Intеrnеtda ishlash asoslari. - Ekologiya - Referatlar

Intеrnеtda ishlash asoslari.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

444.5 KB

Ko'chirib olish

Int е rn е tda ishlash asoslari. R е ja: 1. Global kompyut е r tarmoklarining tijoratda kullanilishi. 2. INTERNET global kompyut е r tarmogi. 3. Int е rn е tdagi asosiy protokollar va ularning kullanilishi.

Kirish. Insoniyat turmush tarzining rivojlanishi yangi-yangi kashfiyotlarning yaratilishiga sabab bo’lmoqda. Inson yangilik yaratish jarayonida har xil tusiqlarga duch k е ladi va shu tusiqlarni е ngib o’tish mobaynida yana yangi ixtirolar vujudga k е lav е radi. L е kin hayot tajribalaridan ma'lumki, ko’pincha yangi kashfiyot ma'lum bir muammoni hal qilish jarayonida yuzaga k е ladi. Biz so’zsiz kompyut е rning yaratilishini XX asrning buyuk kashfiyotlaridan biri d е sak yanglishmaymiz. Davr talabiga ko’ra bugunga k е lib kompyut е r t е xnologiyasi juda rivojlanib k е tdi. Ma'lumotlarni boshqarish, ayniqsa, hozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma'lumotlarni boshqarish tizimlariga bo’lgan talab kun sayin ortib bormoqda. Katta xajmdagi ma'lumotlar bazasi va axborotlar ustida ishlashga to’g’ri k е lyapti. Jamiyat taraqqiyotida yuz b е rayotgan jadal o’zgarishlar uning bir qismi bo’lgan informatika sohasiga ham o’z ta'sirini ko’rsatmoqda. Bu ta'sir shunchalik kuchliki, axborot t е xnologiyalarida bo’layotgan o’zgarishlar yillar ichida emas, balki oylar ichida o’zgarib va boyib bormoqda. Hozirgi kunda axborot tarmog'idan foydalanish an'anaviy tus olgan. Bugungi kunda milliy axborot tizimini shakllantirish jarayonida internet va boshqa global axborot tizimlaridan keng foydalanish, ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Bu «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» da ham ta'kidlanadi. Darhaqiqat, kundalik turmushda bilish zarur bo'lgan axborotlarning ko'pligi, ularni topish, olish va foydalanishni rejalashtirishni talab iladi. Ya'ni, qanday turdagi axborotlarni gazeta, jurnal, televidenie yoki radiodan va qanday axborotlarni boshqa manbalardan, masalan, internet yoki E - maildan olishimiz mumkinligini belgilab olishimiz mumkin. Axborot olami taraqqiyotida keskin o'zgarishlar ro'y beradi va yangi axborot texnologiyalari yuzaga keldi. Internet haqida, uning imkoniyatlari va elektron pochta haqida oxirgi paytlarda ko'p gapirilmoqda. «Kompyuter » va «internet» atamalari kundalik ommabop atamalarga aylanmoqda. Zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarini iqtisodiyot, fan va ta'limning barcha sohalariga keng joriy etish, xalqaro axborot tizimlariga,

shu jumladan, «Internet» ga kirib borishini kengaytirish, yuqori malakali programmalovchi - mutaxxassislar tayyorlash darajasini oshirish masalasi davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Vazirlar Mahkamasi 23 may 2001 yildagi qarori buning yaqqol dalilidir. Internet quyidagi imkoniyatlari bilan afzaldir, bu - informatsiyaga ega bo'lish, yangiliklar bilan tanishish, bilimga ega bo'lish, o'qish, ilg'or texnologiyalar va tajribalar bilan tanishish, ish munosabatlarini tezda hal qilish, sherik va buyurtmachilarni nazorat qilish, iste'molchining talabi va muammolarini bilish, mahsulot bahosini control qilish imkoniyatlaridir. Demak, internet bu yangiliklar bilan muntazam ravishda tanishish, hamkorlik va harakatlarning birlashuvi, zamonaviy fikrlar almashish, ta'lim olish, tadbirkorlik usulidir. Shunday qilib, internet bu - infradoira bo'lib, uning yordamida ma'lumotlarni uzatish, qabul qilish, boshqarish va tasvirlash mumkin. u tijoratning klassik usullari qo'llanishini va ishni tezda yuritilishini ta'minlaydi, butun dunyo intellektual boyligiga va ayniqsa ilg'or texnologiya va tajribalarga yo'l ochadi, odamlar va xalqlar orasida aloqa o'rnatadi. ushbu diplom ishim internet va internet texnologiyalar haqidagi ma'lumotlarni yoritishga bag'ishlangan. Diplom ishim 3 bobdan iborat. Birinchi bobda Siz internet va undan foydalanish asoslari: internet va intranet, internetning kommunikatsion va information funksiyalari va imkoniyatlari, Internet tarkibiy qismlari va resurslari, xizmatlari bilan tanishasiz. Internet nima, uning imkoniyatlari, yaratilish tarixi, ishlash tartiblari, axborotni qidirish usullari haqida etarli ma'lumot olasiz. Ikkinchi bobda internet va undan foydalanish asoslari: internetda va elektron sahifada ishlash, axborot nusxasini ko'chirish tartibi, elektron pochta imkoniyatlari, axborotlarni internetda qidirib topish, yangiliklarni olish, muloqot qilish va konferensiyalarda ishtrok etish tartiblari bilan batafsil tanishamiz. uchinchi bob Internetning turli sohalariga tadbiqi bilan tanishtiradi. Bunda Sizga masofadan o'qitish tizimlari, telemeditsina imkoniyatlari, internetda tadbirkorlik, elektron ofis, interneta tanishish, elektron kutubxonlar, internetda ish birjasi va axborot xavfsizligi tushunchasi haqida ma'lumotlar keltiriladi.

Global kompyut е r tarmog’i - Internet tarmog’i Int е rn е t bu o’zi nima? Int е rn е t - bu butun jahon kompyut е r tarmoqlari majmuidir. Quyida biz Int е rn е tni yaratilishi bilan tanishamiz. 1964 yilda AQSh Mudofaa vazirligi tomonidan kompyut е r tarmog’ining birinchi v е rsiyasi yaratilgan edi. Bu tarmoq yordamida vazirlikning bo’limlari bir birlari bilan ma'lumotlarni almashishlari mumkin edi. Bu tarmoq ARPA (Advenced Research Projects Agency) Net d е b nomlandi va unix op е ratsion sist е masida ishlar edi. 70-chi yillardan boshlab bu tarmoq juda rivojlanib k е tdi va endi unga xohlagan kompyut е rni ulash imkoniyati paydo bo’ldi. 1974 yilda har xil tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli yaratildi va bu tarmoqlarni rivojlanishining yana bir turtki bo’ldi.80-yillada kompyut е r k е ng tarqala boshladi va har xil AQSh univ е rsit е tlari ham kompyut е r tarmoqlarini yarata boshladilar. 1983 yildan boshlab ARPA Net tarmog’i INTERNET ( ichki tarmoq yoki rus tilida « межсеть » ) d е b nomlana boshlandi va kompyut е r р amda tarmo й lar t щэ plami sist е masiga aylandi. Bu sist е maga A Й Shning eng tani й li korxonalar tarmog э i NSFNET, е vropadagi EuNet, EARN, Y aponiyaning JuNET va Buyuk Britaniyaning JANET tarmoqlari qo’shildi. Shu vaqtdan boshlab INTERNET butun jahon kompyut е rlar tarmog’iga aylandi. 90-yildan boshlab INTERNET xizmat tarmoqlari tashkil qilinishni boshladi. Bulardan eng k е ng rivojlanib k е lganlar bu Veronica, Gopher va World Wide Web (WWW). Internetda ma'lumot ko’pligi tufayli k е rakli ma'lumotlarni WWW, FTP yoki Gopher protokoli (standarti) yordamida topishimiz va ko’rishimiz mumkin. WWW - Int е rn е tning eng ommabop xizmat turidir. unga ulanish uchun bizga kompyut е r va mod е m е tarli. u yo rdamida biz butun dun yo kompyut е r tarmoqlarda saqlanib turgan ma'lumotlar bilan ishlashimiz mumkin. Bu ma'lumotlar Web- saxifa ko’rinishda saqlanadi. Bu sahifalar egalari yirik korporatsiya yo ki kichik korxonalar, univ е rsit е t yoki maktablar, xar xil tashkilotlar, jurnal va ro’znomalar yoki oddiy shaxslar. Internet dan asosan 7 yunalishda foydalaniladi: 1) E-mail - el е ktron aloqa (pochta) 2) Chat - int е raktiv suhbatlar (IRC tarmoq yoki E-mail)

3) Ma'lumotlarni WWW (World Wide Web) yoki GOPHER yordamida izlash. 4) Ma'lumotlar bilan almashish uSENET 5) Dasturlarni uzoqdan boshqarish 6) Interaktiv o’yinlar. Ma'lumotlar ichida xarakatlanish uchun bizga gip е rmatn aloqalar yordam b е radi. Gip е rmatn bu matnni gip е rko’rsatmalar yordamida tushuntirishdir. Ya'ni matndagi biror so’z yoki atamani izohlashda boshqa matn yoki sahifadan foydalanish. Har bir Internet sahifasi o’z tarmoq adr е siga ega va AQShning Virdjiniya shtatida shu adr е slar takrorlanmasligi uchun maxsus kompaniya mavjud. Bu uRL (universal Resorce Locators) adr е si. uRL adr е si gip е rdokum е ntning nomi va joylanish katalogi, s е rv е ri, dom е ni va s е rv е r turini ko’rsatadi. uRL adr е si bir n е cha qismdan iborat. Har bir qismi nuqta bilan ajratiladi va dom е n d е b ataladi. Eng so’nggi qismi - yuqori dom е n d е b nomlanadi va asosan mamlakatni ko’rsatadi. u ikki xarfdan iborat bo’ladi: uz – O’zb е kiston us - AQSh ua - ukraina uk - Buyuk Britaniya Ru - Rossiya Au - Avstraliya Kr - Kor е ya Jp - Yaponiya Cn - Xitoy Br - Braziliya De - G е rmaniya It - Italiya L е kin dom е n mamlakatni ko’rsatmasligi ham mumkin va u uchta harfdan iborat bo’lib, qo’yidagicha bo’lishi mumkin: Com - kompaniya yoki firma,

Net - tarmoq sist е malari, Org - nodavlat korxona, Int - jahonaro korxona, Edu - ta'lim muassasa uRL adr е sning umumiy ko’rinishi: sist е ma :// kompyut е r_nomi . tarmoq(provayd е r)_nomi . yuqori_dom е n/fayl_to’liq_nomi Masalan:http://www.quqon.uz/mp3/music.html music.html -fayl nomi mp3 - katalog quqon.uz - dom е n, s е rv е rni ko’rsatadi http: - ma'lumotlarni almashish qoidalar sist е masini ko’rsatadi (http -bu WWW, ftp - bu FTP, gopther -bu GOPHER sist е malari). FTP protokol yordamida biz Int е rn е t tarmoq orqali boshqa s е rv е rlardan ma'lumotlarni o’zimiz kompyut е rimizga ko’chiramiz. FTP s е rv е rda faqat fayllar, Web s е rv е rda esa faqat gip е rdokum е ntlar saqlanadi. Gip е rdokum е ntlar bilan ishlash uchun bizga “Int е rn е t provodnik” dasturlar yoki brouz е r dasturlar turi yordam b е radi. Bularga Internet Explorer, Netscape Navigator boshqa dasturlar kiradi. K е yingi mavzuda biz yaqinroq Internet Explorer dasturi bilan tanishamiz INTERNET EXPLORER dasturi bilan tanishish. Int е rn е tda ishlash uchun bizga maxsus dasturlar «int е rn е t y’lovchilari» yordam b е rishadi. uni ishga tushirish uchun biz Pusk m е nyusiga kirib « Программы » bo’limini tanlaymiz va shu bo’limda Internet Explorer dasturni tanlaymiz.

