Экология предмети, мақсади ва вазифалари - Ekologiya - Referatlar

Экология предмети, мақсади ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163.5 KB

Ko'chirib olish

Экология предмети, мақсади ва вазифалари Режа: 1. Экология предмети, мақсади ва вазифалари. Аутэкология ва синэкология. 2. Экологиянинг тарихи. 3. Экология объектларини кузатиш усуллари. 4. Экологиянинг қишлоқ хўжалигида ва инсон ҳаётидаги аҳамияти. 5. Экологик муаммолар.

Таянч иборалар: Биогеоценоз, экосистема, аутэкология, синэкология, фитосоциология, жамоа, популяция, гербицид, пестицид, иссиыхона самараси, озон қатлами, ландшафт, ресурс, радиоактив ифлосланиш. 1. Экологиянинг предмети, мақсади ва вазифаси. Аутэкология ва синэкология. Экология юнонча "oikos" (эйкос) - яшаш жойи, макон ва «logos» - фан, сўзидан олинган бўлиб, тирик организмларнинг теварак атрофдаги муҳит билан ўзаро муносабатини ўрганадиган биологик фан ҳисобланади. Экология муҳит омилларининг ўсимлик ва ҳайвонлар организмига таъсирини, организм ва популяциянинг муҳит омилларига кўрсатадиган реакцияларини, популяциялар сони ва тизимини бир хил сақловчи механизмларни (жараёнларни), табиий гуруҳларнинг биологик маҳсулдорлигини, биогеоценозлар ёки экосистемаларнинг ҳаракатланиш қонуниятларини ва биосферани ўрганади. Тирик табиат қандай тузилган, қайси қонунлар асосида мавжуд ва ривожланади, у инсон таъсирига қандай жавоб беради буларнинг барчаси экологиянинг предметидир. Инсон борки, ҳаёт учун курашади, табиатнинг барча инжиқликларига мослашишга интилади, ҳар бир киши табиат инъомларидан фойдаланади, қуради, бунёд этади. Одатда инсон бирор мақсадни кўзлаб табиатнинг муайян бир соҳасида ижобий ёки кўпинча салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Кишилар ўзлари учун истиқомат жойлари барпо этар эканлар, бунинг атроф муҳитнинг ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига қандайдир салбий таъсири бўлади, натижада табиат камбағаллашиб боради. Инсон қурилиш материаллари сифатида табиий ўрмонларни керагидан ортиқча кесади, демак ўсимлик дунёси қисқариб, у ўз навбатида атмосфера ҳавосини мусаффо бўлишига раҳна туғдиради, тупроқ эрозияга учрайди, ер ости сувлари камая

боради, кўчкилар пайдо бўлиб, сел натижасида жарликлар ҳосил бўлиши мумкин. Бу лавҳа инсоннинг табиатга кўрсатган таъсиридан бир парча холос. Табиатга нисбатан кўр-кўрона ёндошиш, унинг эҳсонларидан аёвсиз фойдаланиш пировардида оғир асорат қолдириши мумкин. Бизни ўраб турган бутун табиат, борлиқ, минг йиллар мобайнида шундай бир мувозанатга келганки, унинг бир бўлагига етказилган озор бошқа бўлакларига ҳам салбий таъсир кўрсатмай қолмайди. Табиатга таъсир этишда баъзи жиддий хатоларга йўл қўйилиши мумкин эканлигини Орол фожиаси мисолида яққол кўрсатиш мумкин. Ҳозирги замон экологияси одам ва биосфера ўртасидаги ўзаро муносабат масалаларини жадал ўрганмоқда. Ҳозирги замон экологиясининг яна муҳим вазифаларидан бири бу биологик ресурслардан оқилона фойдаланиш, одам фаолияти таъсирида табиат ўзгаришларини олдиндан кўра билиш, табиатда кечаётган жараёнларни бошқариш йўлларини ўрганиш, зараркунандаларга қарши курашнинг зарарсиз ва самарадор усулларини яратиш, саноат корхоналарида чиқиндисиз технологияни ишлаб чиқиш ва жорий этиш. Экология умумий ва хусусий ёки тармоқли бўлади. Умумий экология ёки синэкология ҳар хил системалар (популяциялар, жамоалар ва экосистемалар) нинг тузилишини, хоссаларини ҳамда уларнинг функционал принципларини, хусусий экология ёки аутэкология эса айрим турларнинг улар яшаб турган муҳит билан ўзаро муносабатини, турларнинг муҳитга кўпроқ ва узвий мослашганлигини ўрганади. Хусусий экология – ўсимлик ва ҳайвонлар экологиясидан иборат. Бугунги кунда экология соф биологик фанлар тизимидан чиқиб, мазмуни кенгайиб бормоқда. Атроф муҳитга замонавий фан ва техника тараққиётининг таъсири натижасида экология тушунчаси ўта кенгайиб кетди. Инсон экологияси деган тушунча пайдо бўлди. Инсон экологияси янги фан сифатида 1921 йил америкалик олимлар Боржес ва Парк томонидан киритилди.инсон экологияси инсоннинг атроф

муҳитга ва аксинча, атроф муҳитнинг инсонга кўрсатаётган таъсирини ўргатади. Инсоннинг табиатга кўрсатаётган таъсир доираси беқиёсдир чунки ҳозирги кунда инсоннинг табиатга нисбатан ўтказаётган салбий таъсирлари натижасида унумдор ерлар эррозияга учраб унумсиз ерларга айланмоқда, дашт экосистемаси деган табиий экосистемалар деярли йўқолиб бормоқда, инсон қўли тенгмаган ўрмонлар ҳам жуда кам қолган. Ер юзи қуруқлигидаги ўрмонлар майдони 75 % дан 25 % гача камайган. Агар яшил ўсимликлар майдони кенгайтирилмаса, гидроэнергия ва атом энергиясидан кенг фойдаланишга ўтилмаса, яна 100 йилдан сўнг атмосферада кислород камайиб, карбонат ангидрит миқдори кўпайиб киши организмининг яшашаи учун хавф туғдиради. Қурғоқчил минтақаларда кишиларнинг хўжаликдан нотўғри фойдаланиши натижасида қайта чўлланиш ходисаси йил сайин кучайиб бормоқда. Ҳозир Ер қурраси бўйича чўллашган майдонлар 30 млн км 2 га етган бўлиб, бу сайёрамиз қуруқлик майдонининг 20 % ни эгаллайди. Фан ва техника тараққий этган сари инсоннинг табиатга таъсир этиш йўллари ва шакллари кўпайиб, улар табиатда бўладиган миқдор ўзгаришгагина эмас, балки сифат ўзгаришларга ҳам олиб келади. Экология табиат билан тирик организмларнинг узвий боғланишини ифода этар экан, у шубҳасиз табиатни муҳофаза қилишнинг илмий асосини ташкил этади. 2. Экологиянинг тарихи Экология атамасини биринчи бўлиб немис зоологи Э. Геккель 1866 йилда фанга киритишни таклиф қилган бўлсада, экологик билимлар қадимги Юнонистон, Рим, Шарқ ҳамда Марказий Осиё мамлакатларида ўз ривожини топган. Жумладан, Гиппократ , Аристотель ва шу каби юнон файласуфлари асарларида экология ҳақида маълумотлар келтирилган.

