Mikr o tarkib Disper s tura sm. 0,25 0,1 0,05 0,01 0,00 5 0,001 loy agreg at bо‘yic ha lik lik 1 nomla koef. koef. 1 1 1 1 1 nishi О ‘tloqi-allyuvial tuproq (fon); 0,9 20,5 27,1 I 25,4 12,7 5,0 8,4 47,2 52,8 V. 0-20 0,3 0,2 20.2 22,23 [ 23,0 4,87 | 16,3 20,2 17,8 54,3 28,0 ogir kumoq 0,70 26,0 21,8 33,8 4,3 5,7 7,7 7 3. 70- 80 0,26 0,52 18,1 39,7 12,2 15,9 13,4 0 41,5 urta 57,5 42,5 i±g! _ +25, 5 +3,7 | - - 29,7 kumok Neft bilan ifloslangan (17,4%) о ‘tloqi-allyutvl tuproq 15,5 1,0 33,1 23,3 15,7 1 6,7 4,7 45,6 54,4 K. 0-20 1,6 13,9 1,8 22,1 4 11,0 0 18,1 5,3 22,5 23,6 10,3 56,4 30,2 og‘ir kumok 9,0 14,4 34,0 26,4 6,1 6,5 3,6 24,6 75,4 3. 70- 80 0,3 +8,6 6 0,1 +14, 28 28,0 +5,7 5 32,8 14,1 !0,1 14,6 38,8 27,3 urta kumoq Mazut bilan ifloslangan (5%) о ‘tloqi allyuvial tuproq 4,4 12,3 30,0 27,6 15,7 7 5,0 4,9 26,7 73,3 L. 0-20 2,1 0,4 14,2 39,6 12,8 12,6 18,3 43,5 urta +2,3 +12, 3 +15, 9 • +3,0 - - 33,5 kumok 10,1 1,8 44,4 20,4 6,3 10,7 6,3 28,7 71,3 3, 70- 80 1,59 1,01 18,7 0 14,5 4 14,22 28,65 21,3 44,2 urta 8,42 25,7 34,9 kumok 8 Urug‘ning unib chikishi uchun neftning minimal dozasi (0,5%) ham sekinlashtiruvchi ta’sir qiladi, bu esa о ‘simlikning keyingi vegetatsiya davri uchun 2 barobar passiv rivojiga sabab b о ‘ladi Boshqirtiston Respublikasi hududida keng miqyosda о ‘suvchi begona о ‘tlar 81ye11apa tesNa, YesPosIoa sgt^aSH Ь . laboratoriya sharoitida neftning turli dozalari bilan tajriba qilindi. Bunga k о ‘ra 1% va 10% dozada neft ta’sir ettirilganda 4 sutkada 38% va 10%, 8 sutkada 56% va 46% urug‘ unib chiqkanligi aniqlandi. Namangan viloyatidagi Mingbuloq neft koni atrofida (1,5-2 km. radiusda) о ‘simliklar 1 ball (20%) sistemada о ‘sishi kuzatildi. Laboratoriya sharoitida tajriba о ‘tkazilganda esa neft koniga nisbatan (metr hisobida) olingan tuproq namunalarida g‘ о ‘za va bug‘doy о ‘simligi turlicha miqdor va vaktda unib chiqdi, hamda turli rivojlandi (25-jadval). 25-jadval Neft bilan ifloslangan tuproqda g‘ о ‘za chigiti va bug‘doy urug‘larining unishi va ayrim fiziologii k о ‘rsatkichlari (Z.A.Jabbarov 2006 yil) Variantlar Ayrim fiziologii kо‘rsatkichlar Tuproq namunalari (neft koniga nisbatan (m) uzokpikdan olingan) 200m 800m 1500m 5000m 8000m G‘о‘za Chigitning unishi, (%) 70 80 80 80 Chigitning unishi (sutka, soat) 7sutka (160soat) 7 sutka (157soat) bsutka (139soat) bsutka (126soat ) Niholning 15,73 19,04 21,17 23,76 9 uzunligi (sm) Niholning ogirligi(mg) . 0,6178 0,7354 0,8436 0,9873 Bug‘doy Urug‘ning unishi (%) . 60 60 70 80 Urug‘ning unishi (sutka, soat) . bsutka (Shsoat) 6 sutka (140soat) 5 sutka (Shsoat) 5sutka (Pbsoat) Nixolning uzunligi Sem) 11,78 13.45 22.23 25.01 Niholning og‘irligi(mg) 0,1120 0,1255 0,4874 0,5899 Neft miqdoriga k о ‘ra 200 metr masofadan olingan tuproq namunasida tajribadagi о ‘simliklar urug‘larining unishi kuzatilmadi va keyingi tuproqlarda k о ‘rish mumkinki, neft konsentratsiyasiga k о ‘ra turli vaktlarda unib chiqqan nihollarning organlari ham turlicha rivojlandi (23-rasm). 