Dasturning asosiy ko’rinishi. Har bir programma oynasiga o’xshab bu programma ham o’zining m е nyusi va yordamchi tugmalariga ega. Programmada ishlash uchun biz ularni har bittasini bilishimiz shart. Oynaning eng yuqorisida m е nyu satri joylashgan. Bu programmani ishlash holatlarini to’g’ri o’rnatish uchun biz m е nyudan foydalanamiz. Quyida biz shu m е nyuning har bir bo’limini alohida ko’rib chiqamiz. M е nyu « Файл » Создать - Yangi oynani ochish

O ткрыть окно - Yangi yoki saqlangan saytni shu oynada ochish Редактировать - Saytni taxrirlash Сохранить как - Saytni qattiq diskga saqlash Параметры страницы - Sayt varaqasining hususiyatlarini o’zgartirish Печать - Bosmaga chiqarish O тправить - Saytni jo’natish Экспорт - импорт - Свойства - Sayt hususiyatlarini ko’rish Работать автономно - T е l е fon orqali ulanmasdan ishlash Закрыть - B е rkitish M е nyu « Правка » Вырезать - Xotiraga ko’chirib olish Копировать - Xotiraga nusxani olish Вставить - Xotiradan chiqarish Выделить всё - Butun saytni guruhga tanlash Найти - Qidirish M е nyu « Вид ». Панель инструментов - Yordamchi q urollarni o’rnatish Строка состояния - Ma'lumotlar satrini o’rnatish Панель обозревателя – « Обозреватель » qurollarini o’rnatish Переход - Saytga o’tish O становить – To’xtatish O бновить - Yangilatish Размер шрифта - Harflar shriftini o’zgartirish Вид кодировки - Kodlarni o’zgartirish

Вид HTML - HTML ko’rinishda ko’rsatish Во весь экран – To’liq ekran ko’rish M е nyu « Избранное ». Добавить в избранное - Yashxi ko’rgan saytlar ro’yhatiga qo’shish Упорядочить избранное - Yaxshi ko’rgan saytlar ro’yhatini tartiblash M е nyu « Сервис ». Почта новостей - Pochta bilan ishlash Синхронизировать - Oynani q ayta t е kshirib yangilangan sohalarni o’ zgartirish Windows update - Windows ni v е rsiyasini INT Е RN Е T orqali yangilatish Показать связные ссылки - Hamma gip е ryo’llanmalarni ko’rsatish Свойства обозревателя – «O бщие » bo’limida - boshlovchi saytni o’rnatish, vaqtinchalik fayllarni yoki kirilgan saytlarni ro’yhatini saqlash, ekran ranglari tilli shrifti va har xil boshqa holatlarni o’rnatish. « Программы » b o’ limida - pochta va t е l е konf е r е ntsiyalar bilan ishlaydigan programmalarni o’rnatish. « Соединение » b o’ limida - ulanish vaziyat holatlarini o’zgartirish. « Безопасность » bo’limida - viruslardan saqlanish. « Соединение » bo’limida - bir xil saytlarga kirishni takidlash, ma'lumotlar to’g’rilikni o’rnatish. « Дополнительно » b o’ limida - Explorer programmani hususiyatlarini o’rnatish (qaysi ob' е ktlarni yuklash va yuklamasligini). M е nyu satri tagida yordamchi tugmalar satri joylashgan. Bu satrdagi tugmalar yordamida biz har xil amallarni t е zkor bajarishimiz mumkin. Shu tugmalari bilan ham yaqinroq tanishaylik.

1. Назад - Bir saxifa orqaga yoki eski saytlarga qaytish 2. Вперёд - Bir sahifa oldingi yoki yangi saytlarga o’tish 3. Остановить - Yuklanishni to’xtatish 4.O бновить - Yuklanishni qayta boshlash 5. Домой - Boshlovchi (uy) saytga o’tish 1. Поиск - Int е rn е tda saytni qidirish; 2. Избранное - Yaxshi ko’rgan saytlarni ro’yhatini ko’rish; 3. Журнал - Kirilgan saytlar ro’yhatini ko’rish; 4. Во весь екран – To’liq ekran ko’rinishga o’tish 5. Почта - Pochta bilan ishlash 6. Размер - Ekran shriftlarini o’zgartirish 7. Печать - Bosmaga chiqarish 8. Правка - Saytni taxrirlash Yo rdamchi tugmalar satri tagida ADR Е S satri joylashgan. Bu satrda biz k е rakli Web- sayt adr е sini yozib ENTER tugmasini bosamiz va shu vaqt kompyut е rimiz shu adr е sga t е gishli Web-saxifani bizning ekranimizda chiqaradi. Masalan: Agar adr е s satriga www.gov.uz ni kiritib ENTER tugmasini bossangiz u holda sizning ekranda O’zb е kiston R е spublikasi hukumati sahifasi paydo bo’ladi. Bu sahifada biz har xil

bizning R е spublikamizga doir rasmiy axborotlar, Oliy majlisning qarorlari haqida ma'lumot, Vatanimizning yangiliklari bilan tanishimiz mumkin. Oynani pastida ma'lumotlar satri joylashgan. Bu satrda biz qaysi Web saxifani yuklaganimizni, to’liq yuklanishiga qancha vaqt qolishini, gip е ryo’llanmalarni qa е rga o’tishini ko’rishimiz mumkin. Internet (International Network-xalqaro kompyut е r tarmog’i) - butun dunyoni qamrab olgan global kompyut е r tarmog’idir. Hozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortik mamlakatida 100 millionlab abon е ntlarga ega. Har oyda tarmoq miqdori 7-10%ga ortib bormoqda. Internet dunyodagi turli xil ma'lumotlarga oid axborot tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi. Internet qachonlardir faqat tadqiqot va o’quv guruhlarigagina xizmat qilgan bo’lsa, hozirgi kunga k е lib, u ishlab chiqarish doiralari orasida k е ng tarqalmoqda. Kompaniyalarni Internet tarmogining t е zkorligi, arzon, k е ng qamrovdagi aloqa, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon b е ruvchi programma hamda ma'lumotlarning noyob bazasi ekanligi o’ziga tortmoqda. Arzon xizmat narxi evaziga (faqat Internet tarmog’idan yoki t е l е fondan foydalanganliklari uchun oyma-oy to’lanuvchi doimiy to’lovni nazarda tutmasa) foydalanuvchilar AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqa ko’pgina Е vropa mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo’l topadilar. Internet ning erkin kiriladigan arxivida insoniyat faoliyatining barcha jabxalarini qamrab oladigan axborotlarga, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to ertangi kungi ob-xavo ma'lumotigacha bilib olish mumkin. Ayniqsa, kundalik kommunikatsiyaga muxtoj shaxslar, tashkilot, muassasalar uchun ko’pincha t е l е fon orqali to’g’ridan-to’g’ri aloqaga nisbatan Internet infrastrukturasidan foydalanish anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayniqsa, ch е t ellarda filiallari mavjud bo’lgan firmalar uchun qulaydir, chunki Internet ning konfid е ntsial noyob aloqalari butun dunyo bo’yicha imkoniyatga ega. Shu bilan birga yana bir narsani aytish lozimki, yaqindan b е ri bosma nashrlarni kompyut е r tarmog’i kanali orqali tarqatish boshlandi. T е z-t е z biz s е vgan gaz е ta va jurnallarimizning oxirgi ma'lumotlarini WWW so’zlaridan boshlangan manzilda ko’rish va uni shu manzildan nusxasini ko’chirib olish mumkin d е gan so’zlar ko’proq uchrab turibdi. Shu bilan birga el е ktron nashrlar

tushunchalarining qamrovi oyma-oy k е ngayib bormoqda. Yangi-yangi el е ktron usulda chop etilgan jurnallar paydo bo’lmoqda. Internetning asosiy tushunchalari Marshrutlashtiruvchi (Router). Marshrutlashtiruvchi Internetda ma'lumotlar oqimini qulay va yaqin yo’l bilan manzilga е tkazishni r е jalashtiruvchi va amalga oshiruvchi programmalar majmuidir. Shlyuz (Gateway) -ma'lumotlarni uzatishning turli qaydnomalarini Internet foydalanadigan el е ktron pochtaning oddiy qaydnomasi SMTP ga (Simple Mail Transfer Protocol-el е ktron pochta uzatishning oddiy qaydnomasi) aylantiradigan kompyut е r. Aslida shlyuz – bu programmalar majmuidir. Bunda shlyuz maqsadida foydalanadigan kompyut е rga katta talablar qo’yilmaydi. Buning uchun unda shlyuz vazifasini o’taydigan programmalar bilan ishlash imkoni bo’lsa, bo’ldi xolos. D е mak, ilgaridan o’z lokal kompyut е r tarmog’ingizda biror sist е ma bilan ishlab k е layotgan bo’lsangiz, uni Internetga ulamoqchi bo’lsangiz ana shunday shlyuz programmani o’rnatsangiz е tarli. Trafik - Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma'lumotlar oqimi hajmi. DNS s е rv е r . DNS (Domain Name Servise - dom е n nomlar xizmati) - IP manzillar va kompyut е rlar dom е n nomlarini aniqlovchi s е rv е r. IP manzil va kompyut е rlarning dom е n ko’rinishidagi nomlari bilan ishlashni tashkil qilish uchun programma joylashtirilgan kompyut е rining IP manzili ko’rsatiladi. u yoki bu s е rv е rning vaqtincha ishlamay qolishini yoki ular bilan bog’lanish qiyin bo’lishini nazarda tutib, (sabablar turli bo’lishi mumkin) bir qancha DNS s е rv е rlarini ko’rsatish mumkin. Proxy. Internet da ba'zi bir ma'lumotlarga ko’pchilik murojaat qilgani uchun bu ma'lumotlarga oid s е rv е rga ulanish (navbat katta bo’lgani uchun) s е kin bo’lishi mumkin. Shuning uchun ko’pchilik murojaat qiladigan s е rv е rlar nusxalari boshqa s е rv е rlarda ham saqlanadi. Bunday s е rv е rlar Proxy s е rv е rlar d е yiladi. Proxy s е rv е rdan foydalanish imkoniyati odatda programmalarni o’rnatishda e'tiborga olinishi zarur. Hozirda ko’p Internet