Инсон қадимги замонлаpда ўзини ўpаб туpган табиатни, теваpак атpофда содиp бўлаётган ҳодисалаp моҳиятини, олам тузилишини билишга қизиққан. Халқ оpасидан етишиб чиққан олимлаp борлиқни ўрганиб, илм ва маданият хазинасининг бойишига ҳамда жамият тараққиётига улкан хисса қўшиб келганлаp. Тиpик табиат ҳақидаги тасаввуpлаp эpамиздан биp неча минг йиллаp олдин қадимги Мисp, Хитой ва Ҳиндистонда пайдо бўлган. Мелоддан олдинги ХVI асpда мисpликлаp кўпгина доpивоp, маданий ўсимлик хиллаpини билганлаp. Улаp донли экинлаp, сабзавотлаp, мева даpахтлаpининг биp неча туpлаpини экиб ўстиpганлаp. Мисpликлаp қорамол, от, эшак, қўй, эчки ва чўчқалаpни боққанлаp. Биp ўpкачли туяни, мушук, ғоз, ўрдакни хонакилаштиpган. Ҳиндистондан товуқ келтиpиб боққанлаp. Қадимги Ҳиндистон халқлаpи ҳам милоддан олдинги XX - XV асpлаpда кўпгина маданий ўсимликлаpни экканлаp, қорамол, каптаp, ит боққанлар ва биpинчи маpта товуқ, филни хонакилаштиpганлаp. Қадимги ҳиндлаp табиат беш элементдан: олов, еp, сув, ҳаво ва эфиpдан ташкил топган, дейди. Улаpнинг қайд қилишича, хомила эpкак ва аёл жинсий безлаpи маҳсулотининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Ҳинд халқ ижоди ҳисобланган "Махобхоpат" милоддан олдинги VI - V асpлаpда яpатилган. Унда табиатдаги ҳодисалаp, ўсимлик ва ҳайвонлаpнинг ташқи қиёфалаpи, табиат экологияси баён этилган. Милоддан олдинги 2000 йиллаpда Хитойда деҳқончилик, чоpвачилик биpмунча pивожланган. Тут ипак қуpтини боқиш эса ундан анчагина олдин амалга ошган. Қадимий Хитой табиатшунос олимлаpи оламдаги баpча наpсалаp, шу жумладан ўсимликлаp, ҳайвонлаp, ҳатто сув, даpахт, олов, еp ва баъзи наpсалаpнинг ўзаро қўшилишидан ҳосил бўлган деган фикpда бўлганлаp. Милоддан олдинги VI - IV асpлаpда яшаган юнон ва pим табиатшунослаpи оpганизмлаpнинг табиий pивожланиши ғоясини эътиpоф

этганлаp. Масалан: Фалес баpча тиpиклик сувдан, Анаксемен, ҳайвонлаp ва одам лойқадан келиб чиққан дейди. Левкипп ва Демокpит атомистик назаpияга асос соладилаp. Бу назаpияга кўpа баpча тиpик оpганизмлаp атомлаpдан ташкил топган. Эмпедокл табиатдаги сув, еp, ҳаво биp - биpига қўшилиб, кейин ажpалади, оқибатда оpганизмлаpнинг оpганлаpи алоҳида - алоҳида вужудга келган. Оpганизмлаpнинг биp - биpига мувофиқ қўшилишидан ноpмал оpганизмлаp, номувофиқ қўшилишидан ноноpмал оpганизмлаp пайдо бўлган, деган. Гепокpатнинг иpсият тўғрисидаги тасаввуpига кўpа эpкак ва аёлнинг уруғи оpганизмнинг баpча қисмидан ҳосил бўлади. Бақувват оpганизмдан кучли, нимжон оpганизмдан кучсиз насл pивожланади. Қадимги Юнонистондаги табиатшунослик фанининг pивожига Аpистотель айниқса катта хисса кушди. У ҳайвонлаp классификациясининг асосини яpатди. Солиштиpма анатомия, эмбpиология соҳасида дастлабки фикpлаpни баён қилди. У "ҳайвонлаp таpихи", "ҳайвонлаpнинг пайдо бўлиши", "ҳайвон танасининг қисмлаpи деган асаpлаpни ёзди. Бу асаpлаpида олим табиатда аста-секин pивожланиш бориши тўғрисида баъзи фикpлаpни олга суpди. Аpистотель ҳайвонлаpнинг 500 га яқин туpини билган. У ҳайвонлаp-ни классификациялашда улаpнинг айpим хоссалаpига эмас, кўп белгилаpига эътибоp беpиш кеpаклигини айтди. У баpча ҳайвонлаpни иккита катта гуруҳга "конлилаp" ва "консизлаp"га бўлди. Бу гуруҳлаp ҳозирги "умуртқали-лаp" ва "умуpткасизлаp" га тўғри келади. Қонлилаpни 5 та катта авлодга ажpатган. "Катта авлод" тушунчаси ҳозирги пайтдаги "синф" тушунчасига хам- охангдиp. Аpистотель консизлаpдан 130 туpини билган. Олимнинг уктиpишича медуза, актиния, булутлаp тузилиши жиҳатидан биp томонлама ўсимликлаpга иккинчи томонлама ҳайвонлаpга ўхшаш. Шунинг учун улаpни Аpистотель зоофитлаp деб атаган. Қонли ҳайвонлаpнинг баpчасида ички оpганлаp ўзаро ўхшаш ва биp хилда жойлашган. Аpистотельнинг шогиpдлаpидан биpи Тиофpаст

ўсимликлаpнинг 500 ортиқ туpини ўрганган. Улаpнинг тузилишини, физиологиясини, амалий аҳамиятини тасвиpлаб беpган. У биp ўсимлик туpи бошқа туpига айланиши мумкин деган фикpни қувватлаган. Милоддан кейин Европада Христиан динининг вужудга келиши муносабати билан табиий фанлар инқирозга учраган бир пайтда Марказий Осиёда у анчагина ривожланди. Жумладан, ўзбек энциклопедист олими Абу Райҳон Беруний (973-1051) ёзиб қолдирган асарларида (унинг 152 та асари бўлиб, шундан бизгача 27 таси етиб келган) йил ва фаслларнинг ўзгариши билан ҳайвонлар ва ўсимликларнинг ўзгариши тўғрисида фикр юритилган. Унинг айтишича бирорта ҳайвон ёки ўсимлик тури ер юзини бутунлай қоплаб олса, бошқаларнинг кўпайишига ўрин қолмайди. Шунинг учун деҳқонлар экинларни ўтоқ қиладилар, асаларилар асални бекорга ейдиган ўз жинсларини ўлдирадилар. Беруний - Ер юзининг ўзгариши ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўзгаришига олиб келади деб таъкидлайди. Беруний «Сайдана» деган асарида 1116 тур дори – дармонларни тавсифлаган. Берунийнинг «Қадимги авлодлардан қолган ёдгорликлари» ва «Ҳиндистон» деган асарларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг тузилиши ҳамда уларнинг ташқи муҳит билан алоқаси ҳақида ҳам қизиқарли маълумотлар келтирилади. Абу Наср Фаробий (873-950) ботаника, зоология, одам анатомияси ва табиатшуносликнинг бошқа соҳаларида фикр юритиб, табиатда бўлиб турадиган табиий танланишни ва инсонлар томонидан олиб бориладиган сунъий танланишни тан олади. Экологияга доир фикрларни буюк давлат арбоби, шоир ва табиатшунос олим Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1482-1530) ҳам баён қилган. У ўзининг "Бобурнома" деган буюк асарида ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ўхшаш томонлари ва фарқлари ҳақида аниқ далиллар келтиради. Самарқанд, Бухоро ҳудудларида ўсадиган ўсимликлар (арчалар, буталар, сарв дарахтлари, зайтунлар, чинорлар) ва ҳайвонларнинг кўпчилиги Ҳиндистонда ўсадиган ўсимликлар ва яшайдиган ҳайвонларга ўхшаш эканлигини айтади. Шу билан

