Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти - Ekologiya - Referatlar

Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти Режа: 1. Ижгимоий экологиянинг шаклланиши ва ривожланиши экосистема структурасини ишлаб чиқиш ва яратиш вазифаси ётади. 2. Ижтимоий-экологик система — бу ижтимоии экологияни ўрганиш объекта Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти 4. Ижтимоий-экологик факторлар юксалишининг инсон тараққиётидаги аҳамияти

Инсоннинг антрпоген фаолиятининг атроф-муҳитга, қолаверса, экосистемага оғир юк эканини, унга ўта оғирлик қилаётганини инсоният энди сеза бошлаяпти. Табиий ресурслардан шиддатли равишда фойдаланиш, жамиятнинг экосистемага кучли таъсири фойдали қазилмаларнинг тобора камайишига олиб бормокда. Бундай ҳолатнинг келиб чиқишига икки сабаб бор: биринчиси, инсон популяциясининг(цемографикжараённинг) ниҳоятда тезлик билан ортиб бориши, табиий экологик системани йўқ қилишга ёки ўзгартиришга олиб бормокда. Бундай ҳолат инсон популяциясининг экосистемага нисбатан трофик муносабатидадир, бу эса, ўз навбатида, моддаларни, энергияни инсон популяцияси орқали ҳаракатланишини таъминламоқца. Иккинчидан, инсон жамиятининг техник тараққиёти ва экосистемадан фойдаланишда кучли техникани ишлатишидадир. Шундай қилиб, инсон популяцияси ўзининг мақсадига эришиш учун кучли техника ёрдамида, биогеоценозларни бутун ер куррасида ўзгартириб юбормоқца. Шунинг учун ҳам ҳозирги куннинг долзарб муаммоларидан бўлиб инсоннинг антропоген фаолиятини ижтимоий экология даражасида ўрганиши, айниқса, экосистеманинг структура ва функциясига таъсирини ўрганиш вазифаси туради. Табиий муҳитнинг тобора ўзгариб бораётганини, тирик жонларнинг ўзгараётган шароитларга мосланишини, мослашиш механизмларини, экосистемага ташланаётган катта миқцордаги чиқинди юкларнинг нормаларини аникдашни, технологик жараёнлар лойиҳалари ишлаб чиқилаётганда эколог гигиенистларнинг актив қатнашишини тақозо қилади. Акс ҳолда, технологик жараёнларнинг мукаммал эмаслиги эвазига атроф-муҳит ортиқчасига ифлосланиши, экосистемани деградацияга олиб боришини олимлар аллақачонлар билиб етдилар. Ҳозирда, экосистемани қайси компонентларига инсоннинг антропоген фаолияти таъсир кўрсатаётганлиги, таъсир этишни ўрганиш қайси йўналишда олиб борилиши тўғрисида КАМалиновскийнинг фикрларини келтирамиз. 1. Абиотик муҳитидаги ўзгаришлар. Бу ўзгаришлар одатда абиотик факторларга олдиндан ўйлаб таъсир кўрсатиш оқибатида ёки инсоннинг антропоген фаолиятининг оқибатида келиб чиқади. Бундай ўзгаришлар абиотик омилларга мослашиб яшаётган биотик омилларни қайтадан мослашишига олиб келади, агар ўзгарган шароитга мослаша олишни уддасидан чиқмаса популяциялар қирилиб кетиши мумкин. Чунки, абиотик омиллардаги ўзгаришлар ўзининг гирдобига гидрогеологик, геологик, метеорологик шароитларни бузиб ташлаши, яъни тупроқ, сув, ҳаво таркибининг ўзгариб кетиши тирикжониворларни ўзгарган муҳитга бўладиган реакцияси улардаги физиологик функцияларни, биологик кундалик ритмларни ҳам бузишга олиб боради. Бундай ўзгаришлар, саноат корхоналарининг ташқи муҳитга чиқариб ташланаётган чиқитлари, мелиоратив ишларни олиб боришда кечаётган жараёнлар, қишлоқ хўжалигида

