Hayvonlarning oziqlanishi va uning shakllari. Oziqa topish usullari - Ekologiya - Referatlar

Hayvonlarning oziqlanishi va uning shakllari. Oziqa topish usullari

Yuklangan vaqt:

14.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Hayvonlarning oziqlanishi va uning shakllari. Oziqa topish usullari Reja: 1. Hayvonlar geterotrof organizmlar ekanligi. 2. Hayvonlar konsumentlar sifatida turli pog’onalar (guruhlar)ga ajralishi. 3. Hayvonlarning oziqa topish usullari. Passiv, parazitlik va faol oziqlanish. 4. Hayvonlarning oziqlanishi va oziq turiga binoan ixtisoslanishi.

Oziqlanish Organizmlarning muhit bilan bog’langanligi, eng avvalo, ularning oziqlanishi orqali amalga oshadi. Ushbu jarayon orqali ularning moddalarga bo’lgan talabini asosiy qismi qondiriladi. Tirik organizmlarning katta qismi avtotroflar bo’lib, ular quyosh energiyasidan foydalanib, o’z tanalarida anorganik birikmalardan yuqori molekulali organik moddalar hosil qiladi. Ular ushbu moddalarning bir qismini tanasini tiklash uchun sarf qilsa, boshqa bir ko’p qismi zahira sifatida saqlanadi. Anorganik birikmalardan organik birikmalarni hosil qiluvchi xlorofill donalariga ega bo’lgan yashil o’simliklar produsentlar deb ataladi. Tirik organizmlarning ikkinchi bir kattagina qismi geterotrof organizmlar bo’lib, tayyor organik birikmalardan foydalanib, o’zlari uchun zarur bo’lgan moddalar va energiyani oladi. Bunday organizmlar konsumentlar deyiladi. Konsumentlar deb oziqa va suv bilan birga elektrolitlar deb ataluvchi anorganik birikmalarni ham qabul qilib, organizmdagi ichki suyuq muhit tarkibidagi osmotik bosimni tartibga soladi. Geterotroflarning aksariyati tirik organizmlar (o’simlik va hayvonlar) bilan oziqlansa, organizmlarning uchinchi bir qismi hisoblanmish- mikroorganizmlar (saprofitlar) o’lik hayvon tanalari va o’simlik qoldiqlarini chiritib, minerallashtirib, dastlabki anorganik holatiga olib keladi. Bunday organizmlar redusentlar yoki organik moddalarni parchalovchilar deyiladi. Hayvonlar orasida birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi konsumentlar farq qilinadi. Birlamchilari o’simlikxo’rlar - fitofaglar bo’lib, fitoplankton yoki o’simliklarning vegetativ qismlari (barg, poya, ildiz, tuganak, piyozbosh), urug’, meva hamda o’simlik shiralari bilan oziqlanadi. Ikkilamchi konsumentlar - zoofaglar bo’lib, ularning asosiy oziqasi fitofaglar hisoblanadi. Zoofaglar bir necha kichik guruhlarga bo’linadi, ya’ni suvning butun qalinligida passiv yoki aktiv holda yashovchi mayda organizmlar (plankton) bilan oziqlanuvchi planktonxo’rlar (suv hasharotlari, qisqichbaqasimonlar) suv tubida yashovchi organizmlar bilan oziqlanuvchi