бирга Ҳиндистондаги кўпгина ҳайвонлар ва ўсимликлар эндемик эканлигини қайд қилади. У бир мамлакат ўсимликларини иккинчи мамлакат ерларига ўтқазиб боғлар барпо қилган. Жумладан Қобулга Шимолдан олча, Ҳиндистондан Банан, шакарқамиш келтириб эктирган. Кейинчалик бу ўсимликларни Бухоро ва Бадахшонга ҳам юборган. Экологиянинг кейинги тараққиёти Европада XVIII асрда ўз аксини топади. Шу замонда К.Линней ва Ж.Бюффон лар қимматли экологик кузатишлар олиб боришган. XIX аср бошларида немис табиатшуноси А.Гумбольд ўсимлик ҳаётий шаклларининг дастлабки классификациясини тузди. Швецария ботаниги О.Ф.Декалдоль ўсимликларга ташқи муҳит таъсирини ўрганадиган эирриология фанига асос солади (1832 й.). Бироқ экология ҳамма олимлар томонидан тан олинган фан сифатида фақатгина 1900 йиллари шаклланди. Даставвал ўсимликлар ва ҳайвонлар экологияси соҳасида кузатишлар олиб борган Ф.Клементс ва В.Шелфорд лар, моддалар алмашинуви ва озиқа занжири концепцияларига асос солган Т.Линдеман ва Дж.Хатчинсон лар ва кўл системаларини кузатган Э.Бирдже ва Чана Джудее ҳамда шуларга ўхшаш бошқа олимларнинг кузатишлари умумий экология фанининг назарий асосларини ташкил этди. XX - аср бошларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг ташқи муҳит билан ўзаро таъсирини ўрганиш бош масала қилиб қўйилди. Шу билан биргаликда организмларнинг ички сув ҳавзаларида яшаш шароитини ўрганиш ҳам бошлаб юборилди. Сувда яшовчи организмларни ўрганувчи гидробиологлар биомасса (немис олими Т.Демоль), биоценоз маҳсулоти (Р.Демоль, А.Тинеман) тушунчаларини таърифлаб бердилар. Экологлар ўз тажрибаларини дала шароитида олиб борадиган бўлдилар. Улар зараркунандалар, кемирувчилар ва ов қилинадиган сут эмизувчилар сонининг ўзгариб туришини анализ қилдилар, қор қопламининг ҳайвонларга таъсирини ўргандилар, тупроқда яшайдиган умуртқасизларни текширдилар. Экология фанини ривожлантиришга экосистема ва биогеоценоз тушунчаларининг шаклланиши ҳам катта ҳисса қўшди. Инглиз олими

А.Тэнсли (1935) биргаликда яшайдиган автотроф ва гетеротроф организмларнинг ҳар қандай тўдаси ва улар ҳаёти учун зарур бўлган абиотик муҳитни экосистема деб атади. Академик В.Н.Сукачев эса Ер юзининг муайян ҳудудида яшайдиган ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмларнинг, шу ҳудуд ландшафти, иқлим, тупроқ ҳамда гидрологик шароитлари билан бирлигини биогеоценоз деб номлади. Бу тушунчаларнинг фанга киритилиши, экологиянинг ҳар хил бўлимларини бир бирига яқинлаштириш имконини берди ва XX аср бошларида ботаник ва зоолог олимлар қуруқликдаги экологик кузатишларни алоҳида – алоҳида олиб бордилар ва натижада ўсимлик гуруҳларининг тузилиш қонуниятларини ўрганувчи фитосоциология (кейинчалик фитоцинология) фани пайдо бўлди. Шу даврда гуруҳларнинг алмашиниш жараёнлари қонуниятларини ўрганиш (сукцессия) давом эттирилди. Ўсимликлар гуруҳларини ўрганишда Т.Ф.Морозов нинг "Ўрмон тўғрисидаги таълимоти" (1912 й.) ва В.Н.Сукачев нинг "Ўсимлик гуруҳлари ҳақидаги таълимотга кириш"(1915 й.) асарлари муҳим аҳамият касб этди. Ҳозирги замон назарий экологиясининг ривожланишига инглиз олими Ч.Элтон нинг "Ҳайвонлар экологияси" китоби (1927) ҳам катта таьсир кўрсатди. ХХ асрнинг 20-30 йилларида академик В.И.Вернадский Биосфера тўғрисидаги таьлимотни яратиб экологияни ривожланишига катта ҳисса қўшди. 30-50-йилларга келиб, экосистема доирасида моддалар айланиши ва энергия оқимини ўрганиш сингари умумэкологик муаммолар кўтарилди. 40-50 йилларда Т.А.Работнов ва 60-йилларда А.А.Уранов ўсимликларнинг популияциялари тўғрисидаги таьлимотга асос соладилар. Кейинчалик чет элларда ҳам (Инглиз олими ДЖ.Харпер) шунга ўхшаш илмий ишлар пайдо бўла бошлади. 50-йилларга келиб умумий экология фани шаклланди. Унинг шаклланиши ва ривожланишига гидробиология соҳасида эришилган ютуқлар, қуруқликда яшайдиган ҳайвонлар ва ўсимликлар экологиясига оид тўпланган маьлумотлар, экосистема ёки

биогеноценоз тушунчаларининг ифодаланиши, экологияни ўрганишда математик усулларнинг кенг жорий этилиши ва шу кабилар муҳим аҳамият касб этди. Ҳозирги замон экологиясининг характерли хусусияти бутун биосферани ҳамраб олувчи жараёнларни тадқиқ этишдир. Олимлар томонидан одам ва биосфера ўртасидаги ўзаро муносабатлар (тасирлар) синчиклаб ўрганилмоқда. Бу соҳадаги халқаро биологик дастур доирасида олиб бориладиган ишлар 1964 йилда бошланди. Унинг асосий мақсади - Ер шарининг турли хил жойлардаги экосистемаларнинг маҳсулдорлигини ўрганиш. Экологиянинг асосий вазифаларидан бири, бу одам яратган табиий ва сунъий системаларнинг тузилишини ҳам функционал асосларини миқдорий усуллар ёрдамида батафсил ўрганишдан иборат. Индивидларнинг жойлашишини популяциянинг ёши, жинсий ва экологик тизимини ўрганиш ҳам экологиянинг вазифасидир. Бунда қишлоқ ва ўрмон хўжалиги зараркунандалари, касаллик қўзғатувчи ва тарқатувчилар популяциялари сонининг ўзгаришига алоҳида эътибор берилиши лозим. Марказий Осиё ва Ўзбекистон экология фанини ривожлантириш соҳосида бир қанча олимлар ўз хиссасини қўшганлар ва ўз мактабларини шакллантирганлар. 1930 йилларда экология йўналишларига асосланган Марказий Осиё мактаби ҳозирги М.Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Давлат Университети қошида шаклланди. Мактаб ўлканинг биологик жамоаларини, уларнинг таркибий қисмларини ўрганиш билан бирга эколог мутахассислар тайёрлашда, экологияни ривожлантиришда ҳам аҳамиятга эга бўлди. 1930 йилларга келиб экологик илмий изланишларнинг натижалари илмий асарларда ўз аксини топа бошлади. Буларда фақат маълум жойнинг экологик ҳолати ҳақида гап бормай, балки экология фанининг асослари биоценология ва фитоценология каби соҳалари ҳам ривожлантирилди.