нотўғри, меъёридан кўп ишлатилаётган минерал ўғит ва заҳарли химикатлар, шаҳарларда, мегаполисларда бўлаёттан урбанизация жараёнлари ва бошқалар оқибатида пайдо бўлмоқда. 2. Инсоннинг антропоген фаолиятининг биотик омилларга тўғридан тўғри таъсир этиши оқибатида ҳам биотик омилларни ҳаётий фаолиятини ёки тезлатишига, ёки секинлатиришга олиб боради. Айниқса, техник жараёнларнинг муҳит шароитига таъсири анчагина кучлидир. 3. Техник жараёнларни тўғридан тўғри тирик организмларга таъсир кўрсатиши мувозанатни бузиб юборади. Жумладан, маҳсулотларни ер майдонидан механизмлар ёрдамида йиғиштириб олиш, ёки уларга ўсиш даврида заҳарли моддалар билан ишлов бериш, автомобил, поездлар ҳаракати, катта йўллар қуриш, кечалари суғориш ишларини олиб бориш ва бошқалар. Сунъий равишда популяцияларни бўлиб ташлаш, ёки биогеоценозларни техник жараёнлар ёрдамида чегаралаб ташлаш, масалан, дамбалар қуриш, ўрмонларни йўқотиш ҳисобига транзит йўлларни қуриш, мисол трансамозония йўллари, транссибир йўллари ва ҳоказо. 4. Биотик омилларга тўғридан тўғри таъсир кўрсатиш. Масалан, фойдали ўт-ўланларни йиғиб олиш, ҳайвонларни отиб ўлдириш, баликдарни кўп миқцорда овлаш ва бошқалар. Буларнинг ҳаммаси популяцияни йўқ қилиши мумкин. Албатта, экосистеманинг биогеоценозлари, биотик омиллари инсоннинг антропоген таъсиридан шундай ҳолатга келадики, уларнинг ўзи инсонни ўзига қарши, унинг соғлигига қарши акс таъсирини кўрсатади. Бошқача қилиб айтганда, бу кайтар дунёдир. Бундай ҳолат фақат экосистемага таъсир қилибгина қолмай космик фазога ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Бундай ҳолатни бошқараётган жамият охир пировардида бу таъсирни ўзида ҳам сезади. Масалан, аҳоли генефондининг ўзгариб кетиши, ўсимлик дунёсига келаётган қирғинлар, борган сари ўрмонларнинг ёнаётгани, катта-катта регионларнинг сувни тагида қолиб кетиши инсон жамиятида кетаётган жараёнларни ўзгартириб юбормокда. Шунинг учун ҳам экология фанининг асосий вазифаси, инсон ва унинг тараққий этаётган ва ривожланаётган техникасининг жамиятдаги, табиий экосистемадаги бўлаётган ўзгаришлардаги ролини ўрганишдир. Бундай илмий изланишлар фақатгина назарий аҳамиятга эмас, балки амалий аҳамиятга ҳам эга эканини билмоқ зарур. Ҳозирда, далиллар асосида, экосистемани инсонлар, ҳайвонлар дунёси ва бошқа тирик жонларни нормал яшаши учун қулай бўлишини таъминлашга мўлжалланган чора-тадбирлар ишлаб чиқиш зарурати, айнан XXI аср талаби бўлиб қолмоқда. Аммо, букж алломалар, мутафаккир доно инсонлар томонидан биз яшаб турган эрадан илгари ҳам табиат ва тирик организмлар орасидаги ўзаро муносабатлар кўриб чиқилган, жумладан, бу жараёнларга Аристотел, Теофрестом, Гиппократ ва бошқалар ўзларининг асарларида аҳамият беришган. Албатта, инсониятнинг дастлабки тараққиёти даврида кўпроқ биологик омил сифатида ўз функцияларини бажарган бўлса, унинг ҳаётини асл мазмуни ҳам, биологик жараёнга тааллукдилиги ижтимоийликдан устун бўлмаган. Кдчонки, инсоният жамияти ўта катта кучга