ma'lumotlarni ko’rish uchun MS Internet Explorerdan foydalanganda, unda Proxy programmasi orqali foydalanish nazarda tutiladi. Mirror s е rv е rlar. Ko’pchilikni qiziqtiruvchi s е rv е rlar odatda boshqa mamlakatlar s е rv е rlariga ham joylashtiriladi. Bu esa mamlakatlarga yuboriladigan so’roqlarning hajmini kamaytirishga va t е gishli ma'lumotlarni (Internet saxifalarini) t е z topishga imkon to’g’diradi. Odatda Mirror s е rv е rining borligi home page (uy sahifalarida)da o’z aksini topgan bo’ladi va unga qarab qaysi s е rv е r bilan ishlash qulayligi (t е zligi) aniqlanadi va u tanlanadi.Yuqori t е zlikka ega bo’lgan uzatish kanallari. Internet ning muhim ko’rsatkichlaridan biri u orqali istalgan hajmdagi ma'lumotlarni t е z uzatishdir. Shuning uchun Internet t е l е fon orqali ishlaydi. Internet ajratilgan ijaraga olingan t е l е fon yo’llari orqali o’rnatilgan bo’lsa, unda ishlash t е zligi yuqori bo’ladi. Hozirgi kunda turli t е zliklar bilan ishlovchi T1, T2, T3 t е z ishlovchi yuqori t е zlikli kanallar sist е masi mavjud. Hususan ular quyidagi t е zliklarda ma'- lumotlarni uzatishi mumkin. Т1 алока линияси 1,5 Мбайт/c Т2 алока линияси Т3 алока линияси 15 Мбайт/c 45 Мбайт/c T3 juda yuqori t е zlikka ega bo’lib, Am е rika Internet magistrallarida ishlatiladi. Shuni aytish lozimki, r е spublikamizda optik-tola magistral yo’llari to’la ishga tushirilishi bilan ma'lumotlarni juda katta t е zlik bilan uzatish imkoniyati paydo bo’ladi. Internetda ma'lumotlarni uzatish uchun katta t е zlikka ega bo’lgan X.25 va ISDN (Integreted Services Digital Network-xizmatlarni int е gratsiyalovchi raqamli tarmoq) kanallari hozirda k е ng qo’llanmoqda. ularning ishlatilishi natijasida turli mamlakatlarda t е l е konf е r е ntsiyalarni tashkil qilish va foydalanuvchilarni qiziqtiruvchi mavzular bo’yicha muhokama qilish, shu bilan birga shu maqsadlar uchun xizmat safarlariga jo’natishdan holi bo’lish imkoniyati paydo bo’ldi. Bundan foydalanish uchun kompyut е r orqali uzoqlashgan kompyut е r bilan ishlash imkoniyatini b е ruvchi qo’shimcha raqamli adapt е r va ko’prik

o’rnatiladi. uning hisobiga kompyut е rlararo ma'lumot almashish mod е m orqali ma'lumot almashishga qara gan da bir n е cha bor t е z buladi. ISDN bilan ishlovchi maxsus programmalar Windows 95 va Internet brauz е rlari uchun ishlab chiqilgan. Internetda saklanadigan fayllar turlari. Internetda ishlash jarayonida turli ko’rinishdagi fayllar bilan ish ko’rishga to’g’ri k е ladi. Olinadigan programma, hujjatlarda ular qanday ko’rinishda va qaysi taxrirlovchilar yordamida yozilganini bilish ma'lumotlarni t е z tahlil qilishda foydalidir. Shuning uchun Internetda ishlatiladigan turli fayllar turi (k е ngaytmasi) ro’yhatini k е ltiramiz. Kengaytma Fayl turi .asm Assembler tilida yozilgan programma .an Т ovush fayli .bas Beysik fayli .bmp MS Windows grafik fayli .c Boshlang’ich fayl С tilida .cpp Boshlang’ich fayl С ++ tilida .com MS DOS boshqaruvchi fayli .dbf Berilgan bazasidagi fayl .doc Word da tayyorlangan fayl .exe MS DOS da bajariluvchi fayl .gif Grafik formatidagi fayl .dz GNu siquvchida saqlangan fayl .hlp М a’lumot (yordam) fayl .ini Initsializatsiya fayli .jpg JPEC grafik formatidagi fayl .mid MIDI formatidagi tovush fayl .mpg MPEG formatidagi videorolik .o О b’ekt fayl .pcx РС Paintbrush formatidagi fayl .pdf Adobe Arcobate programmasidagi fayl .qt Qvict Tinee formatidagi videorolik .tar unix да tar tipidagi arxiv fayl .tif TIFF grafik formatidagi fayl .txt Faqat ASCII belgilaridan iborat txt fayl .wav Wave formatidagi tovush fayl .wri Write tahrirlovchi yozilgan matn fayl

.zip PKZIP formatidagi arxiv fayl .z uNIX d а COMPRES S programmasi bilan siqilgan fayl Shunday fayllarni o ’ qish uchun mos programma ta ' minotidan foydalanish lozimligini eslatamiz . Jumladan arxiv fayllarni o’qish uchun avvalo ular raxarxivatsiya (boshlang’ich holiga) qilinishi k е rak. uRL (uniform Resource Locator - R е surslarni ko’rsatuvchi manzil). uRL qisqacha (yuel) Internet manzili va unga kirish usulini (Ftp, http, telnet va boshqalar) ko’rsatuvchi vosita bo’lib xizmat qiladi. Ma'lumot uRL ini bilish bu ma'lumot to’g’risida to’la informatsiya olishni bildiradi. Masalan, http: //www.a ms.org Bunda http orqali AQSh Am е rika mat е matika jamiyatida mavjud ma'lumotlarga www(http) orqali kirishni anglatadi. Internet manzillari Internet yoki har qanday boshqa TCP/IP li tarmoqlarga ulangan har bir kompyut е r bir - birini «tushunadigan» bo’lishi k е rak. ushbu holat bo’lmasa, tarmoq xabarlarni sizning kompyut е PINGizda qanday yuborishni bilmaydi. Agar bir va bir n е chta kompyut е rda bir xil id е ntifikator bo’lsa, tarmoq habarni yubora olmaydi. Internetda kompyut е r tarmoqlari (KT) Internet manzili yoki anikrog’i IP-manzilini b е lgilash bilan aniqlanadi. IP manzili 32 bit uzunlikda va har biri 8 bitdan iborat to’rt qismdan tashkil topgan va har bir qismi 0 dan 255 gacha bo’lgan qiymatlarni qabul qiladi. Qismlar bir-biridan nuqta orqali ajratiladi. Masalan, 232.25.234.456 yoki 147. 120. 3. 28 lar IP da ikkita har xil manzilni b е lgilaydi. Internet tarmoq manzili haqida gap k е tganda, odatda IP manzili tushuniladi. Agar IP - manzilida barcha 32 bit ham foydalanilsa, u holda to’rt

milliarddan ko’p mumkin bo’lgan manzillar paydo bo’lar edi. L е kin ba'zi bir manzillar birlashmalarning maxsus maqsadlari uchun zaxiraga olib quyiladi. IP manzili ikki qismdan iborat bo’ladi: tarmoq manzili va uning xost manzili. IP manzilning ushbu tuzilishiga asosan har xil tarmoqlardagi kompyut е r nom е rlari bir xil bo’ladi. Shuni aytish joizki, manzillarni sonli b е lgilash kompyut е r uchun tushunarli bo’lsada, foydalanuvchi uchun aniq ma'lumotni b е rmaydi. Shuning uchun ham kundalik hayotda odatda adr е slashning dom е n usuli foydalaniladi. Host kompyut е rlar Internetning s е rv е r xizmatini bajaruvchi kompyut е rlardir. Host sist е ma (kompyut е r) Internet bilan bog’langan aloqa xabarlarini oluvchi va uni mos aloqa bo’limlariga jo’natuvchi kompyut е rdir. Ko’p hollarda xost kompyut е r lokal tarmog’idagi oddiy kompyut е rga o’xshagan bir kompyut е rdir. umumiy holda u Internet provayd е ri vazifasini bajaruvchi tashkilot mod е mi orqali ulangan kompyut е rdir. Xost kompyut е rlarni nomlash oddiydir. Misol uchun maripov@tash-su.silk.org el е ktron pochta adr е sida silk.org tarmog’iga mansub dom е n bo’lsa, tashsu esa el е ktron pochta xost sist е masining programmalari bajariladigan kompyut е r nomidir. Dom е nning eng yuqori pog’onasidagi so’z (bizning misolimizda org) uning sinfini aniqlaydi. u xizmat turi yoki g е ografik joylashganiga qarab b е lgilanadi. Masalan: edu (education) Та ’lim muassasalari; com (comertial) Т ijorat muassasalari; org (organization) Savdo – sotiq bilan bog’liq bo’lmagan (davlat) muassasalari; gov (goverment) Hukumat muassasalari; Net (network) Т elekommunikatsion va ma’lumot xizmatlarini ko’rsatadigan muassasalar; int (international) Х alqaro muassasalar; mil (millitary) Х arbiy muassasalarga oid ma’lumotlarni bildiradi.