Марказий Осиё экологларининг, айниқса, ўлканинг айрим ландшафтларининг экологиясини ўрганиш, тизим, фаоллиги, динамикаси ва эволюцияси, шунингдек, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг муаммолари ишлаб чиқилди. Д.Н.Кашкаров ишларида ландшафтнинг айрим элементлари ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги, бирлиги ҳамда модда ва энергия алмашинуви, намлик, тупроқ ва биотик омилларнинг роли, антропоген омилининг ландшафтларга таъсири ва бошқалар очиб берган. П.А.Баранов ва И.А.Райковалар Помир тоғларида чўл биоценозларининг келиб чиқиши, динамикаси, ва эволюциясида организмларнинг ҳаётида ноқулай ҳароратнинг аҳамияти, маданий биоценозларни юқори тоғ шароитида яратиш масалалари ишлаб чиқилди. Р.И.Абалин , Е.П.Коровин , М.В.Культиасов ва И.И.Гранитов ларнинг эколог – фитоценологик қарашлари уларнинг чоп этган бир қатор ишларида ўз аксини топган. Марказий Осиёдаги ҳайвонлар экологияси йўналишлари бўйича комплекс илмий ишлар Т.З.Зоҳидов номи билан чамбар-час боғлиқ. Т.Зоҳидов Қизилқум чўлларининг ўзига хос ҳаёт макони эканини, қумли, шўрхок лойли ва тошлоқ чўлларини мустақил биотоплар сифатида тавсифлаб, уларни ўз навбатида майда ҳудудий бирликлар, яъни фацияларга ажратиб берди. Д.Н.Кашкаров ва Т.З.Зоҳидов ва бошқаларнинг асарларида ҳар бир ташқи муҳит омили (геологик, тарихий, орографик, иқлим, субстрат, ўсимликлар ва ҳоказолар) таъсирида маълум ҳудудлар бўйича ҳайвонлар гуруҳи ҳамда биоценозларнинг тақсимланганлиги очиб берилган. Ўзбекистонда ўсимликлар айрим турларининг экологиясини (аутэкология) ўрганиш ишлари Е.Т.Коровин , М.В.Культиасов ва М.С.Попов ларнинг ишлари билан боғланган. Ўзбекистонда экологик йўналишдаги ишларнинг асосчилари Д.Н.Кашкаров ва Е.П.Коровин ҳисобланади. 1930 йилларда бу олимлар томонидан «Муҳит ва жамоа», «Ўрта Осиё ва Қозоғистон чўлларининг турлари ва улардан хўжаликда

фойдаланиш истиқболлари», «Чўллардаги ҳаёт» каби илмий асарлар чоп этилиб, бу асарларда экология фани ва унинг вазифалари, услублари ўз аксини топган. Экологик кузатишларни кучайтириш мақсадида Ўзбекистон Фанлар Академияси қошидаги Ботаника институтида В.А.Буригин раҳбарлигида ўсимликлар экологияси лабораторияси ташкил этилди. Ушбу лаборатория ходимлари чўл ва чала чўл шароитида ўсимликларнинг мослашиш хусусиятларини ўргандилар. Натижада тоғ олди минтақаларида фитомелиоратив ишларнинг ривожланишига асос солинди. Кейинчалик бу ишлар О.Х.Хасанов , Р.С.Верник , Т.Рахимова ва бошқалар томонидан давом эттирилди. Чўл минтақаси ўсимликларининг биологик ва физиологик хусусиятлари З.Ш.Шамсиддинов , И.Хамдамов , Н.Сальманов , Л.С.Таевская ва шу каби олимлар томонидан ўрганилган бўлиб, уларнинг асарларида шувоқ, изен, комфоросма, саксовул, терескин ва шу каби чўл ўсимликларининг хусусиятлари турли хил тупроқ шароити билан чамбарчас боғлиги очиб берилган. Ўзбекистонда ҳайвонлар экологиясини ривожлантиришда хисса қўшган олимларга Т.З.Зоҳидов, А.М.Муҳаммадиев, В.В.Яхонтов, М.А.Султанов, Р.О.Олимжоновларни киритиш мумкин. Улар ўзлари ва шогиртлари билан биргаликда бу соҳага бағишланган йирик монографиялар яратганлар. Жумладан, бу соҳада маълум бўлган В.В.Яхонтовнинг «Ҳашоротлар экологияси» (1963), Т.З.Зоҳидовнинг «Қизилқум чўлининг биоценозлари» (1971) каби асарларини келтириш мумкин. Д.Кашкаров , А.Зокиров , А.Петров лар Қарши чўлини чуқур ўрганиш натижасида «Қарши чўлининг умуртқали ҳайвонлари экологияси» деган асарни чоп эттирдилар. Бу асарда сут эмизувчи ҳайвонларнинг таркиби, тарқалиши, экологияси ва улардан фойдаланиш йўллари асослаб берилди. Бир гуруҳ зоолог олимлар: Х.С.Солихбоев , О.П.Богданов , Т.Н.Паленко , С.Т.Губайдулина , Г.И.Ишунин , Д.Ю.Кашкаров , Н.Зокиров ларнинг илмий кузатишлари асосида «Нурота тоғи умуртқали ҳайвонлари экологияи» (1970) номли асар яратилди.

1979 йилларда эхтиология ва гидробиология лабораторияси ходимлари А.М.Муҳаммадиев раҳбарлигида (А.Омонов, Ф.Зоҳидова, С.Қамроева, Д.Мансурова ва бошқалар) Ўзбекистон сув омборлари, кўлларининг биологик режими, ихтиофаунасининг шаклланиши, сувнинг ифлосланиши, сув ҳайвонлари экологияси ва сув ресурсларидан фойдаланиш бўйича илмий изланишлар олиб бордилар. Биз жумҳуриятимиздаги иқтисодий аҳволни яхшилаш, экологик кризис (танқислик)нинг олдини олиш, халқимизнинг қадимдан маълум бўлган экологик маданиятини тиклашимиз лозим. 3. Экология объектларини кузатиш усуллари Экологияда унинг предметларини объектини ўрганишнинг қўйидаги 5 та принципи ишлатилади: 1. Экосистемани ўрганиш. Бу усул билан экосистеманинг шаклланишини, тизимини, экосистема компонентларининг (абиотик, биотик) ўзаро муносабатларини, улар ўртасидаги моддалар ва энергия алмашиниш жараёнларини ўрганилади. 2. Жамоани ўрганиш. Бу усул жамоанинг биологик компонентларини ўрганишга катта эътибор беради. Жамоа экологияси бошқача қилиб айтганда синэкология дейилади. Жамоани ўрганишда аввалам бор, ҳар хил биологик бирликлар (ўрмон, чўл, дашт) таркибида учрайдиган ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмларни ўрганилади. Уларни ўрганишда чекловчи омилларга алоҳида эътибор қилинади. 3. Популяцияни ўрганиш. Популяцион экология - аутэкология муаммоларини ўрганиш билан шуғулланади. Ҳозирги замонда популяцияни анализ қилишда популяция ўсишининг математик модулини тузиш мумкин. Бундан ташқари популяциядаги у ёки бу тур сонининг сақланиб қолиши ёки камайиб кетиши ҳодисалари ўрганилади. Тур ва унинг сақланиб қолиш модулларини тузишда унинг туғилиши, ҳаётчанлиги ва ўлими катта

аҳамиятга эга. Шу сабабли популяцион экология қишлоқ хўжалиги ва медицина соҳасида учрайдиган зараркунандалар ва паразитларнинг кўпайиб кетиш ҳолатларини тушунтириб беришда муҳим назарий асос бўлиб хизмат қилади ва бу соҳада олинган маълумотларга асосланиб, зараркунандалар ва паразитларга қарши биологик кураш чораларини ишлаб чиқилиши мумкин. 4. Яшаш шароитини ўрганиш. Яшаш шароити - бу муайян бир тур индивид яшайдиган жойдир. Масалан чучук сув кўллари, дуб ўрмонзори ёки чўл зонасини олиб қарасак, бу ерларда шу шароитларга мослашган ўсимлик ва ҳайвон турлари яшайди. Ҳар бир тур ўзининг яшаш шароитида аниқ бир экологик бурчакни эгаллайди. Бир хил жойни эгаллаган икки тур ўртасида яшаш учун кураш давом этиб бири иккинчисини сиқиб чиқармагунча бу кураш давом этиши мумкин. 5. Эволюцион ва тарихий экологик принциплари. Эволюцион экология планетамизда ҳаётнинг ривожланишига боғлиқ бўлган ўзгаришларни ўрганади. Яъни одамнинг пайдо бўлиб, атмосферага таъсири кучайганга қадар мавжуд бўлган экологик омилларнинг таъсири тўғрисида тушунчалар беради. Тарихий экология эса, кишилик жамиятининг ривожланиши ва технологиянинг жорий қилиниши натижасида уларнинг табиатда кўрсатган таъсирини таъминловчи ўзгаришларни ўрганади. Экологик объектлар қўйидаги усуллар ёрдамида кузатилади: 1. Муҳитнинг ҳолатини баҳолаш ва уни руйхатга олиш усуллари . Бу усулларга метеорологик кузатишлар, ҳароратни ўлчаш, сувнинг тиниқлигини, шўрлигини ва кимёвий таркибини аниқлаш; Тупроқ муҳитини аниқлаш, ёруғлик тушиш, радиацион фонни, муҳитнинг кимёвий ва бактерологик ифлосланишини аниқлаш ва шу кабилар киради. Бундан ташқари эколог экологик объектлар ва муҳитнинг сифат ҳолатларини доимо кузатиб бориши лозим ёки мониторинг бўлиши керак. Сув, ҳаво, тупроқ ва ўсимликлар таркибидаги зарарли аралашмаларнинг