айлангач, ўзининг хўжалик фаолияти билан табиатда кетадиган жараёнларга, унинг экосистемасига таъсир кўрсата бошлади, яъни катта миқцорда табиий ресурслардан фойдаланиш, ишлаб чиқариш маҳсулотининг энг кучли механизмларини табиий ресурсларни ўзлаштиришга йўналтириш, саноат ва хўжалик фаолиятидан ҳосил бўлган катта миқдордаги чиқитларни сув ҳавзалари, атмосфера ҳавосига меъёрдан ортиқ даражада ташлаш, ер юзасида ахлатхоналар пайдо бўлишининг сабабчиси бўлиб қолди. Инсон, катта ижтимоий кучга айланиб, ижтимоий экология муаммоларини келтириб чиқармокда. 1. Ижгимоий экологиянинг шаклланиши ва ривожланиши В.М.Вернадскийнинг ибораси билан айтганда, келажакда экологик муаммолар инсоният жамиятининг табиий муҳит ўртасидаги модда ва энергия алмашиниши жараёнларини инсониятнинг бошқара олишига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлиб қодци. Чунки, инсоният жамияти биосферада бўлаётган модда ва энергия алмашинишига катта таъсир этувчи кучга айланмоқца. Натижада дунёвий экосистема, дунё миқёсидаги ижтимоий экосистемага айланмокда. Ижтимоий экосистема, бу биосферада бўлаётган жараёнларни акл-идрок билан ҳал этиладиган ноосферага айланииш керак деб умид қилган эди. Бундай умидларга жавоб топиш учун, жуда мураккаб бўлган ижтимоий экосистемани (социоэкосистема) чуқурроқўрганишни, экосистема компонентларида кетаётган жараёнлар қаридаги қонуниятларни бир-бирига боғлиқ эканлигини, бир-бирига таъсир этиш қонуниятларини очиш, инсоннинг нормал ҳаётини таъминлайдиган экосистемага ўхшаш моделларини ишлаб чиқиш тўғрисида фикр юритиш, унинг ривожи келажак натижаларини олдиндан тушуна билиш, кўра билишни ўрганиш тақозо қилинади. Бундай оғир мураккаб жараёнларни ўрганишга жуда кўп фанларнинг биргаликда илмий изланишлар олиб бориши талаб этилади. Булар табиий, ижтимоий, техник фанлар ва ижтимоий экология фани. Ижтимоий эколгия фани анча ёш, ўз олдига катта вазифларни қўя оладиган фанлар қаторида туради дейишга умид боғласа бўлади. Чунки, бу фан биологик экология заминида пайдо бўлиб, инсоният жамиятида энг керак зот, инсон ва унинг популяцияси сиҳат- саломатлигини ўйлайдиган, унга экологик қулай яшаш муҳитини яратишга мўлжалланган изланишларни олиб борувчи фан сифатида танилмоғи керак. Ижтимоий экологияга 1966 йилда Жаҳон социологларининг конгресси асос солди. 1970 йилда Варна шаҳрида бўлиб ўтган иккинчи Жаҳон конгрессида ижтимоий экологияни ривожлантириш мақсадида дунё социологларини бирлаштириш учун илмий текшириш комитети ташкил қилинди- Шу асосда ижтимоий экологияни социологиянинг мустақил бир қисми деб тан олинди. Бу воқелик ижтимоий экология фанининг ривожига ва аниқ предмет бўлишига зўр туртки бўлди. Ижтимоий эколгия фани кўп фанларни боғловчи фандир, унинг изланиш, ўрганиш объекта инсон, жамият ва табиатнинг ўзаро муносабатлари қонуниятларидир. Бу фан ижтимоии, табиий муносабатларни қулайлаштиришни, бир-бирига мослаштиришни ҳамда ижтимоии