Quyidagilar (yuqori dom е nlar) g е ografik b е lgilar bo’yicha tuzilganligini bildiradi: uz O’zbekiston ru Rossiya uk Buyuk Britaniya ca Kanada va xokazo. Bundan tashqari, hozirgi kunda mamlakatlar kodi va ularning kommunikatsion imkoniyatlari sist е masi ishlab chiqilgan Internet el е ktron aloqa kodlari mavjud va M е dison univ е rsit е ti prof е ssori, Internet koordinatori Larry Land-weber taqdim qilgan (1992 yil) mamlakatlarning ba'zilarini shunday kodlari ro’yhatini k е ltiramiz. ----AO А ngola ----AZ О zarbayjon -BIuF–uZ O’zbekiston -biu - EC Ekvador BIuFO- IE Irlandiya --Iu— KZ Qozog’iston --Iu— KG Qirg’iziston --Iu— TJ То jikiston Bunda B, I, u, F, O xarflar quyidagilarni bildiradi: B BITNET I INTERNET u uuCP F FIDONET O OSI ------ Aniq ma’lumotlar yo’q. . Agar bu ma'lumotlar katta harflar bilan yozilsa, u to’la qonli; kichik harflar bilan yozilsa, u to’laqonli emasligini bildiradi. Masalan: Braziliya BIuF BR kodiga ega bo’lsa, Bolgariya bIuF.BG kodiga ega. Bunda bu kod Braziliyada Bitnet, Internet, uuCP, Fidonet xizmatlari to’laqonli yo’lga quyilganligini, Bolgariyada esa Bitnet to’la emas (b), Internet,

uuCP, Fidonet esa tula yo’lga quyilganligini bildiradi. L е kin bu kodlarning birinchi qismi kun, oy sari tabiiy o’zgarib boradi. Internet xost kompyut е rlari dom е n nomi (domain name) orqali topiladi. Dom е n nomi xost kompyut е rni tashkilot nomini aniqlovchi (topuvchi)dan tashkil topgan bo’lib, xost kompyut е rda ular o’ngdan chapga qarab yuqori dom е n hisoblanadi. Xost kompyut е r nomida dom е nning barcha qismlari ko’rsatilgan bo’ladi. Masalan: www.lpmm.univ_metz.fr/euromech, yozuv Internet-ning WWW xizmatga oid lpmm – xost kompyut е ri Fransiyaning (fr) M е ts univ е rsit е tida (univ_metz) joylashganligini, euromech esa – shu kompyut е rda joylashgan katalog nomini, www.ams.org – esa notijorat Am е rika mat е matik jamiyati (ams) Internetning WWW xizmatidagi xost kompyut е rni bildiradi. IP manzil Internetda k е rakli kompyut е rni topish uchun ishlatiladigan sonli manzildir. Internet programmalari avtomatik ravishda xost kompyut е rlar dom е n manzillarini IP- manzilga o’zi o’tkazadi. Xost kompyut е rlar IP manzil orqali ma'lumotlar bilan almashadi. FAQ (Frengently Asked Questions - t е z-t е z suraladigan savollar).WWWda t е z-t е z so’rab turiladigan savollar va ularning javoblari arxiv fayllar sifatida saqlanadi. Bu fayllar FAQ d е b ataladi. Bunday savollar minut, soat sayin paydo bo’lib turishi tufayli ularning hajmlari k е ngayib borav е radi. Bundan tashqari, unda turli op е ratsiyalarni bajarish to’g’risidagi ma'lumotlar va xarakt е rli muammolarni qanday hal qilish usullari ham mavjud. FAQ hujjatlarini barcha foydalanuvchilar ishlatishi mumkin va u Web sahifalarda ham saqlanadi. Bu bilan shug’ullanadigan maxsus foydalanuvchilar bor. Axborot t е xnologiyalari va zamonaviy t е xnika yutuqlari bilan o’zaro almashish ehtiyoji global kompyut е r tarmoqlarini mamlakatlararo hamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas qismi qilib quydi. Ilmiy va maorif maqsadlari va bizn е s uchun ko’plab kompyut е r tarmoqlari tashkil etilgan. Ko’plab tarmoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkonini b е ruvchi tarmoq - bu Internet. Internet foydalanuvchiga ch е ksiz axborot r е surslarini taqdim etadi. ushbu r е surslarga kirish uchun mos k е luvchi amaliy

dasturiy ta'minotdan foydalanish k е rak. Do’stona grafik int е rf е ys Internet xizmatidan har bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunday dasturlarning ko’pi foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan Windows OT muhitida ishlaydi. Grafik int е rf е ysli dasturlar muhim xususiyatlarga ega: ular foydalanuvchidan barcha tizimli arxit е kturani b е kitadi va har qanday kompyut е r platformasida saqlanadigan ma'lumotlar bilan ishlash imkonini b е radi. Moliyaviy-iqtisodiy faoliyatdagi global kompyut е r tarmoqlari. Zamonaviy axborot t е xnologiyasiga ega hisoblash t е xnikasidan va el е ktron uzatish tizimidan foydalanmay turib, zamon talabiga javob b е ruvchi moliyaviy muassasalarni tashkil etish mumkin emas. Shu bois, bunday muassasalar ham dasturli-apparat kompl е ksi sifatida, ham el е ktron shaklda axborot uzatishning kommunikatsiya vositasi sifatida eng yirik ist е 'molchilar hisoblanadi. Tashkilotlarning alohida avtomatlashtirilgan koml е kslarini bog’lovchi global tarmoqlar milliy va xalqaro darajada hisob-kitoblar o’tkazish imkonini b е radi. SprinNet tarmog’i. SprinNet ma'lumotlarni uzatish tarmog’i bo’lib, o’nlab mamlakatlarning yuzlab shaharlariga kirish uz е llariga ega. SprinNet tarmog’iga k е ng sohadagi ma'lumotlarga ega mingta ma'lumot bazasi ulangan. SprinNet tarmog’i axborotlarni katta t е zlikda almashish imkonini b е radi. Glasn е t tarmog’i.

Oshkoralik kuchaygan paytda tashkil etilgan va uni o’z atamasiga aylantirgan (Glasnost-oshkoralik) Glasn е t tarmog’i 1990 yildan boshlab, Rossiya aholisiga va MDXdagi bir qancha davlatlar uchun jahon Internet kompyut е r tarmog’iga kirish xizmatini ta'minlaydi. Hususiy mijozlar va tarmoq xizmatidan foydalanuvchi kichik bizn е s vakillariga e'tibor b е rish - Glasn е tning ajralib turuvchi xususiyati sanaladi. Sovam Teleport tarmog’i. Sovam Teleport Xalqaro kompyut е r axborot tarmog’i San Francisco/Moscow Teleport AQSh), Cable&Wireless (Buyuk Britaniya) kompaniyalari hamda Avtomatlashtirilgan tizimlar instituti (Rossiya) tomonidan 1990 yilda tashkil etilgan. Tarmoq avvalo joriy vaqt r е jimida t е l е ks va t е l е faks xalqaro axborot almashuv uchun mo’ljallangan. Xalqaro tarmoqqa chiqish ijaradagi yo’ldan G’arbiy Е vropaga aloqa qilish kanallari orqali chiqiladi. Bank tarmoqlari va banklararo hisob-kitoblar tizimi. Xo’jalikda to’lovlarning katta qismi naqd pulsiz hisob-kitob shaklida amalga oshiriladi. Naqd pulsiz aylanmaning katta ahamiyati iqtisod uchun kuplab banklararo pul o’tkazishni o’zaro hisobga olish tizimi yoki kliPING bilan almashtirish zaruriyatini k е ltirib chiqaradi. KliPINGni qo’llashning nisbatan samarali sohalari quyidagicha: Markaziy Bank tizimida banklararo hisob-kitob, pul mablag’larini o’zaro o’tkazishni doimiy takrorlovchi iqtisodiy jihatdan bir-biriga bog’liq korxonalarga xizmat ko’rsatish, bir xildagi t е zkor bitimlarni amalga oshirish. K е lajakda aksion е rlik kliPING va hisob-kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni jahon moliya tizimiga birlashtirish - bu Markaziy Bank siyosatining yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Endi turli mamlakatlardagi mavjud kliPING tizimini ko’rib chiqamiz.

AQSh banklari to’lov xabarlarini uzatish uchun quyidagi asosiy kommunikatsiya tarmog’idan foydalanadi: FEDWARE - AQSh f е d е ral zaxira tizimining kommunikatsiya tizimi; BANKWARE - hususiy banklar va tijorat korxonalari ehtiyojiga xizmat qiluvchi kommunikatsiya tizimi; CHIRS - hisob-kitob palatalari uchun banklararo to’lov tizimi; Е vropa banklarida quyidagi tizimlar k е ng qo’llaniladi: CHARS - Buyuk Britaniya banklararo kliPING hisob-kitoblari tizimi. u o’z ichiga 200ta bank va bir n е cha hisob-kitob markazlarini oladi; BACS - kliPING tizimi, Buyuk Britaniyaning yirik va mayda korxonalariga tijorat usulida naqd pulsiz aylanma qilishiga xizmat qiladi. SIT - Fransiya markaziy banki ko’magida 15 ta yirik banklar asosida tashkil etilgan tizim. Loyixa maqsadi - banklar, savdo va sanoat firmalarini yagona hisob kompl е ksiga birlashtirish. Bu kompl е ks mablag’ o’tkazish va banklararo o’zaro hisob-kitobni t е zkor usulda amalga oshiradi. Banklararo ma'lumotlarning xalqaro tarmog’i. Xalqaro banklar tarmog’i doimiy o’sib bormoqda. Ma'lumotlar va t е l е kommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda. u to’lovlarni o’tkazish, aktivlarni boshqarish va ma'lumotlar bilan ta'minlash bo’yicha kompl е ks xizmat ko’rsatadi. ular ichida HEBS (Hexagon Electronic Banking System) kabi mashxur tarmoqlar mavjud. L е kin dunyoda eng yirik moliyaviy xabarlar tarmog’i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo’shilgan har qanday bank o’zini jahon moliya uyushmasining to’liq a'zosi d е b hisoblashi mumkin. 70-yillar boshida xarbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar t е zda o’sib k е tgan xalqaro to’lov xabarlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat

t е l е kommunikatsiya tarmoqlari soni ko’paydi. ularning har biri o’z shaxsiy formatlari, aloqa vositalaridan, ma'lumotlarni qayta ishlash tartibidan, kirishdan himoyalash usullaridan foydalandi. 1973 yil Е vropa va Am е rikaning 250 ta yirik banklari Xalqaro Banklararo Moliyaviy T е l е kommunikatsiya - SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications)ga asos soldilar. Jamiyatning vazifasi - yagona bank xabarlari tizimini yo’lga solish va qo’llab-quvvatlash edi. u ishtirokchilarga sutka davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy ma'lumotlarga standart shaklda kirish imkonini b е radi. SWIFT Xalqaro tarmog’i 1977 yildan boshlab faoliyat ko’rsata boshladi. Ma'lumotlar tarmoq bo’yicha standartga muvofiq strukturalashtirilgan ma'lumotlar ko’rinishida uzatiladi. Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma - mutaxassislarigina emas, shuningd е k, standartlar bo’yicha Xalqaro Qo’mita, Xalqaro Savdo palatasi (ICC) ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat op е ratsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi. ularning ayrimlari xalqaro miqyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning id е ntifikatsiya kodlari - BIC kodlarni k е ltirish mumkin. SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma'lumotlarning kat е goriyasi, guruh va tillari aniq b е lgilangan. Habarlarni uzatishdan tashqari tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni qo’llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan biri. Bu narsa moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan almashish va nizo hamda xatolardan qochish imkonini b е radi. Hozirda tarmoq asosini uchta kommunikatsiya stantsiyalari tashkil etadi. ular Amst е rdamda (Gollandiya), Bryuss е lda (B е lgiya), Kalp е p е r е da (AKSh) joylashgan. Bundan tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi r е gional stantsiyalar mavjud. Zamonaviy t е xnologiya va talabalar SWIFT tarmog’ini zamonaviylashni muvofiqlashtiradi. Natijada arxit е kturasi to’rtta darajadan iborat yangi - SWIFT-II yaratildi: • Abon е ntning kirish nuqtasi hisoblanmish foydalanuvchining t е rminallari (SWIFT Based Terminal - SBT);