bentosxo’rlar (baliq, amfibiya, reptiliyalar) shuningdek, ushbu kichik guruhga hasharotxo’r qush va sut emizuvchilar, yirtqichlar, tashqi va ichki parazitlar kiradi. Uchlamchi konsumentlar - saprofaglar, o’lik organik moddalar bilan oziqlanadi. Bularga nekrofag (o’lgan hayvon tanasi qoldig’i bilan), kaprofag (ekskrementlar bilan). Hayvonlar orasida faqat bir xil oziqa bilan oziqlanuvchi guruhlar anchagina. Toza fitofaglar hasharotlar va nematodalar orasida anchagina. Ushbu hayvonlar orasida toza zoofaglar ham bordir. Parazit nematodalar, trematodalar, sestodalar, yirtqich va parazit hasharotlar. Hayvonlar orasida aralash oziqa bilan oziqlanuvchi guruhlar ham mavjud. Bunday oziqlanuvchi hayvonlar qushlar va sut emizuvchilar orasida bor. Zoofag (go’shtxo’r) hisoblanuvchi suvsarlar (sobol, kunisa) ning asosiy oziqasi hayvonlar hisoblansa, lekin daraxtlarning mevasi (urug’i, yong’og’i, mevasi)ni ham iste’mol qiladi. Kemiruvchilar tishlarining tuzilish sistemasi va ichaklari o’simlik mahsulotlarini ilishga moslashgan, lekin ular anchagina miqdorda hasharotlarni ham iste’mol qiladi. Donxo’r qushlar (chumchuqlar, sayroqi qushlar, dehqon chumchuqlari) yoz mavsumida ko’plab hasharotlar va boshqa mayda umurtqasizlarni tutib yeydi, bolalarini ham shunday oziqa bilan boqadi. Hasharotxo’r chittaklar qishda daraxt va boshqa o’simliklarning urug’larini iste’mol qilishga o’tadi. Fitofag otlar, qoramol, qo’y va echkilar yaylovda o’t bilan birga juda ko’p mayda umurtqasizlarni ham yeydi va shular hisobiga qabul qilingan oqsil ushbu hayvonlarning oqsilga bo’lgan ehtiyojini qisman qondiradi. Shimol bug’usi baliqlarni ishtaha bilan yeydi. Ular ba’zan boshqa umurtqasizlarni ham ishtaha bilan iste’mol qiladi. Har xil fitofag hayvonlar o’simlik mahsulotlarini turlicha qabul qiladi. Masalan, o’simlikxo’r qandalalar, shiralar, kanalar (o’rgimchakkanalar) o’simlik shirasini so’radi. Ko’pgina kapalaklar, pardaqanotlilar, ayrim to’tiqush va kolibrilar, ba’zi xaltali sut emizuvchilar ( Tarsipes ) gul nektarini so’rib oladi. Bunday fitofaglar, asosan, o’simliklarni changlatishda yordam beradi. Ko’pgina

fitofaglar o’simliklarning yer usti vegetativ qismlari bilan oziqlansa, ba’zi hasharotlarning lichinkalari, nematodalar, ayrim sut emizuvchilar va qushlar ma’lum miqdorda o’simliklarning yer osti qismlari, jumladan, ildizi, piyozi, tuganak kabi qismlarini yeydi. Fitofaglar orasida o’simliklarni urug’i, mevasi, sporalari bilan oziqlanadigan turlar bo’lsa, ayrimlari faqat chang yoki gul to’plamini yeydi. Zoofaglar orasida faqat mayda umurtqasizlar bilan oziqlanish keng tarqalgan. Bunday zoofaglar hasharotlar, plankton qisqichbaqasimonlar, chuvalchanglar, suv mollyuskalari kabilar bilan oziqlanadi. Yirtqich zoofaglar orasida kannibalizm hodisasi, ya’ni o’ziga o’xshash hayvonlar bilan oziqlanish uchraydi. Masalan, Balxash olabug’a balig’ining oziqasida uning chovoqchalari ko’proq nisbatni tashkil etadi. Kannibalizm hodisasi yirtqich qushlar orasida qonuniy ravishda bo’ladi, ya’ni bir avlod individlari har xil katta-kichiklikda bo’ladi va oziqa yetishmay qolsa yoki bo’lmasa, yirik individlari maydalarini (nimjon) yeydi. Ba’zan oziqa umuman bo’lmay qolsa, ota-onalari o’z bolalarini yeydi. Kannibalizm hasharotlar orasida ham uchrab turadi. Masalan, chivinlarning harakatchan lichinkalari kam harakat lichinkalarni tutib yeydi yoki harakatchan pigmentli lichinkalar o’zaro bir-birini ko’plab nobud qiladi. Hayvonlarda oziqlanish usuli tarixiy rivojlanish jarayonida ularning tanasini tuzilish xususiyatlari va funksiyalarida chuqur iz qoldirgan. Oziqa topish usuli birinchi navbatda hayvonning o’troq yoki harakatchan hayot kechirish tarziga bog’liq. Shuningdek, hayvonning yakka yoki guruh bo’lib yashashi ham ma’lum ahamiyatga ega. Umuman olganda, oziqlanish - bu organizmni muhit bilan bog’lanishning asosiy yo’li hisoblanadi va ushbu jarayon hayvonning morfo- fizologik va ekologik xususiyatlarini (belgilarini) shakllanishida, asosiy hal qiluvchi omil bo’lmasa ham, har holda chuqur iz qoldiradi. Birinchi navbatda, oziqlanish xarakteri fermentlar turi va uning ajralish xususiyatlari bilan bog’liq. Fitofag organizmlarda amilaza ko’p ajralsa, tipik zoofaglarda - proteaza ko’p ajraladi. Kletchatkani parchalovchi sellyulaza, gemisellyulaza, lixenaza va