экосистеманинг эволюцион жараён заминида ривожланишини таъминлайдиган предметдир. Ижтимоии экология тирик жонлар экологиясидан, ер курраси экологиясидан тубдан фарқ қилади. Бу фан инсон, жамият ва табиий муҳитнинг ўзаро асосли чуқур боғланганликларини, бу боғланишларнинг механизмлари қонуниятларини очиб беради. Бошқача айтилганда ижтимоии экология материянинг ҳар қандай шаклдаги ҳаракатининг ижтимоии ўзаро боғланиш қонуниятларини системали равишда комплекс ўрганади. Г.А.Барчинский ибораси бўйича талқин қилинса, ижтимоии экология фундаментал илм манбаи бўлиб, унинг фундаменти материалистик диалектика ҳисобланади. У жуғрофиянинг иқтисодий ва табиий фанларни биоэкология, инсон экологияси, мухандислик, қолаверса экология соҳасидаги бошқа фанларни бир-бутун яхлит қилиб ўрганишга даъват этади. Ижтимоии экологиянинг назарий томони, инсон жамиятининг табиий атроф-муҳит билан ўзаро таъсири қонуниятларини ўрганади, жамият билан табиатни ўзаро балансли (бир-бирига зарар бермайдиган) таъсир этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқади. Бу фаннинг амалий томони, регионал (маҳаллий) локал ижтимоий- экологик система моделида (қолипида) уларни комплекс ҳолатд;1 ўрганиб, энг қулай функционал ижтимоии структурасинм (тузилишини) билмоқ ва бошқариш ҳисобланади. Мақсад, инсониятнинг дунёвий экологик муаммоларини илмий асосда ҳал этишдир. Бошқача қилиб айтганда, кўп эколог олимларнинг фикрича, ижтимоии эколгиянинг асосий мақсади, жамият ва табиатнинг ўзаро муносабатларини мослаштириш, яратиш, сифат жиҳатдан янги антропоген компонентлар заминида санитария- гигиена талабларига жавоб берадиган, инсонларни табиатга бўлган талабини қондирадиган регионал, минтақавий ижтимоии экосистема структурасини ишлаб чиқиш ва яратиш вазифаси ётади. 2. Ижтимоий-экологик система — бу ижтимоии экологияни ўрганиш объекта Умумий экология сингари ижтимоии экологиянинг ҳам ўзининг ўрганиш объекта бор. Бу ижтимоий-экологик системадир. Ижтимоий-экологик система бу, биргаликда кўпчилик, ҳар хил ижтимоии гуруҳларнинг, популяцияларнинг умумий ҳолда, диалектик бирликда ва ўзаро бир-бирлари ва атроф табиий муҳит билан 1ОКТИМ0ИЙ-ИҚТИС0ДИЙ тартиблиқда яшаш маконидир. Ижтимоий-экологик система дунёвий (глобал) катта, регионал (минтақавий), маҳаллий экосистемаларга бўлинади. Инсоният жамиятининг ҳаммаси қаерда, қайси ҳолатда бўлмасин сайёрамизнинг табиий муҳитлари билан ўзаро боғланиб бир- бирларига таъсир кўрсатиб ҳаракат қиладилар. Минтақавий ва маҳаллий экологик системада инсон жамияти гуруҳи табиий атроф-муҳит билан ўзаро боғланган ҳолатда ўша минтақа ва маҳаллаларда маъмурий хўжалик бошқарувида бўладилар. Ижтимоии экосистема

1-схема Глобал (дунёвий) Жонли Ижтимоий- иқгисодий тартибли (подсистема) J Жонсиз Яъни, давлатга, маъмурий вилоятларга оид ва шаҳар, туманларга оид, йирик қишлоқ хўжалик корхоналарига оид экологик системалар мавжуд. Шундай қилиб, ижтимоии экосистемани босқичма босқич бир-бирларига бўйсунадиган структураси (тузилиш) ташкил топади. Булар, ўз навбатида, асосий икки тартибдаги ижтимоии эколгик системанинг, яъни табиий ва ижтимоий-иқтисодий системалардан, уларнинг ўзи ҳам жонли ва Пбоб Щ ££ Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти ens ) такомиллаштириш чора-тадбирларини ишлаб чиқади1. Аммо, шуни айтмоқ зарурки, «Инсон ва табиий муҳит» муаммоларини ўрганищда эътибор бериладиган асосий объект инсоннинг табиий муҳит билан боғланиш томонини ўрганиш ҳисобланади. Инсон экологиясининг илмий мазмуни инсоннинг жамият билан бевосита ўзаро таъсирини аҳолини хотиржамлигини таъминлаш мақсадида ўрганишдир. Шу нуқтаи назардан инсон экологияси ижтимоий экологиянинг бир қисми бўлиб, инсон ва унинг популяциясини атроф-муҳит ҳамда ижтимоий муҳит билан ўзаро таъсир этиш қонуниятларини, бошқача қилиб айтганда, бу илмий йўналиш антроподемозкосистема ичидаги ижтимоий-биологик муносабатларни ўрганади. Инсон экологиясининг яна бир асосий қирраси ер курраси минтақаларида иқтисодиётни, ишлаб чиқаришни, хўжаликни ривожлантириш мақсадида ўзлаштириш жараёни заминидаги қонуниятларни очиб бериш, инсоннинг морфофизиологик ўзига хос томонларини ҳисобга олган ҳодда биосферанинг техноген жараёнлар таъсирида ноосферага (техносферага) ўгиш даврида унинг сиҳат саломатлигини асраш муаммоси ҳисобланади. Бу борада В.И.Вернадскийнинг ибораси билан айтганда «инсоният табиатни Минтақавий Маҳаллий Табиий тартибли (подсистема) Хўжалик~ЩсЦ $ Пбоб