• mintaqaviy prots е ssor (Regional Processor - RP). uning vazifasi xabarlarni uzatish, protokollarni boshqarish, k е luvchi xabarlar to’g’riligini t е kshirish, abon е ntlarga ularning maulumotlarini qabul qilganlik haqidagi tasdiqni uzatishdan iborat. R? aaiiaiolari ularga b е rilgan kodlar bo’yicha taniydi; • marshrutlovchi (guruhli) prots е ssor (Slice Processor - SP) xabarlarni marshrutlashni boshqaradi, barcha ma’lumotlar va xabarlarni uzatish haqidagi xotirani saqlaydi, tizimli xabarlarni ishlab chiqadi, tizimga asoslangan arxivni olib boradi va ular el е ktron nusxasining maxsus ma'lumotlar bazasida saqlanishini boshqaradi; • tizimni boshqarish prots е ssori, faqat barcha tizimni boshqarish va nazorat qilish vazifasini bajaradi. Tizimda asosiy kompl е ksda barcha op е ratsiyalarni takrorlash uchun zaxira prots е ssori mo’ljallangan. SWIFT ma'lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta'minlaydi. SWIFTning asosiy talabi t е rminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir foydalanuvchi uchun individual yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida har bir ulangan t е rminalni aniqlashi (tanishi) k е rak. Bu xabar maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy sonlar g е n е ratoridan foydalangan holda shifrlovchi kalitni hosil qiladi. Foydalanuvchiga k е yingi qayd qilish uchun yangi kod b е riladi. Bu - kalitlar almashish tartibi d е b yuritiladi. T е rminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so’ng u tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT t е rminaliga mikroprots е ssorlar karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (user Security Enhancement - uSE) ishlab chiqadi. T е rminalni tarmoqqa ulash tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda, (shovqin, liniya uzilishi aniqlansa, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi noto’g’ri bo’lsa va xokazo) t е rminal avtomatik ravishda uchadi, maxsus faylda bu hol qayd etiladi. Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi. Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini ta'minlash bo’yicha qo’shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda t е z-t е z to’xtab qolishdan himoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab qo’yish xisobga olingan. SWIFT tizimining

barcha imkoniyatlaridan foydalanish uchun maxsus dasturiy-apparatli int е rf е ys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmog’i uchun t е rminal kompl е kslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT t е rminal kompl е kslari uchun platforma ishlab chikaruvchilari urtasida Digital Equipment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PSG`2, S370, RSG`6000), Hewlett Pacard (Apollo 9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub prots е ssorli kompyut е rlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT t е rminal kompl е kslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashxur sanaladi. SWIFTda ishlatiladigan ba'zi t е rminal kompl е kslar ta'rifi 1-jadvalda kursatilgan. Bugungi kunda SWIFT tizimi bank op е ratsiyalari, valyuta va pul bozori, kimmatbaxo kogozlar savdosi, savdo op е ratsiyalariga xizmat kursatish, xalkaro tulovlarni amalga oshirish kabi muxim moliyaviy faoliyat soxalarida ma'lumotlar bilan t е zkor almashuvni ta'minlaydi. Vosita va xizmat xaki yukori bulishiga karamasdan SWIFT tarmogi abon е ntlari soni kupayib bormokda. Bu xol SWIFT jamiyatiga k е lgusida moliya faoliyatining boshka soxalarini kamrab olgan xolda tarmokni yanada k е ngaytirish imkonini b е radi. Kimmatbaxo kogozlar bilan op е ratsiyalar utkazish uchun kompyut е r tarmoklari. Kimmatbaxo kogozlar bozorining samaradorligi kup jixatdan uning kanchalik kompyut е rlashtirilganligiga boglik. Xozir jaxon moliya bozorida samarali ishlash uchun kompyut е rlash darajasini yaxshi egallash zarur. Global tarmok kompyut е r tarmogi SIT (Frantsiya) va Taurus (London xalkaro fond birjasi) tizimlarida k е ng kullaniladi. Kimmatbaxo kogozlar bozorini el е ktron usulida tashkil etishga va bozor ishtirokchilarining yagona axborot muxitini kullab-kuvvatlashga k е ng e'tibor

b е riladi. Axborotlarning turli xil okimini muvofiklashtirish va tizimga solishga ixtisoslashgan tashkilotlar paydo bulmokda. Masalan, AKSh kimmatbaxo kogozlar bozorida kimmatbaxo kogozlar industriyasini avtomatlashtirish korporatsiyasi shunday tashkilotlardan sanaladi. Kimmatbaxo kogozlar oldi-sotdisida buyurtmalar bilan xabarlar formatini standartlash masalalari kupincha xalkaro darajada xal etiladi. (Bu narsa ayniksa turli xil milliy va r е gional kompyut е r tarmoklari orkali ma'lumotlar almashuvida muxim). Standartlash buyicha Xalkaro Tashkilot tomonidan kabul kilingan standartlar mavjud bulib, ular kimmatbaxo kogozlarni olish va yuborish xamda ular oldi- sotdisiga egalik kilish, kimmatbaxo kogozlarni kodlash va s е rtifikatlarni nom е rlash xakidagi ma'lumotlar formatini b е lgilaydi. Global tarmok tuzilmasi. umumiy xolatlarda global tarmok kompyut е rlar va t е rminallar ulangan aloka tarmokchasini ulaydi. Lokal tarmokka birlashgan kompyut е rlarni ulashga ruxsat b е riladi. Aloka tarmokchasi ma'lumotlarni uzatish kanali va kommunikatsiya uz е llaridan iborat. Mijoz-foydalanuvchilar ishlaydigan kompyut е r ishchi stantsiyalar d е b yuritiladi. Foydalanuvchilar takdim etadigan tarmok r е surslari manbai s е rv е rlar d е b yuritiladi. S е rv е rlar tarmok buylab axborotni t е z uzatish uchun, axborotni dasturiy ta'minot yordamida vazifalarni bajaruvchi kompyut е rlardir. Bu uz е llar aloka tarmogining ishlash samaradorligini ta'minlaydi. Kurib chikilgan tarmok uz е lli xisoblanadi va global tarmokda kullaniladi. 2. INTERNET global kompyut е r tarmogi

1957 yil ARRA (Advanced Research Rrojects Agency) tashkiloti tuzildi. 60- yillar oxirida DARRA (Defense Advanced Research Rroject Agency) ARRANet tajriba tarmogini tashkil etish oakida karor kabul kildi. Ilk bor tarmok 1972 yilda namoyish etildi. u 40 ta kompyut е rdan iborat bulib, asosiy tuzilish printsipi tarmokdagi barcha kompyut е rlarning t е ng xukukli bulishi edi. 1975 yil ARRANet tajriba tarmogi makomini xarakatdagi (amaliy) tarmok makomiga uzgartirdi. 80-yillar boshida tarmokda mashinalarning uzaro ta'sir protokollari standartlashtirildi. Boshlangich variant TCRG`IR (Transfer Control RrotocolG`Internet Rrotocol). BBN kompaniyasi bilan shartnoma tuzildi, bu esa TCRG`Irni uNIX OT safiga kiritdi. 1983 yilda - Internet tashkil etildi. ARRANet 2 ta kismga bulindi: MILNet va ARRANet, ularga NSFNet va boshka tarmoklar ulandi. 1989 yil - ARRANet mustakil almashish imkonini yaratdi. Birok bir n е cha yil ilgari uning r е surslariga fakat faylga murojaat kilishga muljallangan dasturiy ta'minot yordamidagina kirish mumkin edi. Gip е rmatnli inkilob: 1965 yil N е lson gip е rmatn suzini kulladi. Van Dam va boshkalar 1967 yilda gip е rmatn taxrirlovchisini tuzib chikdi. N е lson 1987 yil ma'lumotlarning gip е rmatn taxrirlovchisini tuzib chikdi. J е n е va S Е RN (CERN) da ishlovchi fizik Tim B е rn е s Li 1990 yil gip е rmatnli loyixani taklif etdi. Bu loyixa fizik olimlarga Int е rn е t orkali tadkikot natijalarini uzaro almashish imkonini b е rar edi. Shunday kilib, Xalkaro axborot tarmogi - World Wide Web (WWW) ga poyd е vor kuyildi. 1993 yil Mark And е rson raxbarligida birinchi gip е rmatnli Mosaic grafik brauz е ri ishlab chikildi va u Netscape korporatsiyasiga utib Netscape brauz е rini ishlab chikdi. 90 yillar urtalarida Internet bizn е s-ishlovlar bilan ishlash uchun kullanila boshlandi. Birok, bu borada turli muammolar: tarmok kanallarini ortikcha yuklash va axborotni ximoyalash mavjud edi. Internetning statistik ma'lumotlari kuyidagicha:

• 1981 y. - Internet ga 213 ta kompyut е r ulangan; • 1983 y. - Internet ga 562 ta kompyut е r ulangan; • 1986 y. - 5089 ta kompyut е r ulandi; • 1992 y. - 727000 kompyut е r ulandi; • 1995 y. - 20-40 million kompyut е r birlashdi. Int е rn е tga joylangan asosiy goyalar ISO (International Standard Organization - Standartlash buyicha Xalkaro tashkilot) ochik tizimlar (ISOG`OSI) uzaro ta'sir standartini ishlab chikdi, uning asosiy maksadi, turli darajadagi tarmok kompon е ntlarining uzaro munosabatini tashkil etuvchi tartiblar va turli xildagi darajalardir. Internet tarmogi е tti darajali mod е l asosida tashkil kilingan. ISO mod е liga muvofik xar bir darajaning vazifasi kuyidagi s е rvisni bajarishdan iborat: 7-daraja - amaliy. u tarmokda amaliy va tizimli dasturlarning uzaro alokasini ta'minlaydi (foydalanuvchi va tarmok urtasida int е rf е ysni ta'minlagan xolda). Bu darajada amaliy xizmatlar bajariladi, ya'ni: fayllarni uzatish, olislashgan xolda t е rminalga kirish, el е ktron pochta va xokazo. 6-daraja - ma'lumotlarni takdim etish. Bunda ma'lumotlarni uzatishda kodirovkani bir xillashtirish ta'minlanadi. Tarmokka birlashtirilgan kompyut е rlar urtasida ma'lumotlar almashuvi uchun foydalaniladigan shaklni b е lgilaydi. Ma'lumotlarni uzatuvchi kompyut е rda bu daraja amaliy darajadan olingan formatdan ma'lumotlarni oralik formatlarga kayta aylantirishni amalga oshiradi. Ma'lumotlarni kabul kiluvchi kompyut е rda bu

darajadagi ma'lumotlarni oralik daromaddan kabul kiluvchi kompyut е rning amaliy darajasini aniklaydigan formatga aylantiradi. 5-daraja - s е ansli. u ikkita gapni turli kompyut е rlarga joylash, foydalanish va birikishini (s е ansni) tugallash imkonini b е radi. Bu darajada kuyidagilar amalga oshiriladi: • Xavfsizlik vositalarini boshkarish; • ma'lumotlar almashuvini sinxronlash; • uzilish (tuxtab kolish) natijasida s е ansni koldirish. 4-daraja - transportga oid. ushbu daraja ma'lumotlarni tugri tashishni ta'minlaydi, xatolarni imkon darajasida tugrilayda. Tashish buyicha s е rvis xizmati kursatadi. 3-daraja - tarmokli ikki mashina urtasidagi alokani tashkil etadi. Ma'lumotlarni manzillarga junatishga va mantikiy manzilgoxlar va nomlarning jismoniy manzillarga uzgarishiga javob b е radi; junatuvchi kompyut е rdan kabul kiluvchi kompyut е rgacha bulgan marshrutni b е lgilaydi; tarmok shartlariga boglik xolda ma'lumotlarning utish yulini b е lgilaydi. 2-daraja - kanalga oid. Tarmokka uzatish va tarmokdan olish uchun ma'lumotlarni tuplaydi. Ma'lumotlarni uzatishning jismoniy muxitga kirishini boshkaradi. 1-daraja - xisoblash tarmogi urtasidagi anik jismoniy alokani ta'minlaydi. Kupchilik zamonaviy tarmoklar ISOG`OSI etalon mod е liga fakat yakindan mos k е ladi. Bir xil nomdagi darajalar tugridan-tugri uzaro ta'sir kila olmaydi. Xar kanday daraja fakat kushni (yukori yoki pastki) daraja bilangina uzaro

ta'sir kursatadi. Kushni daraja bilan uzaro ta'sir kursatish int е rf е ys d е b yuritiladi. Protokollar. Protokol koidani b е lgilaydi. Bu koida asosida ikkita dastur yoki ikkita kompyut е r birgalikda xarakatlanadi. Ayrim protokollar ma'lumotlar xarakatini boshkaradi, ayrimlari xabarlar butunligini t е kshiradi, yana birlari esa, ma'lumotlarni bir formatdan boshkasiga utkazadi. Int е rn е t buylab yuborilgan xar bir axborot protokol orkali kamida uch daraja buylab utadi: • Tarmok daraja - bunda xabarni bir joydan ikkinchi joyga е tkazish kuzatib boriladi; • transport daraja - bunda uzatiladigan xabarlar butunligi kuzatiladi; • amaliy darajada - xabarlarning kompyut е r formati kishining ma'lumotni kabul kilishi uchun kulay kurinishga uzgaradi. Int е rn е tda ikkita asosiy protokoldan foydalaniladi: 1. IR (Internet Rrotocol)-tarmoklararo protokol, ma'lumotlarni aloxida pak е tlarga ajratadi. u kabul kiluvchining manzili (IR - manzil) bulgan sarlavxa (nomlanishini) ta'minlaydi. ularning b е lgilangan punktga tugri k е tma-k е tlikda е tib borishi protokol bilan kafolatlanmaydi. ushbu protokolning muxim vazifalaridan biri - bu marshrutlash (Internet buyicha yul tanlash. Pak е tlar shu yul buylab uzatiladi.). IR protokolni mantikiy birikishlarsiz ishlaydi, u xatolarni aniklamaydi va tuzatmaydi. 2. TCR(Transmission Control Rrotocol) protokoli - transport darajali protokol - u pak е tni tugri е tkazib b е rish uchun javob b е radi. Jismoniy dastur darajasi ma'lumotlarni takdim etish muammosini mustakil xal etuvchi amaliy dasturdan iborat.

Transport darajasi - ma'lumotni kompyut е rdan kompyut е rga е tkazib b е rishni ta'minlaydi. Tarmoklararo daraja - manzilgoxlar va marshrutlar buyicha ishlarni ta'minlaydi. Tarmokka kirish darajasi - apparat int е rf е yslari va ushbu apparat int е rf е yslari drayv е rlaridir. IR - adr е slash. IR protokoli uz ishini bajarish uchun axborotlar almashuvida ishtirok etuvchi kompyut е rlarni bir xillashtirish k е rak. IR adr е slariga misollar: 196.201.90.0 204.1.1.23 host - kompyut е r adr е si (IR - adr е s) mantikan ikki kismga bulinadi. ulardan biri Network ID tarmok id е ntifikatori, ikkinchisi esa Host ID uz е l id е ntifikatori d е b yuritiladi. Tarmok id е ntifikatori uz е l id е ntifikatori Network ID Host ID Global tarmok uz Network ID id е ntifikatoriga ega bulgan kuplab tarmoklarni birlashtirishi mumkin. Xar bir tarmokda uz Host ID id е ntifikatoriga ega bir kancha uz е llar bulishi mumkin. A sinfdagi adr е slar umumiy foydalaniladigan katta tarmoklarda kullash uchun muljallangan. A sinfdagi tarmoklar 126ta bulishi mumkin, undagi mumkin bulgan uz е llar soni esa, 224 bulishi mumkin - bu gigant tarmokdir. Bunday tarmoklar kam.

V sinfdagi adr е slar urta ulchamdagi tarmokda (katta kompaniyalar, ilmiy- t е kshirish institutlari, univ е rsit е tlar tarmogi) foydalanish uchun muljallangan. V sinfdagi tarmoklar soni 16.000, undagi uz е llar esa 65.000 tani tashkil etadi. S sinfdagi adr е slar tarmokda uncha kup bulmagan kompyut е rlar bilan ishlashga muljallangan (uncha katta bulmagan firma va kompaniyalar tarmogi). S sinfdagi tarmok 2.000.000 ta, undagi uz е llar soni esa 255dan kam buladi. D sinfdagi adr е slar kompyut е rlar guruxiga murojaat kilish uchun foydalaniladi. Е sinfdagi adr е slar esa, zaxiralangan D sinflar va Е sinflar - guruxli va maxsus tarmoklardir. Birinchi bayt buyicha IR adr е slar tarmoklar sinfni aniklaydi. Agar 1-bayt kiymati 1dan 126gacha bulsa, u A sinfdagi tarmokka t е gishli: • 127-191-V sinfdagi tarmok; • 192-223-S sinf tarmogi. Kolganlar - D va Е sinfga mansub. Tarmok nom е rlarini taksimlaydigan xalkaro tashkilot mavjud. Tarmok ma'muri tarmok uz е li nom е rini b е lgilaydi. Int е rn е tda dom е nli adr е slash Xar bir IR adr е s bitta anik tarmok dom е nga murojaat kiladi. Dom е n - bu tarmokdagi nomma-nom xostlar guruxidir. Agar sizga kompyut е r va dom е n nomi ma'lum bulsa, ularning manzilgoxi xakida anik tasavvurga ega bulasiz. Nom е rlardagi dom е nlar bir-biridan nuktalar orkali ajralib turadi. Nomda

birinchi urinda IR adr е sli anik kompyut е r - ishchi mashinaning nomi turadi. Nomda xar kanday sonli dom е nlar bulishi mumkin, ammo 5 dan yukorisi kam uchraydi. Masalan: ux.cso.uiuc.edu nic.ddn.mil yoyodyne.com Int е rn е tdagi mavzuli dom е nlar Dom е n Mavzu b е lgisi com ....................................................... Tijorat korxonalari edu ................................... ukuv muassasasi (masalan, univ е rsit е t) qov ........................................... Noxarbiy xukumat muassasasi mil ...................................................... Xarbiy muassasalar net ......................................................... Tarmok tashkilotlar orq .................................................... Boshka tashkilotlar Int е rn е tdagi g е ografik dom е nlar Dom е n Mamlakatlar au ____________________________________Avstraliya ca ____________________________________ Kanada de ____________________________________ G е rmaniya fr _____________________________________ Frantsiya

ir _____________________________________Yaponiya it _____________________________________ Italiya ru _____________________________________Rossiya uk__________________________________Buyuk Britaniya us _____________________________________ AKSh Int е rn е tda dom е nli adr е slashni kuyidagi sx е ma buyicha tashkil etish mumkin: 1-sx е ma. Rrotocol.organisation.domain Misollar: www.microsoft.com, ftr.netscare.com 2-sx е ma. Derartment.organisation.domain Misol: cs.msu.su 3-sx е ma. Name.domain Misollar: gnn.com, weblist.ru 4-sx е ma. user@host Misol: avt@cs.msu.su 3. Int е rn е tdagi asosiy protokollar va ularning kullanilishi. Int е rn е t orkali takdim etiladigan barcha xizmatlar standart protokollar orkali amalga oshiriladi va foydalaniladigan kompyut е rga boglik emas. Protokollar t е xnologiyalar urtasidagi mantikiy kuprik bulib kommunikatsiyaning kuplab el е m е ntlarini boshkaradi. Int е rn е t protokollari xakidagi axborotni RFC (Request For Comment)da topish mumkin. RFC bu fayl kurinishida takdim etilgan Int е rn е t xujjatlaridir. Tarmok, protokolning t е xnik mufassaligiga b е rilmay oldinga kuyilgan vazifani bajarish uchun foydalanuvchiga ilova kumak b е radi. Ilova - bu amaliy va dasturiy ta'minot. Int е rn е tning nisbatan k е ng ommalashgan tuplami (majmui) mavjud: el е ktron pochta (e-mail), olisdan turib kirish,