таркибини доимо аниқлаб кузатиб бориш ҳозирги замон экологиясининг муҳим вазифаларидандир. 2. Табиий жамоалардаги ўсимликлар ва ҳайвонлар маҳсулдорлиги ва биомассасини аниқлаш ва уни баҳолаш усуллари . Бунинг учун назорат майдончаларда индивидларни ҳисоблаш, тупроқ ёки сув массасида (ҳажмида) организмларни аниқлаш, маршрутни ҳисоблаш, ҳайвонларни овлаш ва уларни белгилаб кейин улар орқали кузатишлар олиб бориш, ҳаттоки ҳайвонлар, балиқлар сонини дарахтлар қалинлигини экинлар ҳолати ва ҳосилдорлигини космик кузатишлар ёрдамида аниқлаш каби усуллар қўлланилади. 3. Ташқи муҳит омилларининг тирик организмлар фаолиятига таъсирини ўрганиш . Бу усул турли хилларда амалга оширилади. Чунончи у ёки бу объект юзасидан узоқ вақт ва мураккаб кузатишлар олиб борилади. Бунда кўпинча экспрементал кузатишлар ўтказилади. Бу усуллар билан экосистемани доимийлигини ва унинг таркибидаги ўсимликлар ҳайвонлар ва одамларнинг ҳар хил шароитга мослашиш белгиларини аниқлаш мумкин. 4. Кўп турли жамоалардаги организмларнинг ўзаро муносабатларини ўрганиш усуллари . Бу усуллар экосистеманинг муҳим қисми ҳисобланади. Улар ёрдамида табиатда ёки лабораторияда организмларнинг трофик муносабатларини аниқлаш мумкин. Масалан радиоактив изотоплар ёрдамида бир организмдан иккинчи организмга қанча миқдорда органик моддалар ва энергия (яъни ўсимликлардан ўтхўр ҳайвонларга, ўтхўр ҳайвонлардан йиртқичларга) ўтганлигини аниқлаш мумкин. 5. Математик моделлаштириш усуллари . Бу усул билан атмосферанинг ифлосланиши, дарёларнинг ўз-ўзини тозалаш ҳолатларини аниқлаш осон, бироқ экологик системаларни моделлаштириш бироз қийинроқдир.

4. Экологиянинг қишлоқ хўжалигида ва инсон ҳаётидаги аҳамияти Экологияни ўрганишнинг икки аспекти (томони) бор. Биринчиси табиий муҳитни фақат билиш учун (ундан фойдаланиш учун эмас) ўрганиш. Иккинчиси, ташқи муҳит тўғрисидаги тўпланган экологик билимларни ташқи муҳит билан боғланган у ёки бу муаммоларни ечишга қаратиш ва уларни ечиш. Экологиянинг бу икки аспекти бир вақтнинг ўзида тараққий этиб борган. Табиат ҳодисаларини тушунтиришда физик ва кимё фанларининг қонуниятларидан фойдаланиб келинмокда. Масалан, чўл зонасидаги экинларни суғориш жараёнини кузатсак, бунда тупроқдаги тузлар тупроқнинг юқориги қатламларидан ювилиб кетмайди, аксинча кучли буғланиш натижасида сув юқорига кўтарилиб, тузлар тупроқнинг юза қатламида тўпланиб қолади, демак, кимё ва физиканинг умумий қонунларига асосланиб айтиш мумкинки, ирригация нотўғри ташкил қилинган кўпчилик вақтларда чўл зонаси тупроқларни сўзсиз шўрлантиришга олиб келиши мумкин. Популяциялар экологиясини математик усуллар билан ўрганиш шуни кўрсатадики, йиртқичлар индивидлари кўпайиб кетганда популяциядаги индивидлар сони қисқариб кетади. Шунинг учун у ёки бу ёввойи ҳайвонлар устидан ов қилинганда энг интенсив ов қилиш у ёки бу ёввойи ҳайвон популяцияси индивидлар сони энг паст даражада қолдириш ва бу қолдирилган индивидларнинг интенсив кўпайиши учун озиқа етарли даражада сақланиб қолиши лозим. Интенсив ов қилишни тартибга солиб туриш лозим. Ов қилинадиган хўжаликларда, уларнинг самарадорлигини ошириб туриш учун ов қилиш муддатлари, ов қилишнинг кунлик меъёрини, қурол ишлатиш ва ҳаттоки лицензия қийматларини ҳам тартибга солиб туриш лозим. Кўпинча экологияга маслаҳат тариқасида камдан-кам мурожаат қилишадилар. Ваҳоланки кўпчилик хўжалик ва бошқа ишлар экологиясиз

ҳал бўлиши қийин. Масалан, селекционерлар бир неча йиллар селекцион ишлар олиб боришлари натижасида ҳар хил касалликларга ва зараркунандаларга чидамли навларни етиштиришга ҳаракат қиладилар. Бироқ улар селекцион ишлар билан бир қаторда ҳаёлига келтирмасдан шу янги яратилаётган навларга мослашган ҳашоратлар, вируслар ва замбуруғларнинг янги линияларини ҳам танлаб борадилар. Натижада яратилган "идеал" нав касалланадиган бўлиб қолади. Суғориш ва гербицитларни ишлатиш ўсимликнинг ҳосилдорлигини, зараркунандаларга чидамлилик хусусиятларини ошириши мумкин, худди шундай бўлади ҳам. Бироқ шу тадбирларга ажратилган кимёвий моддалар ва ирригация ишлари учун кетган харажатлар ўзини қопламаслиги ҳам мумкин. Масалан, қачонлардир Коста-Рикада ғўзани интродукция қилиб ўстира бошладилар. Биринчи вақтларда бу давлатда пахтачилик гуллаб яшнади. Лекин бу ерда ҳам бошқа давлатлардагидек пахтага ҳашоратлар бора-бора кўпроқ зарар келтира бошлади. Аввал камроқ миқдорда ишлатилган химикатлар ҳашоратларни зарарсизлантирган бўлсада кейинчалик ҳашоратлар бу хил кимевий химикатларга мослаша бошладилар ва уларга қарши кучли ва кўп миқдорда ишлатилган химикатлар ишлатила бошланди. Шундан кейин пестицидларга кетган харажат пахтадан келадиган даромаддан ошиб кетди ва бу Коста - Рикада пахта етиштиришга чек қўйди. Ёки табиий жамоаларнинг емирилишига сабабчи бўлган инсоннинг салбий таъсирини қўйидаги мисолда ҳам кўриш мумкин. Калифорниянинг чиройли оромгоҳ манзараларида Клир-Лейк кўли бўлиб узунлиги 30 км га тенг. Қачонлардир бу кўл балиқ овлайдиган, сув чанаси сузадиган ва одамлар дам оладиган оромгоҳ бўлган. Бу даврда одамлар учун ташвиш солувчи кичик икки қанотли пашшалар пайдо бўлган. Улар одамларни чақмаган, фақат шам, чироқ ёққанларида, ёруғлик атрофида тўпланиб юрган. Иккинчи жаҳон уруши тугагунга қадар ҳам бу пашшага қарши курашишнинг самарадор усули йўқ эди. Фақат DDD ва DDТ олингандан сўнг 1949 йилда кўл шу пестицидлар билан қайта ишланди (0,02 %). Натижада кейинги 2-3 йил