ўзгартирувчи фактор сифатида намоён бўлаётган бир вактда унинг хўжалик фаолиятининг табиатга нисбатан таъсири тобора кучайиб бораётган вактда табиатнинг имкониятларини ҳисобга олиш зарурият бўлиб қолмоқца, акс ҳодда табиатдаги намоён бўлаётган экологик салбий ўзгаришлар инсонни, унинг саломатлигини ҳам ёмон ТОМОН ГА ўзгартириб юборади ва юбормоқца. Бу, бошқача қилиб айтганда, инсон биосферадаги ҳозирги ва келажакдаги бўладиган салбий ўзгаришларга жавобгар ҳисобланади. Бу биосферадаги эволюдион ўзгаришларни тўғри йўналтирадиган жамиятни тузишни тақозо этади». Чет эл илмий адабиётларида келтирилаётган далил ва фактлар, инсон экологиясининг дунёвий глобал муаммолари пайдо бўлаётганидан далолат беради. Инсон экологияси, биринчи бўлиб Анча кейинроқ Англия олими У.Бьюс ҳам инсон экологией фанининг баъзи бир вазифалари тўғрисида эслатиб ўтади. Хуллас, инсон экологиясининг тарихий ривожи ва шаклланиши ижтимоий эколгиянинг энг асосий, марказий йўналишини амалга оширишда табиий ва ижтимоий фанларнинг комплекс бир- бирларини қўллаб-қувватлаши заминида асос топди. Бунда физика, генетика, ижтимоий экология ва антропология фанлари, тарих, демография, иқтисод, фалсафа, хуқуқ ва табобат фанларининг қатнашиши катта рол ўйнайди. Бунда, асосий ролни табобат фанининг узвий қисми ижтимоий гигиена, умумий гигиена, эпидемиолгия тиббий география, микробиология фанлари ўйнайди. Урбанизация, индустриализация жараёнлари, атмосфера ҳавоси, сув ҳавзалари, тупроқнинг ифлосланиши ва бошқалар (оқибатида пайдо бўладиган касалликларни ўрганиш ва касаллик даврида дори- дармонлардан фойдаланиш) табиий эволюция жараёнларига биогеоценозларга ўз таъсирини кўрсатиб шаклланган экосистемани ўзгартириб юборди. 4. Ижтимоий-экологик факторлар юксалишининг инсон тараққиётидаги аҳамияти Илмий техника тараққиёти инсонларнинг яшаш тарзига кўринарли таъсир кўрсатди, жамият билан табиатнинг ўзаро муносабатларини фаоллаштирди, бу эса ижтимоий тараққиётни ривожлантирувчи асосий фактор бўлиб қолди. Инсоннинг ижтимоий фактор сифатида биосферага шиддатли, кенг кўламда кўрсатаётган таъсири бутун дунёда экологияга, унинг услубларига жиддий этибор беришни кучайтириб юборди. ресурелардан беқиёс фойдаланиш оқибатида, ўзининг мисли кўрилмаган тараққиётига, цивилизациясига, биологик тур сифатида эришди. Аммо, инсоният цивилизацияси «табиатни ўзига бўйсундириб, ўзининг табиий ҳаётий фаолиятига, яшаш шароитига асосли путр етказди, жамият ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабатларни бузди, унга зарар етказди, шу билан экологик муаммоларни келтириб чиқарди».

Шунинг учун ҳам, ҳозирда экологиянинг ижтимоий, ижтимоий-гигиеник томонларини, бунда, янга услубий ёндашишлар ёрдамида инсон билан табиий атроф-муҳитни, қолаверса, табиатни, инсон ва биосферани ўрганишни ривожлантириш, инсон билан табиат ўртасидаги бузилмас боғланишлар борлигини ҳамда жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаёт шароитларини узвий боғланганикларини ўрганиш зарурати туғилди. Чунки, ҳозирги замон илмий техника революцияси шароитидаги ижтимоий-иқгисодий, тиббий биологик, экологик ва бошқа жараёнларга комплекс ёндошиш зарурияти вужудга келяпти. Сабаби, илгариги ўтган даврларга Караганда, инсоннинг табиий муҳитга, биосферага кириб бориши (космос, океанлар, ер қарига) тобора кучаймоқца, бундай ҳолат ўз навбатида, ҳам табиатга, ҳам инсоннинг ўзига, унинг ҳаётий, хўжалик фаолиятига ўз таъсирини кўрсатмоқца. Модомики, шундай экан, илмий техника ривожланишининг оқибатлари инсониятни жуда ташвишга солаётгани бу факт. Негаки, илмий техниканинг тез ривожланиши инсонлар учун, бир томондан, оғир меҳнатни енгиллаштириб, ҳаётда беҳисоб янгиликлар яратмоқда, иккинчи томондан, шу техника янгиликларини амалиётга татбиқ этиш жараёнларида, ижтимоий система қандай характерга эга бўлишидан қатъий назар, жамиятда турли қарама қаршиликлар, зиддиятлар пайдо бўлмоқда. Бу зиддиятлар, фақатгина ижтимоий, сиёсий, моддий бойликларни, меҳнат маҳсулотларини бўлиш соҳаларида бўлиб қолмай, балки инсон билан табиий ва сунъий экологик система соҳасида ҳам намоён бўлмокда. Бу, ўз навбатида, ҳозирги замон экологик ҳолатида ҳаёт-мамотни, динамизмининг бузилишини асоси бўлмокда. Бу зиддиятларнинг объектив томони шундаки, инсонларнинг табиий ресурслардан фойдаланиш жараёнларининг илгарилаб кетиши, бунинг окибатида инсоннинг келажакда нималар кутаётганини ўйламасдан иш тутиши, табиий жараёнларга аралашиш табиатда илгари сезилмаган ва кузатилмаган янги-янги табиий ҳодисаларни келтириб чиқармокда. Орол денгизининг қуриб бориши, Аму-Сирдарё сувининг ниҳоятда минераллишиб кетиши, сув тошқинлари, зилзилалар, ернинг кўчиши ва ҳоказолар бунга мисолдир. Жамият, атроф табиий мухитдан ўзининг эҳтиёжи учун ҳамма нарсани олади (нефт, газ, тошкўмир, рангли металлар, ўрмон дарахтлари), уларга истеъмол қилиш ҳолатини, формасини беради, кейинчалик ўша табиий мухитдан олган нарсаларни бошқа шаклда (чиқинди сифатида) қайтаради. Шундай қилиб, ҳаёт учун энг муҳим бўлган табиий ресурслар қайта ишланиб, миллионлаб тонна чиқиндига айланиб, қолдиқ моддалар сифатида табиатга биосферага қайтарилади. Бу эса, ўз навбатида, табиий атроф-муҳитнинг сифатига доимо жамият

томонидан назорат қилиш заруратини келтириб чиқаради. Ижтимоий экология — фанларни ўзаро боғловчи фан (Г.А.Барчинский бўйича) 5. Экологик зиддиятларнинг илдизи қаерда? Табиий муҳитнинг тобора ифлосланиб бориши экологик мувозанатни издан чиқаришга олиб бормоқда, бу ҳолатнинг олдини олиш ёки нейтраллаш фақатгина илмий техника ёрдамига асосланган чора-тадбирлар билан табиий муҳитни илгариги ҳолатига қайтариш жуда қийин. Бундай зиддиятли ҳолат, фақатгина капиталистик мамлакатларда эмас, балки социалистик тузимга эга бўлган мамлакатларда ҳам содир бўдди. Гап шундаки, бйр вақтлар олимлар томонидан аникланган, олдиндан кўра билинган, табиатдаги бўладиган ўзгаришлар тўғрисида жуда кўп давлатларнинг бошлиқлари огоҳлантирилишига Қарамай, табиатдан ваҳшийларча фойдаланиш, бу жараёнда техниканинг салмоқли кучларидан фойдаланиш давом этаверди ва ҳозирда ҳам давом этаяпти. Табиатдан, жамият талаби бўйича ҳамма нарса олинмокда, аммо, олинган табиий ресурслар ўрнини нима билан тўлдирищ масаласи муаммо бўлиб қолмоқда. Табиий атроф- муҳит чиқиндилар билан, хўжалик ахлатлари, саноат таълим-тарбия берувчи муассасаларда экологик таълимотни ўқитишни амалга ошириш...» шарт эканлига тўғрисида ran боради. Дарҳақиқат, табиий атроф-муҳитдан рационал фойдаланиш инсониятнинг ҳозирги кундага эҳгиёжига айланмоқца, норационал қилинган ишлар, ҳам табиатга, ҳам инсонларга, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсига, жонсиз табиатга салбий таъсир этувчи оқибатларга олиб келиши муқаррар. Олимлар томонидан тўпланган далиллар кўрсатишича, бизюшг мамлакатимизда ҳам, айниқса, кимёвий моддалардан фойдаланиш кўп хатоларни келтириб чиқармоқда. Инсон ва табиат учун зарарли кимёвий моддаларни ишлаб чиқариш ва ишлатиш кўп нохушликларга сабаб бўлади. Жумладан, юқори заҳарликка эга бўлган кимёвий моддалар, яъни бутифос, фентиурам, ГХЦГ ва бошқалар 25—30 йил давомида қишлоқ хўжалиги соҳасида ишлатилиб келинди, ерларимизга

нормадан ортиқ минерал ўғитлар ташланди. Оқибатда, улар аҳолига, табиатимизга ўз зарарли таъсирини кўрсатди. Айниқса, радиоактив чиқиндиларнинг йигалиб қолиши, пестицидлар, минерал ўғитларнинг ўйламасдан кўп миқдорда ишлатилиши тупроқни, сув ҳавзаларини, генафондимизни издан чиқарди. Шундай қилиб, инсоннинг антропоген фаолияти кўп ҳолатларда ижтимоий-иқтисодий ва экологик ноқулай асоратларни келтириб чиқаради. Биринчидан, экологик нуқтаи назардан техника ва инсон ўртасидаги ўзаро нисбат, инсонни яшаш шароити билан иқтисодий, табиий, ижтимоий, биологик ўзаро нисбат тобора қисқариб бормоқда. Экологик мувозанатнинг шиддатли ўзгариб бориши табиатда биохимик жараёнларнинг ўзгаришга олиб бораётгани, табиатга, қолаверса инсонга бўлаетган салбий таъсирдир. Бу таъсирлардан инсонни ҳимоя қилиш тобора қийинлашмоқда. Иккинчидан, илмий техника ривожи, кўп жиҳатдан инсон учун зарур бўлган қулай психофизиологик мувозанатни сақлаб қололмасликка, унинг, компенсатор мослашиш имкониятларини издан чиқаришга, бузилишга олиб бормоқда. Демак, тараққиёт тезлиги билан, инсонни ҳимоя қилишни такомиллаштириш тезлиги ўртасида зиддият туғилмоқда. Учинчидан, илм-фан, техника тараққиёти даврида инсон факторининг активлигини ошириш, биоэкологик ҳолатни бузилаётганини ўрганиш, конкрет эколгик ҳолатларни минтақалардаги ҳолатни, иқлимий-жуғрофий, этник ва бошқа нуқтаи назарларни тезликда ўрганиш, бу борада фундаментал изланишлар олиб боришни тақозо этади. Шундай қилиб, ўзгариб бораётган атроф-муҳитга чидаш, мосланиш, унга ўрганиб яшаш ижтимоий муносабатлар билан аниқланилади. Аслини олганда, жамиятнинг барқарор ривожини таъминлаш учун, «табиий» ва «сунъий» ривожланишга диалектик ёндошиш илмий асосланган ижтимоий-гигиеник ва экологик ўзгаришларни олдиндан кўра билиш ва тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқишни тақозо қилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

O'xshashlar

Экологик муаммонинг ижтимоий йўналишлари

Минтақавий ижтимоий-экологик муаммолар

Экологиянинг умумий масалалари

Экология асослари

Экология предмети, мақсади ва вазифалари