boshqalar ko’pgina hayvonlarda topilmagan. Bunday fermentlar faqat mollyuskalardan tok shilliq qurti, dengiz shilliq qurti, ayrim qisqichbaqasimonlarda topilgan. Ko’pgina hayvonlarning (umurtqasizlar va aksariyat umurtqalilar) ovqat hazm qilish sistemasida kletchatkani parchalash va hazm qilish uchun simbiont bir hujayrali hayvonlar va bakteriyalar asosiy rol o’ynaydi. Ko’pgina parazit va yirtqich hayvonlarning, shuningdek, ba’zi fitofaglarning (shilliq chig’anoqli qurtlar) ajoyib xususiyatlaridan biri, ularning uzoq davom etuvchi ochlikka chidamliligidir. Qiyin hazm buluvchi oziqa bilan oziqlanuvchi (shuningdek, kletchatka bilan ham) hayvonlarda ovqat hazm qilish kanali ancha uzun hamda unda qo’shimcha bo’limlar shakllanadi. Ayniqsa, kavsh qaytaruvchi tuyoqlilarning ovqat hazm qilish kanali murakkab bo’lishi bilan birga hazm qilish jarayoniga yana simbiont (bir hujayrali hayvonlar, bakteriya)lar ham ahamiyatga ega. Yirtqich baliqlar ichagining uzunligi gavda uzunligidan biroz katta bo’lsa, suv tubidagi detrit va perifiton bilan oziqlanuvchi kaspiy xramulyasining ichagi tana uzunligidan yetti marta uzun bo’ladi. Oziqa topish usullari Hayvonlarning oziqa topish usullari, eng avvalo, ular tanasining tuzilishi hamda sezgi va nerv sistemasi organlarining faoliyati bilan bog’liqdir. Umurtqasiz hayvonlarning oziqa izlash faoliyati, asosan, shartsiz reflekslar tufayli amalga oshadi. O’simlik gullari, nektari bilan oziqlanuvchi urg’ochi kapalak, o’z tuxumlarini oziqa bo’luvchi o’simliklarga qo’yadi. Bu instinkt kapalakning qurtlik bosqichidayoq ushbu o’simliklarning hidi uning yodida qolganligidan dalolat beradi. Arilarning urg’ochilari lichinkalari uchun oziqa topishda shu instinktdan foydalanadi. Lekin ayrim paytda hasharotlarning oziqa topishida shartli reflekslar ham ishtirok etadi. Masalan, ninachi tez uchib o’tgan narsa ortidan quvib, uning oziqaga

yaramasligini sezsa, quvishni to’xtatadi. Asalarilar rangli likobchalardagi asalga o’rgatilgan bo’lsa, ba’zan ular xuddi shunday asalsiz likobchalarga borib qo’nadi. Suv hayvonlari suvda oziqasini izlab topishda ular hidlov organi, suv muhitining tebranish to’lqinlari (baliqlarda yon chizig’i) hamda ko’zlari orqali aniqlaydi. Amfibiyalar, reptiliyalar va qushlar oziqasini topishda ularning ko’rish organlarining xizmati katta. Qushlarning hid bilishi past taraqqiy etgan, lekin eshitish organidan keng foydalanadi. Ayrim qushlar tuproq ichidan oziqasini ajratib olishda ta’m bilish organidan foydalanadi. Ayniqsa, ushbu organdan oziqaning ta’mi hamda oziqa uchun yaramasligi yoki yarashini aniqlaydi. Bunday qushlarga o’rdak, qizil g’oz (flamingo), baliqchi qushni ko’rsatish mumkin. Umuman, hayvonlarda mavjud bo’lgan turli-tuman oziqa topish usullarini asosan 3 tipga (usulga) ajratish mumkin. 1. Passiv oziqlanish. Ushbu turdagi oziqlanish o’troq yoki kam harakat hayot kechiruvchi hayvonlar uchun xos. U past taraqqiy etgan suv hayvonlari (g’ovaktanlilar, kovakichlilar, o’troq yashovchi qisqichbaqasimonlar, ayrim chuvalchanglar, ninatanlilar, lansetnik va boshqalar) orasida tarqalgan. Bunday hayvonlar tanasida moddalar almashinuvi ancha sust boradi va ular oziqani kam qabul qiladi hamda tashqariga ajratish ham ancha past darajadadir. Passiv oziqlanish shundan iboratki, asosan, tabiiy va sun’iy ravishda hosil qilingan suv oqimi bilan keluvchi oziqa zarralarini ushlab qolishdan iborat. Hayvon atrofida sun’iy hosil qilingan suv harakati shu hayvonning paypaslagichlari, epiteliy hujayralari yuzasidagi hilpillovchi kiprikchalar va boshqa bir qator moslanmalarning harakati tufayli sodir qilinadi. Ba’zi hayvonlarda o’zlarining juda mayda (kattaligi, 0,004 mikron) teshikli turlari orqali hatto kolloid holdagi moddalarni ham o’tkazadi. Bunday filtrlovchi to’rchalarning o’tkazish intensivligi juda katta bo’ladi. Masalan, 3-4 sm kattalikdagi midiya (Mytilus) bir soatda 1000 sm 3 suvni filtrlaydi yoki gavda balandligi 7 sm ga teng bo’lgan Leuconia bulutsimoni bir sutkada 22 litr suvni filtrlab o’tkazadi. Bunday filtrator

hayvonlar iflos suvni biologik usulda tozalovchilar rolini bajarishda ham katta ahamiyatga ega. 2. Parazitlik bilan oziqlanish. Bir ko’rinishda passiv oziqlanish usuliga o’xshash, lekin avval oziq topish uchun parazit xo’jayin tanasiga kirib olishi yoki uning tashqi organlariga joylashib olishi kerak. Xo’jayin tanasi hisobidan oziqani olish uchun parazit ko’p kuch sarf qilishi shart emas, shuningdek olgan oziqasini qayta ishlashga kuch sarf ham qilishi shart emas, balki u xohlagancha tayyor oziqani oladi. Parazitning osongina oziqani olishi, qayta ishlash uchun ehtiyojning yo’qligi tufayli uning tuzilishini oddiylashuviga, ba’zan esa ovqat hazm qilish sistemasining reduksiyalanishiga olib keladi. 3. faol oziqlanish. Ushbu turdagi oziqlanish ko’pgina hayvonlar uchun xos. Bunday oziqlanish hayvonlardan oziqani topish uchun kattagina kuch talab etadi. Faol oziqlanishning 4 xil shakli farq qilinadi: a) to’plash, yig’ish fitofaglar va ko’pgina zoofaglar uchun xos. Ko’pgina hayvonlar (suvda yashasa) plankton va bentos hisobida, quruqlikda esa osongina topiluvchi kam harakat yoki harakatsiz organizmlarni (oziqani), daraxtchil yoki o’tchil o’simliklarni topib oziqlanadi. To’plash, yig’ish maydondagi oziqaning bir qismini iste’mol qila oladi. Shunga binoan uning yana shu joyda tez qayta tiklanishi mumkin bo’ladi. Ushbu xilda oziqlanuvchi hayvonlar aksariyat poda- poda yoki to’p-to’p bo’lib, joy almashtirib, ko’chib yuradi. Masalan, ko’pgina tuyoqli sut emizuvchilar, ko’chmanchi qushlar, mo’ylovli kitlar, ko’pgina baliqlar kabilarni ko’rsatish mumkin; b) yeb qo’ymoq shakli yig’ish (to’plash) dan shu bilan farq qiladiki, ma’lum joyda mavjud bo’lgan va osongina erishish mumkin bo’lgan oziqa to’liq iste’mol qilinadi. Bu esa shu joyda oziqa manbai zahirasining tugashiga olib keladi. Bunda ham hayvonlarning shu joydan vaqtincha (ushbu oziqa yana qayta tiklanguncha) ketib qolishi sodir bo’ladi. Bunday hayvonlar aslida ma’lum doimiy joy (areal) bilan bog’langan. Ularning o’z arealida oziqa qolmasa, vaqtincha qo’shni chegaralardan oziqa topishga boradi. Ushbu shaklda oziqlanuvchi hayvonlarga