мобайнида пашшалар деярли йўқолди. Кўл атрофида турнинг жуда камдан- кам индивидлари қолган эди. Бироқ 1951 йилдан сўнг пашшалар сони яна кўпая бошлади ва 1954 йилда кўл DDD билан қайтадан ишланди ва натижада пашшалар яна камайди. Бироз вақт ўтгандан кейин, сувда сузиб юрувчи қушлар пестицидлардан зарарланиб ўла бошлади. Бунга кўпчилик эътибор ҳам беришмади. DDD билан қайта ишлангандан сўнг пашшалар популяцияси биринчи ишлашдан ҳам кўпрок тиклана бошладилар ва 1957 йилда қилинган учинчи қайта ишлаш самараси жуда кам бўлди. Шундан кейин пашшалар DDD га нисбатан мослашиб чидамли бўлиб қолганликлари тўғрисида олимларда тушунча пайдо бўла бошлади. Сувда сузиб юрувчи қушлар ўлими кўпайиб кетди ва ўлган қушларни экспертиза қилганда бу пестицидларнинг таъсири эканлиги маълум бўлди. Бу тадбир DDD га чидамли пашшалар линияларини ҳосил қилишга, сувда сузиб юрувчи қушлар популяциясининг қисқаришига ва сувдаги балиқлар ҳаётига хавф туғдиришга олиб келди. Бу тадбир тарафдорлари пашшалар популяциясининг заҳарли пестицидларга нисбатан чидамли бўлиб қолишлик хусусиятини, DDD қолдиқларининг ҳайвон организимида тўпланиб, озиқа занжири орқали бир ўлжадан иккинчисига ўтиб кетиш ҳолатларини эътиборга олишмаган бўлсалар ажаб эмас. Шу сабабли ҳаётни шу жумладан инсон ҳаётини сақлаб қолиш учун муҳим бўлган экологиянинг асосий принципларини аниқлаш ва уларни жорий қилиш бизнинг вазифамиздир. 5. Экологик муаммолар Аҳоли сонининг йилдан – йилга ошиб бориши саноат ва транспортнинг ривожланиши, фан техниканинг тараққий этиши, инсоннинг биосферага кўрсатаётган таъсир доирасини кенгайтириб бормоқда. Бу эса ўз навбатида у ёки бу экологик муоммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда.

Экологик муоммо деганда инсоннинг табиатга кўрсатаётган таъсири билан боғлиқ ҳолда табиатнинг инсонга акс таъсири, яъни унинг иқтисодиётига, ҳаётида хўжалик аҳамиятига молик бўлган жараёнлар, табиий ҳодисалар билан боғлиқ (стихияли талофатлар, иқлимнинг ўзгариши, ҳайвонларнинг ялпи кўчиб кетиши ва бошқалар) ҳар қандай ходиса тушунилади. Экологик муаммолар 3 гуруҳга бўлинади. 1. Умумбашарий (глобал) 2. Минтақавий (регионал) 3. Маҳаллий (локал) Умумбашарий экологик муаммолар Дунё бўйича кузатиладиган табиий, табиий антропоген ёки соф антропоген ходисалар умумбашарий муаммолар деб қаралади. Ана шундай умумбашарий муаммоларга баъзи бир мисолар келтириш мумкин: Иссиқхона самараси. Яъни атмосфера таркибида иссиқхона газларининг (карбонат ангидриди, метан, азот чала оксиди ва шу кабиларнинг) кўпайиши натижасида ер юзи исиб, иқлим ўзгариб бормоқда. Бу тўғрида иқлим ва уни ўзгариши бўлимида батафсил маълумотлар келтирилади. Озон қатламининг сийракланиши. Озон қатлами атмосферанинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади, у иқлимга ва ер юзасидаги барча тирик организмларни нурланишдан сақлаб туради. Озон қуёш нурлари таъсирида кислород, азод оксиди ва бошқа газлар иштирокида ҳосил бўлади. Озон кучли ультрабинафша нурларни ютиб қолиб, ер юзидаги тирик организмларни ҳимоя қилади. Ультрабинафша нурларнинг ортиши тирик организмларга салбий таъсир этади. Ультрабинафша нурлар таъсирида нурланиш одамларда терининг куйишига олиб келади. Бугунги кунда тери

раки билан касалланиш ушбу нурлар таъсирида келиб чиқаётганлиги аниқланган. Ҳозирги даврда хлорфторметанлар (фреонлар)дан кенг фойдаланиш туфайли ҳамда азотли ўғитлар, авиация газлари, атом бомбаларини портлатишлар атмосферада етарли миқдорда азон тўпланишига имкон бермаяпти. Шунинг учун маиший турмушда совуткичларда ишлатиладиган фреондан фойдаланишни қисқартириш ва яқин йилларда уни ишлаб чиқаришни бутунлай тўхтатиш кўзда тутилган. Чучук сув муаммоси. Чучук сувнинг биосферадаги роли жуда катта. Гидросферада чучук сув миқдори жуда оз бўлиб, у 2,8 % ни ташкил этади. Чучук сув заҳираси асосан қутблардаги музликлардир. Жамиятнинг ривожланиши билан аҳолининг чучук сувга бўлган талаби ортиб бормоқда. Бизнинг асримизда чучук сувдан фойдаланиш 7 марта ортган. Йилига 3 – 3,5 км 3 сув сарфланмоқда. XXI асрга бориб ушбу кўрсаткич 1,5 – 2 марта ортиш имконига эга. Дарёларнинг умумий йиллик оқими ер юзи бўйича 50 минг км 3 . Аммо бундай фойдаланишда чучук сув етишмаслиги аниқ. Қурғоқчил минтақаларда дарёлардан тўлиқ фойдаланилганда уларнинг суви етмай қолмоқда. 1980 йилларда бундай ҳолат Африка, Австралия, Италия, Испания, Мексика давлатлари, Нил, Сирдарё, Амударё ва баъзи бир бошқа дарёларда кузатила бошланди. Дарёларнинг саноат ва маиший заҳарли моддалар билан ифлосланиши ўсиб бормоқда. Саноат йилига 160 км 3 саноат оқова сувларини дарёларга ташлайди. Бу кўрсаткич дарёларнинг умумий сув миқдорининг 10 % ни, баъзи ривожланган мамлакатларда 30 % ни ташкил этади. Дарё тоза сувларида йилдан йилга ҳар хил эриган моддалар, заҳарли кимёвий моддалар ва бактерияларнинг миқдори ортиб бормоқда. Пестицидлардан фойдаланиш муаммоси. Ушбу заҳарли моддалар гуруҳи бегона ўтлар, зараркунанда ҳашоротлар ва бошқа ҳайвонлар, ўсимликларда касалликларни келтириб чиқарувчи микроорганизмларга