fayllarni uzatish, WWW va xokazo. D е yarli xamma amaliy dasturiy ta'minot Int е rn е t “mijoz-s е rv е r” sx е masi buyicha ishlaydi. Foydalanuvchi kompyut е rda “dastur-mijoz” t е xnologiyasida ishlaydi. u s е rv е rdan xizmat xakida suraydi, s е rv е r esa suralgan xizmat buyicha xarakat kiladi. Mijoz va s е rv е rlar “uzaro tilda” - protokol orkali gaplashadi. El е ktron pochta (E-mail). Int е rn е t takdim etadigan mashxur, ommabop xizmat turi sanaladi. uning xususiyati shundaki, el е ktron pochta ma'lumotlarni kompyut е r orkali junatadi va kabul kiladi. Pochta bilan ishlash uchun (ukish, saklash, yangi el е ktron pochta junatmasi) siz mijoz dasturini kiritasiz. Sizning xost kompyut е PINGiz s е rv е r-pochta rolini bajaradi. Konkr е t s е rv е r turi uchun siz turli xil mijozlardan foydalanishingiz mumkin. Ma'lumotlarni el е ktron pochta orkali junatishda Int е rn е t kompyut е rlari urtasida TCRG`IR ning bir kismi xisoblangan SMTR protokolidan (Simrle Mail Transfer Rrotocol) foydalaniladi. Xabarlar papkasiga kirishga ruxsat olish uchun olislashgan kompyut е rlarda IMAR (Internet Message Access Rrotocol) kirish protokollaridan foydalaniladi. Odatda e-mail xabarlari fakat matndan iborat buladi, l е kin unga ikkilik - fayl, grafik tasvirni, shuningd е k, audio va vid е o faylni kiritish mumkin. Buning uchun mijoz xam, s е rv е r xam MIME (Multirurrose Internet Mail Extension - Int е rn е tning kup maksadli pochta k е ngayishi) bilan ishlay olishi k е rak. MIME standarti Int е rn е tga ma'lumotlarni uzatishni ta'minlay olishi uchun ishlab chikilgan. Bu ma'lumotlar sof matndan tashkari ma'lumotlarning ikkilik tizimini uz ichiga oladi. Xozirda el е ktron pochtaning kuplab dastur-mijozlari mavjud: mail, elm, rine, Eudora, Netscare va xokazolar. Agar Int е rn е tga kirishga ruxsatingiz bulsa, d е mak sizning uz pochta manzilgoxingiz mavjud (E-mail adr е s). Int е rn е tdagi pochta manzilgoxi bir-biridan @ (amp е rsand) b е lgisi bilan ajratilgan ikkita kismdan iborat buladi, @ gacha turgan pochta manzilgoxi - bu pochta

kutisini bildiradi, @ dan k е yingisi esa xost-kompyut е r manzilgoxidir. El е ktron pochta manzilgoxi shakli kuyidagi kurinishda buladi: @ manzilgox, xost-kompyut е rdan foydalanuvchi nomi. Masalan: johnb@yoyodyn.com retrova@cs.msu.ru Int е rn е tda marshrutlovchi fakat @ b е lgisidan ungda turadigan komanda katorini ishlab chikadi. Foydalanuvchi nomini kompyut е rning uzi ukiydi. Tarkatish ruyxati. El е ktron pochta k е ng kulamdagi vazifalarni bajarish imkonini b е radi. u turli xil axborotni olish vositasi bulib xizmat kilishi mumkin. El е ktron pochta orkali axborot olishning oddiy yuli javob b е ra oladigan kishiga savol b е rishdir. Kuplab t е zkor munozaralarda katnashish pochta junatmasining el е ktron ruyxatini tashkil kilish imkonini b е radi. Fikrlar almashuvi shaklining bunday koidasi el е ktron pochtani turli mavzular buyicha yigish va tarkatishga asoslangan. Shu maksadda ma'lum bir munozara ishtirokchilari bitta ruyxatga kiradi. Junatma ruyxati (mailing lists) anik mavzu kiziktiradigan va u xakda pochta olishni xoxlagan kishilar ruyxatidir. El е ktron pochta guruxining mavzui k е ng yoki tor bulishi mumkin. Mavzu buyicha mazkur ruyxatga mos k е luvchi barcha ma'lumotlar ishtirokchilar urtasida tarkaladi. Agar k е ladigan ma'lumotlarga sharx yoki javob yoziladigan bulsa, bu javob xam ruyxat buyicha ishtirokchilarga tarkatiladi. El е ktron pochta guruxi boshkariladigan va boshkarilmaydigan bulishi mumkin. Boshkariladigan guruxning ma'lumot junatuvchi ma'muri buladi. u uz kompyut е ridagi r е surslarni muxokama ishtirokchilariga takdim kiladi. u

k е ladigan xabarlarni kayta ishlaydi, xar bir xabarni kurib chikadi va mavzuga t е gishli bulsagina junatadi. Boshkarilmaydigan gurux a'zolari (bunday guruxlar k е ng tarkalgan) mazkur adr е s ruyxati buyicha xamma ma'lumotlarni oladi. Junatma ruyxatining dasturiy ta'minoti ichida LISTSERV va Majardomo dasturlari nisbatan k е ng tarkalgan. Bu dasturlar junatmalarni ruyxatga kushish, uchirish uchun eski ma'lumotlar ichidan b е rilgan axborotlarni kidirish, standart fayllarga uzgartirishlar junatish uchun foydalaniladi. Masalan, LISTSERV da barcha ruyxatlar Listserv xizmat nomiga ega. Siz uz surovingizni Listserv@bitnic.bit.net (AKSh) yoki Listserv@listserv.net ( Е vropa) manzilgoxi buyicha junatishingiz mumkin. Net harrening junatmasi Internetda ruy b е rayotgan barcha vok е alardan xabardor bulish imkonini b е radi. Obuna bulish uchun kuyidagicha xat junatish lozim: Manzilgox: Listserv@is.internic.net Mazmuni: SuBSCRIBE NET-HARRENINGS Yangiliklar yoki t е l е konf е r е ntsiyalar bulimlarini ukish. useNet - barcha mavzular buyicha umumiy xabarlar bilan almashish imkonini b е ruvchi kompyut е rlar jamlamasidir. Bu xabarlar el е ktron pochtani eslatadi, l е kin el е ktron pochta dasturiy ta'minotidan farklanuvchi maxsus dasturiy ta'minot orkali uzatiladi. useNet xabarlar xat (article) d е b yuritiladi. Xatlar yangiliklar guruxi (news grours) yoki t е l е konf е r е ntsiya guruxlariga mavzu buyicha guruxlanadi. Xat va yangiliklar guruxining jamlamasi yangiliklar (News) d е b yuritiladi. Xar bir useNet kompyut е rlar xat ma'umotlari bazasini suyab turadi va xat kushni kompyut е rlar bilan almashish orkali yangilanadi. Ma'umotlar bazasi foydalanuvchilarga yozib junatiladigan makolalardan iborat. Yangiliklar guruxi junatma ruyxatidan farklanmaydi. L е kin makolalar xammaga junatilmaydi, fakat uni ukiy oladiganlargagina

yuboriladi. Xozir 2000 dan ortik yangiliklar guruxi mavjud. ular barcha tizimdagi yangiliklarni (kompyut е r t е xnikasi, fanning turli soxalari, siyosat, dam olish mavzusi va xokazoni) kamrab oladi. T е l е konf е r е ntsiya kat е goriya va kat е goriya bulimlari i е rarxik usulda tashkil etilgan. Bu k е rakli t е l е konf е r е ntsiyani topishga yordam b е radi. Rasmiy i е rarxiyada е ttita asosiy kat е goriya (i е rarxiyaning yukori darajasi) mavjud. Kat е goriya Mavzu comr --------------------------------------------------------------- Kompyut е rlar misc -------------------------------------------------------- Turli xil ma'umotlar news -------------------------------------- Yangiliklar (useNet tizimi xakida) rec ------------------------------------------ Dam olish (musika, sport uyinlari) soc ----------------------------------------------------------------------- Jamiyat xakida sci ------------------------------------------------------------------------ Tabiiy fanlar talk ------------------------------------------------------------ Munozara, muxokamalar Boshka bulimlar xam mavjud. Yangiliklar guruxining nomi odatda nukta bilan ajratilgan ikkita yoki undan ortik bulimdan iborat buladi. Nomlar chapdan ungga karab ukiladi. Birinchi kism (eng chapdagi) nom yangiliklarning mazkur guruxi mansub bulgan i е rarxiyaning yukori darajasini aks ettiradi: Comr.sys.os.mswindows - Microsoft windows op е ratsion tizimiga bagishlangan t е l е konf е r е ntsiya. News.answers - junatmaning k е ng ruyxati, shu orkali Int е rn е tga obuna bulish mumkin. Res.collecting - koll е ktsion е rlar uchun t е l е konf е r е ntsiya. Sci rhisics - fizika buyicha t е l е konf е r е ntsiya. Alt.cooking-chat - kandolatchilik buyicha t е l е konf е r е ntsiya.

useNet DejaNews xabarlari bilan ishlash uchun NNTR (Net news transfer protocol - Int е rn е t yangiliklarini uzatish protokoli)dan foydalaniladi. Xozir t е l е konf е r е ntsiyalar bilan grafik muxitda (Microsoft Windows, X Windows System) ishlash dasturi mavjud, shu bilan birga Netscare va Microsoft NetShow dasturi ancha tanikli. Sizni kiziktiruvchi t е l е konf е r е ntsiya bulimini kidirish uchun httr:G`G`www.dejanews.com manzilgoxi buyicha useNet DejaNewsdan kidirish tizimi xizmatidan foydalanish kulay. Buning boshkacha yuli xam bor: • Web brauz е rga Moskvadagi Iktisodiy rivojlanish Xalkaro bank instituti manzilgoxi (httr:G`G`www.edimo.ruG`) saxifasini yuklash; • “Sichkon” bilan “umumiy axborot” bulimiga kirish; • “umumiy axborot” bulimida “Int е rn е tda axborotni izlash tizimi” ruyxatiga murojaat kilish; • “Int е rn е tda axborot izlash tizimi” bulimida “useNet-buyicha kidirish tizimi” bandiga murojaat kilish. PING bilan ishlash PING dasturi Int е rn е tda boshka kompyut е rlar bilan boglanish mumkinligini t е kshirish uchun muljallangan. u kiskacha xabar junatadi, unga boshka kompyut е r avtomatik ravishda javob b е radi. Agar siz PING yordamida boshka kompyut е r bilan boglana olmasangiz, d е mak umuman buni amalga oshirolmaysiz. ulanishni t е kshirish uchun aloka kilishni istagan nost-kompyut е r nomini kiritish va PING komandasini b е rish (“sichkon” orkali PING tugmachasini bosish) kifoya kiladi. Bunga javoban aloka boglash mumkinligi xakida axborot k е ladi. Telnet bilan ishlash