ko’pgina qushlar (uya qurish vaqtida), kemiruvchilar, yirtqich va hasharotxo’r sut emizuvchilar, kaltakesaklar, ilonlar, ayrim baliqlar va qisqichbaqasimonlar, hasharotlar, mollyuskalarni ko’rsatish mumkin; v)o’ ljasini poylash. Ushbu shakl barcha yirtqich hayvonlar uchun xos. Ular o’z o’ljasiga birdaniga hamla qiladi yoki avval yashirinib olib, o’lja yaqin kelganda birdaniga ushlab oladi. Yirtqich baliqlardan cho’rtan baliq, laqqa baliq, oq qayroq (jerex), qushlardan ba’zi boyqush (boyo’g’li)lar va qirg’iy, sut emizuvchilardan mushukni ko’rsatish mumkin. Yirtqichlardan mushuklarning ko’rish va eshitish organlari ovda ko’p xizmat qilsa, itlarda hid sezishi xizmat qiladi; g) ta’qib qilish, quvib borish oziqa topishning eng aktiv va murakkab shakli hisoblanadi. Ushbu shakl asosan qushlar va sut emizuvchilar orasida keng tarqalgan. Bunday hayvonlarning gavda shakllari ham kuchli o’zgaruvchan bo’ladi. Bunday oziqlanish shakli ko’p hollarda o’ljani poylash hamda oziqani to’plash shakllari bilan bog’langan bo’ladi. Hayvonlarning oziqlanishga ixtisoslanishi Hayvonlarning ma’lum turdagi oziqaga moslashganligi ularning oziqlanishida qanday turdagi oziqa nisbatan ko’p miqdorni tashkil etishiga qaraladi. Shunga binoan quyidagi guruh hayvonlari farq qilinadi, ya’ni monofagiya - faqat bir turdagi oziqaga moslashgan, oligofagiya - faqat bir biologik ko’rinishga ega bo’lgan oziqa bilan oziqlanuvchi hayvonlar. (Masalan, daraxtsimon o’simliklar urug’i bilan; ularning vegetativ qismlari bilan; o’tsimon o’simliklar bilan, hasharotlar bilan, mayda qushlar bilan va hokazo); polifagiya - ko’pgina biologik guruhlarga mansub bo’lgan organizm mahsulotlari bilan oziqlanuvchi hayvonlar va nihoyat pantofagiya - hammaxo’r hayvonlar. Aytib o’tilgan guruhlar orasida aniq bir chegara o’tkazish qiyin. Shunga binoan ba’zan ma’lum bir oziqaga ixtisoslashgan (chegaralangan) bo’lsa, stenofagiya, oziqani tanlamaydigan hammaxo’r guruhni evrifagiya deb atash qabul qilingan.