қарши курашда фойдаланилади. Пестицидлардан қишлоқ хўжалигида, ўрмончиликда, авиация ёрдамида сепиш кенг кўламда атроф-муҳитни ифлосланишига олиб келади. Ҳар йили дунё бўйича ҳосилдорликни ошириш мақсадида 131 млн тонна минерал ўғит ва қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши курашиш учун 1 млн тонна пестицидлар ишлатилади. Яқин йилларгача Ўзбекистон ҳудудида агроландшафтларнинг ҳар бир гектарига ишлатиладиган пестицидларнинг ўртача миқдори 54 кг атрофида бўлган. Бу кўрсаткич Россияда 1-2 кг ни, АҚШ да 2-3 кг ни ташкил этган. Пестицидлар атмосферада узоқ масофаларга тарқалиши, шунингдек, сув орқали дала, дарё, кўллардан ўтиб дунё океанларида тўпланади. Энг хафвли жойи шундаки улар экологик озиқ занжирига қўшилиб, тупроқдан ва сувдан ўсимликларга, ундан ҳайвонларга ва қушларга ниҳоят озиқ ва сув билан одам организмига ўтади. Пестицидларнинг тирик табиатда ва одамга кўрсатаётган зарари жиддий, шу билан бирга улар ташқи муҳит омилларига нисбатан барқарор моддалар ҳисобланади. Тирик табиатдаги ўсимлик ва ҳайвон турлари сонининг қисқариши муаммоси. Ер юзидаги ҳаётни таъминлашда ўсимликлар дунёси, айниқса ўрмонларнинг аҳамияти беқиёсдир. Ҳозирги вақтда ер юзи қуруқлигининг 25 % ни ўрмонлар ташкил этади. Улар шимолий ярим шарда ва тропик минтақаларда тарқалган. Бироқ ҳозирги кунда ўрмонларнинг ҳолатини яхши деб бўлмайди. Чунки ҳар йили 3 млрд м 3 ҳажмда ўрмонлар қирқилмоқда. ФАО маълумотларига кўра бу кўрсаткич яқин йиллар орасида 1,5 мартага ортиши мумкин. Инсониятни, айниқса, тропик ва субтропик ўрмонлар муаммоси ташвишга солмоқда. У ерларда йилига дунё миқёсидаги қирқилиши керак бўлган ўрмонларнинг ярмидан кўпи кесиб ташланмоқда. 160 млн гектар тропик ўрмонлар вайрон бўлган, атига йилига 11 млн гектар майдон тикланмоқда. Флоранинг камайиб кетиши «Қизил китоб» яратилишига сабаб бўлди (1-жадвал). 1-жадвал

Йўқолиш хавфидаги турлар сони (Халқаро «Қизил китоб» маълумоти бўйича) Т /Р Таксонлар Ту рлар Кен жа турлар Ж ами Умумий турлар сонига нисбатан % ҳисобида 1 Сут эмизувчилар 227 93 3 20 6,2 2 Қушлар 264 167 4 31 4,6 3 Судралиб юрувчилар 74 61 1 35 1,8 4 Амфибиялар 34 7 41 2,8 5 Чучук сувдаги балиқлар 169 25 1 94 3,5 6 Юксак ўсимликлар 25000 дан кам эмас 10 дан кам эмас Аҳоли сонининг ортиши, хўжалик фаолиятининг кенгайиши туфайли табиатнинг инсон қўли тегмаган жойи қолмаяпти. Ҳайвонларнинг асосий кўпайиш худудлари, меграция қилувчи йўллари, дам олиш жойлари туёқли ҳайвонларнинг озиқланиш майдонлари сунъий қопламларга айланган, сувлар босиб мол боқиб ёки ҳайдаб юборилган. Айниқса, нам тропикларда кўпчилик ҳайвон турларининг қирилиб кетиши кузатилмоқда. Ўсимлик ва ҳайвон турларини давлат муҳофазасига олиш, қонунлар орқали овчиликни тўғри йўлга қўйиш, шунингдек, қўриқхоналар, заказниклар, миллий боғлар, ботаника боғлари ва «Қизил китоб» лар ўсимлик ва ҳайвон турларини асрашда катта роль ўйнайди. Минтақавий экологик муаммолар Ер юзасининг муайян минтақаси ўзига хос табиий-иқлим, ижтимоий- экологик, этнографик хусусиятлари уни табиат билан инсон ўртасидаги

ўзаро алоқа муносабатлари характерини белгилаб беради. Минтақавий экологик муоммоларга баҳо беришнинг мезони ҳаво ва сувнинг ифлосланиши, белгиланган миқдордан ошиб кетиши, тупроқ эррозияси, яйловларнинг ишдан чиқиши, ўрмонларда дарахтларни кесиш ва бошқалар ҳисобланади. Марказий Осиёда минтақавий экологик муоммолардан энг муҳими Орол ва Орол бўйи экологик муаммосидир. Бу соҳадаги батафсил маълумотни Орол денгизи муаммоси қисмидан оласиз. Бундан ташқари Республикада кескин бўлиб турган экологик ва табиатни муҳофаза қилишга оид муаммоларга: 1) Йирик – худудий-саноат мажмуалари жойлашган районларда (Ангрен – Олмалиқ – Чирчиқ, Фарғона – Марғилон, Навоий ва ҳоказо) табиатни муҳофаза қилиш муаммолари; 2) Агросаноат мажмуидаги экологик маммолар; 3) Табиатдаги сувларнинг саноат чиқиндилари, пестицидлар ва минерал ўғитлар билан ифлосланиши; 4) Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш муаммолари, қўриқхоналар ва миллий боғлар тармоғини кенгайтириш ва ҳоказолар киради. Маҳаллий экологик муаммолар Халқ хўжалигининг барча тармоқлари, айниқса, саноатда ва трансполртдан «чиқинди» деб ном олган қўшимча маҳсулот ажралиб чиқади. Бу маҳсулотлар Республикамизнинг баъзи бир худудларида кўп чиқарилмоқда ва натижада табиатни булғаб, барча тирик организмлар, хусусан инсон саломатлиги учун зарар келтирмоқда. Ана шундай атмосфера ҳавосини бузадиган чиқиндиларга тутун ва ҳар хил заҳарли газлар кириб, улар кўпинча Олмалиқ, Ангрен, Фарғона, Қарши, Самарқанд, Навоий, Жиззах, Тошкент, Чирчиқ, Бекабод ва шу каби саноати ривожланган, транспорт қатнови катта бўлган шаҳарлар ҳавосини ифлослантирмоқда.

Биргина Самарқанд шаҳрида атмосфера ҳавосини ифлослантиришда кимё заводи, «Чинни ишлаб чиқарувчи», «Холодильник», вино-спирт, консерва ишлаб чиқарувчи, пахта тозалаш заводлари, мебель фабрикаси ва бошқалар иштирок этмоқда. Ҳаводаги ифлосланишларнинг 70 – 80 % автомашиналарга тўғри келади. Ю.В.Новеков , Бекназаров ларнинг (1983) ёзишича автомобиллар ҳавога 200 дан ортиқ турли аэрозол заррачаларни чиқаради. Ҳар бир автомобилга бир йилда 200 кг (асосан бензин) ва 300 минг кг ҳаво сарфланади. Ана шу ёқилғидан битта автомобил ҳавога бир йилда 700 кг углерод оксиди, 230 кг ёнмаган углеводлар, 30 кг азот оксиди ва 2 – 5 кг каттиқ моддалар чиқаради. Самарқанд шаҳрида 100 мингдан ортиқ автомобиллар мавжуд. Автомобиллар кўп юрадиган катта кўчалар атрофида углерод оксининг миқдори рухсат этилган меъёрдан (РЭМ) 2 – 3 марта, азот оксиди 2 – 2,5 марта ортиқлиги кузатилган. Шаҳарда А.А.Рудакий, Ю.А.Гагарин, Й.Охунбобоев, «Университет ҳиёбони», А.Икромов, А.Темур, Ш.Рашидов, В.Абдуллаев кўчаларида газлар билан ифлосланиш жуда кучли. Самарқанд ва Навоий шаҳарлари аҳолиси учун маҳаллий аҳамиятга эга бўлган муаммолардан яна бири Зарафшон дарёсининг оғир металлар билан ифлосланишидир. А.Рахматуллаев ва Р.И.Мамажонов ларнинг (1998) маълумотларига қараганда бу шаҳарларга яқин Зарафшон дарёсининг суви таркибида мис ва рух меъёрларидан 1,5 – 20 марта, олти валентли хромнинг ўртача миқдори Навоий шаҳри яқинида 4 баробар ортиқлиги, энг кўп миқдори 17,4 марта кўплиги аниқланган. Бундан ташқари ҳар биримизнинг ҳовлимиз, уй-жойимиз, махалла ва танамизнинг санитария ҳолати ҳам баъзи экологик муаммоларга олиб келиши мумкин. Марказий Осиё агроландшафтларининг экологик вазиятининг бузилишига таъсир этувчи омиллардан яна бири маданий тупроқларнинг қайтадан шўрланиш жараёнидир. Тупроқларнинг қайтадан шўрланишининг