23-rasm Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi - allyuvial tuproqlarda g‘ о ‘za niholining k о ‘rinishi (7 kunlik nixol, о ‘ngda ifloslangan, chapda toza tuproqda ungan nixol) 10 Tuproqning unumdorligi va sog‘lomligi unda о ‘suvchi ekinlarning holati bilan belgilanadi. Muayyan о ‘simliklarning yaxshi rivojlanishi, ulardan olinadigan hosilning yuqori va sifatli b о ‘lishini ta’minlay olish faqatgina tuproqning tozaligiga xosdir. Shu nuqtai nazardan kimyoviy ifloslangan tuproqlarni, xususan neft va neft maxsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarni tozalash usullarini ishlab chiqish va tegishli rekultivatsiya tadbirlarini q о ‘llash muhim hisoblanadi. 11 SHARTLI BELGILAR, BILIKLAR VA TERMINLAR AQSH-avtomobillarga yoqilgi kuyish shaxobchasi AKSH-Amerika k о ‘shma shtatdari BMT-birlashgan millatlar tashkiloti Bk-bekkerel g/kg-xar kilogrammda famm miqdor g/sm 3 -xar santimetr kubda famm miqdor (xajm va solishtirma ogirliklar uchun) s^1-xar litrda gramm miqdor g-gramm DDT- dixlordifenshprixloretan dm 3 -ditssimetr kub Dj/kg- xar kilogrammda djoul miqdor kg/m -xar metr kvadrat tuirok yuzasida kilogramm miqdor kg-kilogramm km-kilometr Kl/kg-xar kilogrammda kulon miqdor m-metr sm-santimetr ■MDX-mustakil davlatlar xamd о ‘stligi mm-millimetr m/s-xar sekundiga metr m/sutka-har sutkasiga metr 12 mg glyukoza/g tuproq-xar gramm tuproqda milligramm glyukoza mg/l- har litrda millshramm miqdor mg1CHNe/g tunroq-xar garamm tuproqda milligramm miqdor ammiak ml 0 2 /g tuproq-xar gramm tuproqda millilitr hajmda kislorod miqdori ml-millilitr mg/dm'-milligramm ditsimetr kub Oz mg/kg 1 soat-1 soat davomida xar kilogramm tuproqdan ajraluvchi mildifamm kislorod t/ga-har gektar yerga tonna miqdor TMQQ-tabiatni muxofaza qilish k о ‘mitasi TojAZ-Tojikiston alyuminiy zavodi UPBM- neft parchalovchi bakteriyalar majmuasi UPB-neft parchalovchi bakteriyalar UPM-neft parchalovchi mikroorganizmlar destruksiya-parchalanish jarayoni x/g-xar famm miqdorda xujayralar soni %-foiz miqdor CHAES-Chernobl atom elektrostansiya si KQM-qabul qilingan meyor YAIM-yalpi ichki maxsulot 13

O'xshashlar

Tuproq, suv va o‘simliklarda og‘ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta’siri
Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin1 rekultivatsiyasi
Tuproq suv va o`simliklarda og`ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta`siri
Kimyoviy ifloslanishning tuproq xossalari va biologik olamiga ta’siri
Radioaktiv ifloslanishning tuproq xossalari va inson sog‘ligiga ta’siri