Monofag oziqlanish turi umurtqasiz hayvonlarda, ayniqsa, hasharotlar orasida ko’p uchraydi. Masalan, 125 turdan iborat bo’lgan tuproq burgachalaridan 40 turi monofag bo’lib, faqat bir turi o’simlikda uchraydi yoki o’simlik nematodalaridan poya nematodasi faqat piyozboshli o’simliklarning piyozida parazitlik qiladi. Hayvonlarning endoparazitlari orasida monofaglar anchagina uchraydi. Masalan, osyotrsimon baliqlardan faqat sterlyadda Cystoopsis acipenseris nematodasi parazitlik qiladi. Ektoparazitlar orasida monofaglar ancha kam uchraydi. Masalan, har bir tur bit faqat ma’lum bir xo’jayinda yashaydi. (Odam biti). Shunday xususiyat patxo’r va parxo’rlarda ham mavjud. Oligofagiya monofagiyaga nisbatan ko’proq uchraydi. So’rg’ichlilar, xartumboshlilar, sestodalar, nematodalar va bir qator kanalar o’zlarining individual taraqqiyotini bir necha xo’jayinda amalga oshiradi yoki biron bir bosqichini bir necha turga mansub bo’lgan hayvonlarda (xo’jayinda) o’tkazishi mumkin. Oligofagiya baliqlar, amfibiyalar, sudralib yuruvchilar va qushlar orasida ham ko’p uchraydi. Kaspiy dengizining Shimoliy qismida uchrovchi baliqlar orasida chuvalchangxo’r, (sterlyad, uzundumli ho’kizcha), mollyuskaxo’r (vobla), qisqichbaqaxo’r (oqcha, kaspiy ho’kizchasi) va yirtqich baliqxo’rlar (osyotr, sudak, beluga) ni ajratish mumkin. Ilonlar orasida faqat mayda sut emizuvchilar bilan yoki qushlar, yoki sudralib yuruvchilar bilan oziqlanadi. Masalan, qora ilon, qalqontumshuq ilon, qush bug’ma iloni qushlar va reptiliyalar bilan oziqlanadi. Cho’l toshbaqasi doimo shirali o’simliklar bilan oziqlanadi. Sut emizuvchilar orasida oligofagiya nisbatan kam uchraydi. Masalan, ko’rshapalaklar faqat tungi hasharotlar bilan oziqlanadi. Sut emizuvchilardagi oligofagiya faqat mavsumiy hisoblanadi, shunga binoan ularning oziqasi ko’paygan vaqtda faolligi oshadi. Oziqa kamayib yoki yo’qolib ketishi bilan ular uyquga ketadi. Masalan, yumronqoziq va sug’urlarning vaqtli uyquga ketishi. Evrifagiya (polifagiya va pantofagiya) shaklida oziqlanuvchi hayvonlar o’rtacha va yuqori mintaqada tarqalgan turlar uchun xosdir, chunki ular mavjud

oziqadan maksimum foydalanadi. Masalan, makkajo’xori kapalagi 160 turdagi o’simliklardan o’z oziqasini oladi. Yosh baliqchalar ham juda ko’p turdagi o’simlik va hayvonlar bilan oziqlanadi. Ularning ozuqa ratsionida evglenasimonlar, diatom suv o’tlari, ipsimon suv o’tlari, tuban qisqichbaqasimonlar, kolovratkalar va bir necha guruh bir hujayrali hayvonlar bor. Baqalar ham turli-tuman oziqlar bilan oziqlanadi. Turli yirtqich qushlar 100 turga yaqin hayvonlar bilan oziqlanadi. Ularning oziqa ratsionida sut emizuvchilar, turli mayda qushlar, baqalar, sudralib yuruvchilar, baliqlar, hasharotlar, mollyuskalar, chuvalchanglar mavjud. Yirtqich sut emizuvchilar o’simlik va hayvon mahsulotlari bilan oziqlanadi. Masalan, Sibir taygasida yashovchi ko’pgina sut emizuvchilarning oziqasi kedr urug’i hisoblanadi. Oddiy dala sichqoni qariyb 500 turdagi o’simliklarning mevasi va urug’i bilan oziqlanadi. Evrifagiya xususiyati shu hayvonlarning oziqasi kam bo’lgan zonalarda yashab qolishini ham ta’minlaydi.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975. 13. Парамонов А.А. Основы фитогельминтологии. В трех томах. Т.1., - М.: Наука, 1962. 14. Очерки по истории экологии. - М.: Наука, 1970. 15. Тњхтаев А.С., Зикрияев А., Махмудов Н. Экология атамаларининг русча-њзбекча љисљача луђати. - Тошкент: Фан, 1995

O'xshashlar

O’simlik va hayvonlarning o’zaro munosabatlari. Fitosenozlar hayotida hayvonlarning roli

O’simlik va hayvonlarning o’zaro munosabatlari. Fitosenozlar hayotida hayvonlarning roli

Tirik organizmlarning o’zaro munosabatlari va uning asosiy shakllari

Populyatsiya generatsiyalari. Turli generatsiyalarning o’zaro o’xshashligi va farqlari

Hayvonlarda suv-tuz almashinuvi va mineral oziqlanish