асосий сабаби суғориладиган сувлардан келадиган қўшимча тузлар, тупроқларнинг қуйи катламидаги она жинслар таркибида бўлган тузларнинг фаоллашуви, грунт сувларининг минераллашиши ва бошқа жараёнлардир. Булар ўз навбатида тупроқларда сув – туз баланси қонуниятининг бузилишига олиб келади. Ҳозирги пайтда Марказий Осиё минтақасидаги маданий тупроқларнинг қайта ботқоқланиш жараёни марказий Фарғона, Мирзачўлда, Қарши ва Шерабод чўлларида, Амударё, Сирдарё ва Зарафшон дарёларининг қуйи қисмларида, Тажан ва Мурғоб дельталарида, Вахш ботқоғида барпо этилган агроландшафтларда интенсив равишда намоён бўлмоқда. Бинобарин, агроландшафтларнинг ҳозирги экологик ҳолатини оптималлаштириш ва соғломлаштириш учун уларда инсоннинг хўжалик фаолияти туфайли фаоллашган геокимёвий жараёнларни, модда ва энергия алмашинувини, туз – сув баланси қонунияти бузилишини махаллий ва минтақавий масштабларда бошқаришни ўрганмоқ ва ташкил этмоқ зарурдир. Марказий Осиё антропоген ландшафтларининг энг муҳим компонентларидан бири бўлган ички сувлари ҳам йилдан – йилга кучли ифлосланиб бормоқда. Бу ҳол айниқса, агроландшафтларнинг таркибий қисми бўлган пахта ва шоли экин майдонларида, ва ҳоказо геотизимларнинг теварак атрофларида яққол кўзга ташланмоқда. Ерларнинг шўрини ювишда фойдаланиладиган сувлар зовур ва коллекторларда тўпланган 30 км 3 миқдордаги кучли минераллашган қайтар сувлар ҳар йили дарёларга, каналларга, воҳаларнинг теварак атрофидаги пастқам жойларга ва чўкмаларга ташланмоқда. Натижада воҳалар ва агроландшафтлар атрофида шўр кўллар ва ботқоқликлар интенсив равишда ривожланмоқда. Экологик вазиянинг бундай ҳолатдаги бузилиши, айниқса, Хоразм воҳаси учун хосдир. Шу сабабли обикор деҳқончилик ривожланган худудларда кучли минераллашган коллектор – завур сувларини чучуклаштириш муаммоси гидромелиораторлар олдида турган ўлкан вазифалардан биридир.

Ўзбекистонда экологик вазиятни яхшилаш йўллари Ўзбекистон республикасида табиатни муҳофаза қилиш ва ундан оқилона фойдаланиш борасида қуйидаги стратегик ишлар олиб борилмоқда: Аҳолининг саломатлигини таьминлаш учун қулай шароит яратиш биосферанинг мувозанатни сақлаш; Ўзбекистоннинг ижтимоий иқтисодий ривожланиш самарадорлиги ва барқарорлигини кўзлаган ҳолда табиий ресурслардан фойдаланиш, қайта тикланадиган табиий ресурслар ишлаб чиқариш ва истемол жараёнларининг мувозанатини сақлаш тикланмайдиган ресурсларини ишлаб чиқариш чиқиндиларидан оқилона фойдаланиш; табиатнинг дастлабки турлари ва уларнинг генофондини, ландшафтларнинг хилма хиллигини сақлаш. Экологик муаммоларни ҳал этиш мақсадида давлат томонидан атроф муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг Ўзбекистон Республикасида 2005 йилгача мўлжалланган дастури ишлаб чиқилди. Бу дастурга мувофиқ аҳоли саломатлиги учун ҳавфли бўлган моддаларни шаҳар атмосфера ҳавосига ва сув ҳавзаларида рухсат этилган ўртача даражагача етказиш ва 2005 йилга бориб республикада экологик аҳволни тубдан яхшилаш, ишлаб чиқаришда кам чиқиндили ёки чиқиндисиз технологияга ўтиш, табиий ресурсларни тежамкорлик билан ишлатиш чора тадбирларини ишлаб чиқиш кабилар ўз аксини топган. Бундан ташқари экологик нуқтаи назардан ҳавфли корхоналар ва ишлаб чиқаришни қайта қуриш ва замонавий ускуналар билан алмаштириш ишларини амалга ошириш, табиатни муҳофаза қилишда ягона автоматлаштирилган экологик назорат тизимини яратиш, аҳолининг экологик таьлим ва тарбия даражасини кўтариш. Мўлжалланган давр орасида тупроқни муҳофаза қилиш ва унинг унумдорлигини амалга ошириш борасида ерлардан оқилона фойдаланишни таъминлаш, илмий техник тараққиёт ютуқларини қўллаш ҳисобига тоғ - кон саноати маҳсулотининг йиллик ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, шу билан бирга тоғ массалари қазиб олиш ҳажмини камайтириш йўли билан уларни ташқи муҳитга зарарли таъсирини камайтириш.

Сувни муҳофаза қилиш, уни ифлосланишини олдини олиш, суғоришнинг илғор технологиясини яратиш, суғориш сестемилари ва сувдан қайта фойдаланиш йўллари ҳисобига қишлоқ хўжалиги ва саноатни сувга бўлган талабини камайтириш. Орол денгизини сақлаб қолиш моқсадида аҳолини сифатли ичимлик суви билан таьминлаш, Орол бўйи аҳолисини нормал санитар шароитлар ва озуқа билан таьминлаш учун Марказий Осиё давлатлари билан биргаликда қисқа вақт ичида ягона сув хўжалиги сиёсатини ишлаб чиқиш ҳамда ҳар бир респубилканинг Орол денгизига қўяоладиган суви яъни (йилиги 20 – 21 км 3 ), Орол бўйидаги барча табиий кўлларни сақлаб қолиш каби ишлар режалаштирилган. Шаҳар ва аҳоли яшайдиган пунктларда атмосфера ҳавосининг сифатини яхшилаш, кейинчалик санитар гигиена нормативларга эришиш, ўрмон экотизмлар аҳволини яхшилаш, уларни асраш учун биринчи навбатда ўрмон ресурсларини тиклаш, уларни муҳофаза қилишда биологик услубларни қўллаш, доривор ўсимликларни саноат кўламида ишлаб чиқариш, ноёб ўсимлик турларини сақлаш. Ҳайвонот оламини сақлаш ва кўпайтириш учун камида учта қўриқхона ташкил этиш. Балиқлар заҳираларини ишлаб чиқаришни ошириш. Ёввойи овчилик ҳайвонларни сунъий кўпайтириш услубларини ишлаб чиқиш ва қўллаш. Фойдаланаётган популяциялардан рухсат этилган илмий асосланган меъёрда ёввойи ҳайвонларни овлаш, ноёб ҳайвон турлари популяциялари ҳолати устидан мониторинг тизимини яратиш ва ҳайвонот дунёсининг кадастирини ишлаб чиқиш. Табиий даволаш ресурслари, ландшафтлар, сув объектлари, атмосфера ҳавоси, ўсимликлар ҳолати устидан мониторинг тизимини ташкил этиш. Нурланиш ҳавфсизлигини таъминлаш учун: нурланиш зонаси радионуклидлар устидан комплекс мониторинг тизимини яратиш. Объектлар (АЗО, радиоктив модда) фаолияти кучли назорат остида бўлишини таъминлаш. Нурланиш ҳавфсизлик хизмати рухсатисиз объектларни ишга

туширмаслик. Нурланиш ҳавфи тўғрисида тезкор хабар берувчи тизимни ишлаб чиқиш.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

O'xshashlar

Экология фанининг предмети ва вазифалари

Экология фани унинг шаклланиши ва вазифалари.

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалири

Экология ва инсон саломатлиги

Табиатшунослик ва экология фани