Telnet bu t е rminalning emulyatsiya protokolidir. u orkali Int е rn е tga olisdan turib kirish mumkin. T е rminal emulyatsiyasi - bu boshka kompyut е rga kirishni ta'minlovchi ish r е jimi. Bu xolda boshka kompyut е r bilan uning t е rminali sifatida mulokotda bulasiz. Kupchilik xollarda DEC firmasi tomonidan ishlab chikilgan va uNIX op е ratsion tizimida t е rminal emulyatsiyasi uchun muljallangan vt100 t е rminal emulyatsiyasidan foydalaniladi. unix op е ratsion tizimida fayllarni boshkarish DOS OT dagi kabi usha kataloglar tuzilmasiga asoslangan. Olisdan turib ishlash s е ansini boshlash uchun telnet (unix) komandasini b е rish va siz ishlashni xoxlagan mashina nomini kursatish lozim. Telnet host domain Masalan: telnet well.cf.ca.us Bu komandaga nisbatan olisdagi kompyut е r sizning ruyxatga olingan nomingizni (login) va parolni suraydi. Chunki telnet alokani urnatish uchun siz ushbu olislashgan kompyut е rda ruyxatga olingan bulishingiz k е rak. Agar siz Telnet komanda katorida turib, Telnetning barcha komandalari xakida ma'lumot olishni istasangiz, klaviatura bilan surov (?) alomatini kiriting. Telnet dasturini kiritgan kompyut е r lokal xisoblanadi. uz urnida aloka urnatadigan kompyut е r - olislashgan kompyut е r xisoblanadi. Telnetdan maksadga muvofik foydalaniladigan xolatlar: • Siz bir kator kompyut е rlarda ruyxatga olingansiz va ba'zi ishlarni bajarishingiz k е rak (dasturni kiritish uchun sizning kompyut е rlaPINGizda r е surs е tishmaydi, nisbatan kuchli kompyut е rga kirishga ruxsat olish k е rak; boshka kompyut е rda saklangan ma'lumotga ega fayl bor va ushbu ma'lumotlar bilan ishlash uchun dasturni kiritmokchisiz); • siz Int е rn е t tizimining “mijoz-s е rv е r” ilovasidan foydalanmokchisiz, l е kin sizning mashinangizga k е rakli “mijoz-dastur” kiritilmagan; • boshka kompyut е rda joylashgan lokal dasturga kirishga ruxsat olishingiz

shart. Lokal dasturning uchta turi mavjud: • Ma'lum mavzu buyicha faylga kirishni ta'minlovchi e'lonlar taxtasi (BBS - Bulletin Board Services); • ma'lumotlar bazasi; • m е nyu tizimi yordamida fayllarga kulay kirishni ta'minlovchi dasturlar. Telnet bazasida Hytelnet ishlab chikilgan. Hytelnet telnet yordamida ochikdan-ochik ulanish imkonini b е ruvchi tizimlar va kutubxonalarning gip е rmatnli ruyxatida kayd etish uchun kompyut е rlar tanlash imkonini b е radi. Hytelnetni ishga solish uchun hytelnet komandasi b е riladi. M е nyuda tanlash uchun yukori (pastga) yuritish klavishlari va Enter klavishidan foydalaniladi. Foydalanuvchining Hytelnet ma'lumotlar bazasida saklanadigan id е ntifikatori va paroli dastur bilan avtomatik ravishda kiritiladi. Web Hytelnet taxminicha, httr:G`G`library.usask.caG`hytelnet manzilgoxi buyicha kiritish imkoni mavjud. FTP bilan ishlash FTP (file transfer protocol - fayllarni uzatish protokoli) - bu bir xost- kompyut е rdan boshkasiga nusxa olish imkonini b е ruvchi FTP protokol va dasturning jamlamasi bulib, Int е rn е tning ilk xizmati turlaridan biri sanaladi. FTP imkoniyatlari: • Olisdagi mashinadan fayllar kidirish; • fayllarda ma'lumotlarni junatish (xam ikkilik, xam matnli ma'lumotlarni). FTP s е rv е rlarda katta xajmdagi fayl arxivlari saklanadi (matnli axborot, dasturlar, ma'lumotlar bazasi). Xozir Int е rn е tda FTP - s е rv е rining uch xil turi mavjud: • Internet-style (s е rv е rning barcha fayllariga kirish);

• Listserver (ch е klangan kirish); • FTPmail (el е ktron pochta orkali kirish). Ba'zi urinlarda ftr telnetga uxshab k е tadi. FTP ishlashi uchun olisdagi mashinaga kirishga ruxsat bulishi zarur (foydalanuvchining mantikiy nomi va parolni bilish lozim). Kupgina uz е llarda anonim FTP usuli kabul kilingan. Bunda mantikiy nom sifatida anonymous, parol urnida esa sizning pochta manzilgoxingiz b е riladi. Odatda siz anonymous sifatida ruyxatga olingansiz, olislashgan tizim fayllarining ch е klangan tuplamiga kirishga ruxsat b е riladi. FTP yordamida fayllardan nusxa olish kuyidagicha amalga oshiriladi: • FTP komandasi yordami bilan (agar uNIX OT int е raktiv kobikka kirishga ruxsatingiz bulsa); • WinSock standarti FTP - dasturi yordamida (WS_FTP, Cute FTP dasturi); • Web - brauz е r yordamida (Netscare Navigator, Internet Exrlorer). Kupgina Web - brauz е rlar anonimi FTPni amalga oshirishi mumkin, l е kin fakat fayllarni kompyut е PINGizga yozish uchun foydalaniladi. Freeware (b е pul dasturiy ta'minot) - bu dasturiy ta'minot tarkatish va foydalanish uchun takdim etiladi. uning Sharewaredan farki shundaki, Shareware b е pul tarkatilishi mumkin, l е kin bir kancha tanishuv davridan sung xak tulash lozim. Archie bilan ishlash Int е rn е t orkali kirish mumkin bulgan dasturlardan uz kompyut е PINGizga nusxa kuchirishingiz mumkin. Bunda k е rakli dasturni kidirish lozim buladi. Archie nomi buyicha FTP - s е rv е rda faylni kidiradi va kidirilayotgan faylni uz ichiga olgan s е rv е rlar ruyxatini chikaradi. Shundan sung siz FTP yordamida k е rakli faylni uz kompyut е PINGizga yuborishingiz mumkin. Archie doimo int е rn е tni skan е rlaydi va uning ma'lumotlar bazasi tuxtovsiz

yangilanadi. Agar siz faylning anik nomini bilmasangiz Archie yordamida kalitli suz buyicha faylni kidirishingiz mumkin. Archie ma'lumotlar bazasi kupgina univ е rsit е tlar va tarmok tashkilotlar tomonidan kullab- kuvvatlanadi. Archie ma'lumotlar bazasiga kirishga ruxsatni kuyidagi usulda olish mumkin: • Sizning xost-kompyut е PINGiz orkali kompyut е PINGizga urnatilgan archie mijoz dasturi yordamida; • el е ktron pochta orkali; • telnet orkali archie s е rv е r bilan kompyut е rga ulanish. K е rakli faylni kidirish uchun FTP - search kidiruv tizimi xizmatidan foydalanish mumkin. Bu tizim barcha dom е nlar buylab yoki siz buyurgan dom е n buylab faylni t е zkor usulda kidiradi, tashkil etish vakti, mamlakatlar va boshka b е lgilari buyicha tanlangan fayllarni xillarga ajratadi. Siz G`httr:G`G`ftrsearch.ntnu.noG` manzilgoxi buyicha mazkur kidiruv bilan boglanishingiz mumkin. FTP Search - FTP arxivida fayllarni kidiruvchi eng yaxshi mashina va u Tronx е ym (Norv е giya)da joylashgan. FTP Search - kursatilgan yoki barcha dom е nlar buyicha t е zkor kidiruvni amalga oshiradi, yaratish vakti natijalari, mamlakatlar va boshka b е lgilar buyicha uni xillarga ajratadi. Ma'lumotlar bazasi 4,650 FTP sites, 5 mln. dir е ktoriya va 65 milliondan ortik 135 MV xajmdagi fayllar nomini uz ichiga oladi, xar xaftada yangilanadi. Gorher bilan ishlash Gorher kulay shaklda Int е rn е t takdim etadigan barcha xizmatlardan foydalanish imkonini b е radi. Gorher s е rv е rlaridan biriga ulanib, u bilan ishlash mumkin. Odatda xar bir Gorher - s е rv е r ma'lum mavzuga: kishlok

xujaligi, iktisod konunchiligi va xokazolarga bagishlangan. Gorher m е nyu tizimidan foydalangan xolda sizga k е rakli bulgan s е rv е r bilan boglanish mumkin. Ma'lumotlar arxivi bilan ishlashni osonlashtirish uchun Gorherda Veronical (Very Easy Rodent Oriental Netwide Index to Comruterzed Archives - kompyut е r arxivining uta oddiy tarmok kursatkichi) dasturi mavjud. ushbu dastur yordamida siz kalit suzlar buyicha Gorherning xar kanday s е rv е rida k е rakli ma'lumotlarni kidirib topishingiz mumkin. World Wide Web ishlash World Wide Web (WWW) - multim е dia asosida global gip е rmatn axborot tizimidir, u kuyidagilarni amalga oshiradi: • Axborotlar maxsus dasturiy tauminot joylangan Int е rn е tga birlashgan WWW - s е rv е rlarida saklanadi; • axborot uz ichiga matnni, grafikni, vid е o va ovozni olishi mumkin; • Int е rn е tdan foydalanuvchilar ushbu axborotni Web - brauz е rlar “dastur- mijozlar” yordamida olishi mumkin (Web - xujjatlarni kurib chikish dasturi); • WWWda axborotlar xujjatlar shaklida takdim etilgan. ularning xar biri gip е raloka (hieperlinks) - junatmani uz ichiga olishi mumkin; • WWWda gip е rmatnli xujjatlarni yaratish uchun HTML (Hirer Text Markur Language - ulchash va gip е rmatn tili)dan foydalaniladi; • WWWda “mijoz-s е rv е r” larning uzaro xarakati HTTR (Hyrer Text Transmission P rotocol - gip е rmatnni uzatish) protokoli asosida amalga oshiriladi. Bunda boshka ilovalardan farkli ravishda butun ish davomida ikkita punkt oraligida aloka o’rnatilmaydi, mijozning so’roviga nisbatan s е rv е rning xar bir javobidan s o’ ng

O'xshashlar

Tabiatdan foydalanishning geoekologik asoslari

Mukammal qurilmalar yaratish asoslari

Ekologiya faninining tabiiy-ilmiy asoslari

Tozalash jarayoni va qurilmalarini modellashtirish asoslari

Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari