Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, tarkibi va vazifalari - Ekologiya - Referatlar

Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, tarkibi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

14.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, tarkibi va vazifalari Reja: 1. Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, mazmuni va o’rganadigan obyekti. 2. Hayvonlar ekologiyasi fanining tarkibi. 3. Individlar ekologiyasi, populyasiyatlar ekologiyasi va uyushmalar (biosenozlar) ekologiyasining o’rganadigan obyektlari. 4. Hayvonlar ekologiyasining boshqa zoologik fanlar bilan munosabatlari. 5. Hayvonlar ekologiyasi fanining vazifalari va ahamiyati.

Organizmlarning atrof (yashash) muhitiga munosabati va yashash uchun kurashishini ifodalash maqsadida 1866 yil nemis olimi E.Gekkel “ekologiya” atamasini taklif etadi. Ushbu atama ikki yunon so’zlaridan iborat bo’lib, “oikos”- uy, boshpana, yashash joyi ma’nosini bildirsa, “logos” fan yoki so’z demakdir. Yashash uchun kurash deganda Ch.Darvin iborasi bilan aytsak, ma’lum bir organizmning (individning) nafaqat shu turga mansub bo’lgan boshqa bir individi orasidagi kurashi yoki boshqa turlarga mansub bo’lgan individlar bilan kurashini tushunmoq kerak, balki shu organizmlarni o’rab turuvchi turli-tuman omillar bilan ham kurashini tushunmoq lozim. Bundan tashqari yashash uchun kurash deganda nafaqat yirtqichlik, parazitlik, raqobat bilan oziqa topish, boshpanaga ega bo’lish, kabilarni tushunmoq kerak, balki yana muhitning fizikaviy va kimyoviy omillariga organizmlarning javob bera olish xususiyati va shu orqali ularning ma’lum bir muhitga moslasha olish qobiliyatini ham tushunmoq lozim. Hozirgi kunda hayvonlar ekologiyasi uch asosiy bo’limdan iborat va har bir bo’lim o’zining o’rganadigan ob’yektiga (mavzusi) ega. Birinchi bo’lim individlar ekologiyasi bo’lib, ma’lum bir tur individi yoki individlarning atrof-muhit bilan munosabatlarini, organizmning muhitga bog’liq holda yashovchanlik imkoniyati, rivojlanishi va yetilishi kabi xususiyatlarini o’rganadi. Har xil turlarning individlari tashqi muhit omillariga turlicha munosabatda bo’ladi. Ushbu munosabatlar asosida tashqi muhit ta’surotlariga organizmlarning morfo-fiziologik reaksiyalari turadi. Bunday reaksiyalar hayvonlarda mavjud bo’lgan reflekslar (reflektor yoyi) orqali namoyon bo’ladi. Organizm atrof- muhitning turli-tuman omillari ta’sirida hosil qilgan javob reaksiyalarini o’rganish ekologik tadqiqotning eng dastlabki bosqichi hisoblanadi, chunki ushbu tadqiqot tufayli har xil turlarga mansub bo’lgan individlarning ta’sir etuvchi ma’lum bir omilga nisbatan munosabatini o’rganish va aniqlash imkoniyatini beradi. Ikkinchi bo’lim populyatsiyalar ekologiyasi hisoblanib, ma’lum bir turning tabiiy holda shakllangan va ma’lum bir arealni egallagan individlar to’plamidan

iborat tabiiy guruh hisoblanuvchi populyatsiyalarning shakllanish sharoiti, strukturasi (tarkibi) va dinamikasini o’rganadi. Populyatsiyalar ekologiyasi bo’limi yana turning populyasiyalari asosida tur ichidagi munosabatlar hamda uning biologik ahamiyatini ham tahlil qiladi. Hayvonlar ekologiyasining uchinchi bo’limi uyushmalar ekologiyasi yoki biosenologiya deyilib, ma’lum bir yashash joyidagi (biotop) turli-tuman tirik organizmlarning populyatsiyalarini hosil qilgan jamoalari (biosenoz)ni o’rganadi. Shunga binoan, biosenologiyaning ob’yekti hayvon va o’simliklarning turli-tuman turlarini hosil qilgan populyatsiyalari orasidagi munosabatlarini o’rganar ekan, ushbu bo’lim hayvonlar ekologiyasi fanini o’simliklar va mikroorganizmlar ekologiyalari fanlari bilan chambarchas bog’laydi. Biosenologiya yoki biosenozlar ekologiyasining eng asosiy predmeti quyidagilardan iborat, ya’ni: a) turlar orasidagi munosabatlarning shakllari: o’simlik va hayvon turlari orasidagi munosabat, parazit va uning xo’jayini, raqobatchilar orasidagi munosabat, kommensallar, ijarachi va boshpana beruvchi organizm hamda boshqa ko’rinishdagi simbiontlar orasidagi munosabatlarning kelib chiqishi hamda uning ahamiyati; b) turlar orasidagi munosabatlar asosida shakllangan jamoaning tuzilishi (strukturasi), chegarasi va turlarning bir-biriga bog’liqligi; v) biosenozdagi turlar jamoasining atrof-muhit omillari bilan bog’liqligi va ularning dinamikasi kabilar. Hayvonlar ekologiyasi fani aytib o’tilgan 3 bo’limdan tashqari yana bir qator xususiy fanlar (bo’limlar)ga ham ajraladi. Masalan, suv hayvonlari ekologiyasi, quruqlik hayvonlari ekologiyasi, parazit hayvonlar ekologiyasi va hokazolar. Shuni alohida qayd qilish o’rinliki, hayvonlar ekologiyasi fani umumiy ekologiyaning tarkibiga kiruvchi fan emas, balki u zoologiyaning tarkibiga kiruvchi mustaqil fan hisoblanadi. Hayvonlar ekologiyasi fani boshqa bir qator biologik fanlar bilan, jumladan, hayvonlar fiziologiyasi, hayvonlar morfologiyasi, embriologiya, zoogeografiya,

sistematika, genetika, paleozoologiya, bioximiya kabi fanlar bilan chambarchas bog’liqdir. Masalan, ekologik morfologiyaning predmeti o’zgaruvchan muhit omillari ta’sirida organizm va uning organlari shakllarining o’zgarishini o’rgansa, ekologik zoogeografiya hayvonlarni turli omillar ta’sirida yer yuzida tarqalish qonuniyatlarini o’rganadi. Xuddi shuningdek, populyasion genetika yashash muhiti ta’sirida hosil bo’lgan belgi va xususiyatlarni kelgusi avlodlarda mustahkamlanish sabablarini o’rganadi. Paleozoologiya fani esa yerning turli qatlamlarida topilgan hayvon qoldiqlari orqali ularning qanday muhitda yashaganligini aniqlash kabi muammolari bilan shug’ullanadi va hokazolar. § 2. Hayvonlar ekologiyasi fanining qisqacha tarixi Ekologiya mustaqil fan sifatida XIX asr o’rtalarida, kapitalistik ishlab chiqarish munosobatlarining rivojlana boshlashi bilan bog’liq bo’ldi. Lekin aslini olganda, ekologik muammolarni hal qilish ishining boshlanishi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Hatto ibtidoiy jamoa davrida ham inson ko’pgina yovvoyi hayvonlardan foydalanishi, ularni ovlash va oziq-ovqat sifatida foydalanish jarayonida, ularning hayot kechirish tarzi, ma’lum joylarda tarqalish xususiyatlari haqida ancha ko’p ma’lumotlarga ega bo’lgan. Bunday ma’lumotlarni g’orlardan topilgan ov qurollari, turli hayvonlarning toshdagi rasmlaridan ham bilib olish mumkin. Qadimgi davrlarda yunon, hind, xitoy va tibetliklarning qoldirgan qo’lyozmalarida ham ko’pgina qimmatli ma’lumotlarni topish mumkin. Masalan, hindlarning “Ramayana” poemasi va “Maxabxorat” asarlarida (eramizdan oldin VI-II asrlar) 50 turga yaqin hayvonlarning hayot kechirish tarzi va odatlari haqida ma’lumotlar bor. Hatto odamlar orasida ayrim xavfli kasalliklarning tarqalishida yovvoyi hayvonlarning roli borligi aytilgan. Yunon ensiklopedist olimi Aristotel (eramizgacha 384-322 yillar) o’ziga ma’lum bo’lgan hayvonlarni quruqlik, suv, suvda va quruqda yashovchilar, hayot kechirish tarziga binoan yakka holda, jamoa bo’lib, o’troq, ko’chmanchi, daydib yuruvchi, kunduzgi, tungi hayvonlar guruhlariga bo’lgan. Oziqlanish usuliga qarab, hayvonlarni go’shtxo’r, o’txo’r, hammaxo’rlarga, harakatlanish usuliga

binoan, yuruvchilar, suzuvchilar, uchuvchilar, sudraluvchilar, chirmashuvchilar kabilarga ajratgan. Antik davrda qo’lga kiritilgan ilmiy yutuqlar shu holda uzoq vaqtgacha (o’rta asrlargacha) o’zgarishsiz, e’tibordan chetda qolib keldi, chunki dinning fanga, ayniqsa, tabiatshunoslik fanlariga salbiy ta’siri juda kuchli edi. Faqatgina uyg’onish davriga kelib (XV-XVI asr) dunyo bo’yicha amalga oshirilgan mashhur sayohatlar boshqa bir qator tabiatshunoslik fanlari singari biologiya va uning bir tarmog’i hisoblangan ekologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga turtki bo’ldi. Masalan, Djon Rey (1628-1705) va Karl Linney (1707- 1778) tomonidan ilmiy sistematika faniga asos solindi. Shunday davrda morfologiya, fiziologiya kabi fanlar ham shakllana boshlandi. L.Byuffonning (1707-1788) 13 tomlik “Tabiat tarixi” asarida organizm va uni o’rab turuvchi muhit orasida bog’lanish mavjudligiga katta e’tibor berilgan. Rus naturalist olimlari P.S.Pallas (1741-1811), I.I.Lepyoxin (1740-1802), S.P.Krasheninnikov (1711-1755) va boshqalarning Sibir, Uzoq Sharq, Ural, Kavkaz, Qozog’iston, O’rta Osiyo kabi hududlarga qilgan sayohatlarida to’plagan juda katta materiallar va ekologik kuzatishlar tufayli fauna va flora haqida qimmatli ilmiy yangiliklar qo’lga kiritildi. Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari g’alaba qilgandan so’ng ekologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshlanadi. Tabiiy boyliklar shiddat bilan qazib olinishi va undan haddan tashqari plansiz ravishda foydalanish, ularga nisbatan bo’lgan munosabatni keskin o’zgartirish va qayta ko’rib chiqishni taqozo etdi. Masalan, Yevropada XII-XIII asrlardan boshlab o’rmonlarning keskin qisqara boshlanishi, yoki XIX asrga kelib Amerikada o’rmonlar maydonining 6 marta qisqarishi, ovlanadigan hayvonlarning (sut emizuvchilar, qushlar, baliqlar) tabiiy zahiralarining keskin kamayishi, o’rmon zararkunandalarining haddan tashqari ko’payib ketishi va hokazolarni aytib o’tish kifoyadir. Tirik organizmlarning atrof-muhit bilan munosabatlarida harorat va namlik, yorug’lik rejimi, ximizm va boshqa bir qator omillarning roli haqida ma’lumotlar to’plana boradi. Kuzatish va tajribalarda hayvonlar xulq-atvori va odatlariga

e’tibor berilar ekan, unda tug’ma va orttirilgan elementlarga, taksis va instinktlarga alohida to’xtalib o’tiladigan bo’lishdi. Bundan tashqari, ekologik kuzatishlarda hayvonlarning soni va uning dinamikasiga ham e’tibor beriladigan bo’ldi. Oqibatda organizmlarning tashqi muhit bilan bog’liqligi to’g’risida ilmiy asoslarning to’planishi sababli 1809 yilda J.B.Lamark “Zoologiya falsafasi” asarida o’zining evolyusion ta’limotini bayon qiladi. Lekin o’sha davrda ushbu nazariya ko’pgina sabablarga binoan e’tibordan chetda qolgan edi. Rossiyada hayvonlar ekologiyasi fanining shakllana boshlashiga rus olimlari orasida Lamark va J.Sent-Ilerlarning evolyusion ta’limotidagi fikrlarining tarqalishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Aslida Rossiyada evolyusion ta’limot negizlarining paydo bo’lishi va tarqalishida rus evolyusionist olimi, Moskva universitetining professori K.F.Rulyening xizmatlari bilan bog’liq. K.F.Rulye fikricha, organizm tashqi muhitdan ajralgan holda, mustaqil hayot kechira olmaydi. K.F.Rulye o’z zamonasining tabiatshunos olimlari orasida birinchi bo’lib hayvonlarning hayot kechirish tarzi, instinktlari va xulq-atvorlari bilan atrof-muhit omillari orasida o’zaro chambarchas bog’lanish mavjudligini aytib o’tadi. K.F.Rulyening ilg’or fikrlari uning shogirdlari N.A.Seversov va I.M.Sechenovning ilmiy-tadqiqot ishlarida o’z aksini topadi. Masalan, Rossiyada zoogeografiya fanining asoschisi zoolog va sayohatchi N.A.Seversovning “Sut emizuvchilar, qushlar va sudralib yuruvchilar hayotida davriylik hodisalari” ishi aynan hayvonlarning ekologik xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan. Olim hayvonlarni hayotiy shakllariga qarab ularni klassifikatsiyalashga uringan. Ch.Darvinning “Turlarning paydo bo’lishi” asarining chop qilinishi va biologiyada evolyutsion ta’limot tarafdorlarining g’alabasi tufayli ekologiya fani tarixida ham yangi davr boshlandi. Asarda bayon qilingan evolyusion ta’limotning asosiy g’oyasi organizmlarning yashash uchun kurashida ularning atrof-muhit bilan o’zaro munosabati (hamkorligi) tahlil qilingan. Ch.Darvinning evolyusion ta’limoti ekolog olimlarga tadqiqot ishlarini amalga oshirishda umumiy yo’llanmalar va perspektiv vazifalarni ko’rsatdi. Aynan

shu davrdan boshlab hayvon va o’simliklar hayotida harorat, namlik va boshqa bir qator tashqi omillarning roli haqida aniq ma’lumotlar to’plandi. Shu davrdan boshlab tur ichidagi munosabatlar, populyasiyalar strukturasi va ularning atrof- muhit bilan o’zaro munosabati, hayvonlarning turli-tuman hatti-harakatlari, odatlari, sonining o’zgarish sabablari, biosenozlarning strukturasi va dinamikasi haqida ma’lumotlarni olish maqsadida tadqiqot ishlari intensiv ravishda olib borildi. 1877 yilda K.Myobius tomonidan fanga biosenoz tushunchasi kiritildi. Biosenoz deganda, ma’lum bir joydagi geografik iqlim sharoitlari ta’sirida tarixiy shakllangan hamda ma’lum hududni egallovchi o’simlik va hayvonlar turlarining tabiiy yig’indisi tushuniladi. Umuman olganda, hayvonlar ekologiyasi fanining tarixini 2000 yildan ko’proq deb oladigan bo’lsak, uni shartli 5 davrga ajratish mumkin. 1. Antik davr. Ushbu davr tabiatshunoslik (biologiya) fanida hayot va organik tabiat haqida aniq bo’lmagan, lekin ma’lum darajada to’g’ri fikrlar hukm surgan. 2. Uyg’onish davri. (XVasrning 2 yarmidan XVIIasr oxirlarigacha). Biologiyaning ayrim biologik fanlarga ajralishi, organik olam to’g’risida dalillarning kengayishi, yangi tushunchalarning paydo bo’lishi, aniq ekologik tushunchalarning va dalillarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. 3. Darvingacha bo’lgan davr. (XVIII asr va XIX asr o’rtalarigacha). Ekologiya fanining shakllanishi va unda ikki bo’limning, ya’ni autekologiya (turlar ekologiyasi) va sinekologiya (biosenologiya) ning ajralishi. 4. Darvin davri. Hayvonlar ekologiyasining mustaqil fan sifatida shakllanishi. Ushbu fanning asosiy vazifasi amaliy jihatdan ahamiyatga ega bo’lgan hayvon turlarining sonini nazorat qilish hamda biosenozlarni xo’jalik jihatdan foydali tomonga boshqarish. 5. Hozirgi davr. Ekologiyaning, jumladan, hayvonlar ekologiyasining keng miqyosda rivojlanishi. Bu davrda populyasiyalar dinamikasini boshqarish va biosenozlar maxsulotlarini ko’tarish muammolarini hal qilish qo’yiladi. Ushbu

muammolar ekologiya fanini uch bo’limga, ya’ni individlar, populyasiyalar va biosenozlar ekologiyasiga ajratishga olib keladi. § 3. O’zbekistonda hayvonlar ekologiyasining o’rganilishiga oid tarixiy ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi miqyosida hayvonlarning ekologik xususiyatlarini ilmiy nuqtai nazardan o’rganish ishlari asosan, XIX asrning 60 - yillaridan boshlangan. Lekin ushbu davrgacha ham ayrim umurtqasiz va umurtqali hayvonlarni faunistik maqsadda tadqiq qilish ishlari amalga oshirilgan. 1858 yilda N.A.Seversov va S.M.Smirnov O’rta Osiyoning, jumladan, Sirdaryoning yuqori oqimidagi hududlarda, Mirzacho’lda, Qultuz va Ariztuz ko’llarida uchrovchi umurtqali hayvonlarning ayrim namunalari bilan tanishadi hamda ularning ancha katta miqdordagi kolleksiyalarini tuzishadi. Ushbu kolleksiya 1200 qush, 300 ta sut emizuvchi, 33 ta amfibiya, reptiliya va baliqlardan, shuningdek, hududda tarqalgan hasharotlar turlaridan iborat bo’lgan. 1864-67 yillarda N.A. Seversov O’rta Osiyoga ikkinchi marta ekspeditsiya tashkil qiladi. Ekspeditsiya natijalari asosida u o’zining “Turkiston hayvonlarining vertikal va gorizontal taqsimlanishi” maqolasini nashrdan (1873) chiqaradi. Ushbu ishda N.A. Seversov O’rta Osiyoning umurtqali hayvonlari tarkibida Yevropa- Sibir, Shimoliy Afrika, Janubiy Osiyo hamda kosmopolit turlar bilan birga, anchagina endemik turlarning ham mavjudligini yozadi. Olim O’rta Osiyo umurtqali hayvonlarini ekologik xususiyatlariga binoan ma’lum areallarda tarqalishini ularning oziqlanish usuli hamda o’simliklarga bog’liq bo’lishini alohida qayd qiladi. Rus naturalist olimi A.P.Fedchenko XIX asrning 70 yillarida O’zbekistonda birinchilar qatorida umurtqasiz hayvonlarni ilmiy nuqtai nazardan ekologik xususiyatlarini o’rganishga asos soldi. U 1869 yilda Toshkentga, keyin Samarqandga kelib, Zarafshon vodiysi hayvonlarini o’rganish bo’yicha katta ishlarni amalga oshiradi. Umurtqasiz hayvonlardan, ayniqsa, hasharotlarning juda katta kolleksiyalarini tuzadi. Ushbu kolleksiya 1000 turdan ortiq hasharotlarni o’z

ichiga oladi. Hasharotlarning turli xil biotoplarda tarqalish xususiyatlariga e’tiborini qaratadi. A.P.Fedchenko Samarqandda uchrovchi parazit nematodalardan rishtaning biologiyasi va ekologiyasi bo’yicha ayrim xususiyatlarini, hayot siklida oraliq xo’jayin bo’lishini bayon qiladi. Zarafshon vodiysida uchrovchi hayvonlarni ikkita katta guruhga ajratadi, ya’ni birinchidan tekislik va cho’lda yashovchilar hamda ikkinchidan, tog’li va tog’ yonbag’irlarida yashovchi hayvonlardan iborat bo’lishini asoslab beradi. A.P.Fedchenko Qizilqum cho’lining umurtqali hayvonlari faunasini ham o’rganadi. Ushbu hududda agamalar, echkemarlar, dumaloq bosh kaltakesaklar juda ko’p bo’lishini yozib qoldiradi. Uning Sirdaryoda birinchi bo’lib aniqlagan soxta kurakburun balig’i juda katta nazariy ahamiyatga ega bo’ldi, chunki ushbu baliqning avlodi aslida faqat Shimoliy Amerikaning Missisipi daryosida tarqalganligi e’tiborni o’ziga jalb qiladi. O’zbekistonda umurtqali hayvonlar euologiyasini o’rganishda M.N.Bogdanovning xizmatlari kattadir. U 1873 yilda O’zbekistonning Shimoliy hududlarida Ustyurt platosida tarqalgan hayvonlarni, shuningdek, Amudaryoning quyi oqimi sohillarida yashovchi umurtqali hayvonlar faunasi, tarqalishi va ekologik xususiyatlarini o’rganadi. Qizilqum hayvonlarini tadqiq qilganda, undagi sudralib yuruvchilarning ko’pligini ko’rib, “Qizilqum kaltakesaklar davlati ekan” deb aytadi. M.N.Bogdanov birinchilar qatorida cho’l faunasining tavsifini yozib, hayvonlarning cho’l sharoitida ekologik maskanlar bo’yicha tarqalishini asoslab beradi. U Qizilqum cho’lida yashovchi 96 tur qushlarni va 25 tur sudralib yuruvchilarni aniqlab, ekologik tavsifini yozib qoldiradi. 1874-75 yillarda Orol dengizi va uning atrofi hayvonlari faunasini o’rganishda V.D.Alenisinning xizmatlari diqqatga sazovordir. XIX asrning 80-90- nchi yillarida va XX asr boshlarida O’rta Osiyoning, jumladan, O’zbekistonning turli-tuman biogeosenozlari tarkibiga kiruvchi umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning ekologiyasini o’rganishda V.F.Oshanin, N.A.Zarudniy, V.S.Yelpatyevskiy, N.Vagner, K.F.Kessler, N.A.Mayev, V.G.Kotelnikov,

N,A.Taranov, A.I.Nikolskiy va boshqalarning ishlari katta ahamiyatga ega. Masalan, V.F.Oshanin Zarafshon va Turkiston tizma tog’lari sharoitida, shuningdek, Amudaryoning yuqori oqimi hududlarida hasharotlar faunasini tarqalishi va taqsimlanishini o’rganadi. 1891 yilda “Turkistonning yarim qattiq qanotli hasharotlari faunasining zoogeografiyasi” asarini yozadi. Ushbu ishida olim 700 turdan ortiq hasharotlarning bio-ekologik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldiradi. O’zbekiston hayvonot dunyosini o’rganishda N.A.Zarudniyning xizmatlari kattadir. U 1906-1913 yillarda Toshkent atrofidagi bir qator tabiiy biosenozlarni, Mirzacho’l, janubiy Farg’ona, Namangan va Shimoliy Farg’ona, Qizilqum kabi hududlarning umurtqali hayvonlarini o’rganadi. Uning “Qizilqum cho’lining qushlari” (1914), “Orol dengiziga sayohat” (1915), “Orol dengizining qushlari” (1916) kabi asarlarida tadqiq etilgan hududlarning 230 tur qushlari haqida batafsil ma’lumotlarni keltiradi, ya’ni ularning uchib kelishi va uchib ketish davri, oziqlanishi, ko’payishi, uya qurish vaqtlari, uyalarining shakli va boshqa, bir qancha biologik va ekologik ma’lumotlarni keltiradi. Orol dengizi hududida uchrovchi qushlarning 338 turi va kenja turi bo’yicha sistematik ma’lumotlarni yozib qoldiradi. U o’zining ilmiy-tadqiqot faoliyati davomida fanga umuman noma’lum bo’lib hisoblangan 200 dan ortiq qushlarning yangi turlarini aniqlaydi. U o’z zamonasining zoologlari orasida umurtqali hayvonlarning eng katta va turli-tumanligi bilan ajralib turuvchi kolleksiyasini tayyorlab, zoologiya muzeyining boyitganligi bilan ajralib turadi. Kolleksioner va naturalist sifatida unga teng keladigani bo’lmagan. O’zbekiston hududida umurtqasiz va umurtqali hayvonlarni biologiyasi, tarqalishi va ekologik xususiyatlarini o’rganishning navbatdagi bosqichi XX asrning 20-nchi yillaridan boshlanadi. Ushbu davr Toshkentda O’rta Osiyo (keyinchalik Toshkent) davlat universitetining ochilishi bilan bog’liq bo’ldi. Rossiyaning ilmiy markazlaridan (Moskva va Leningraddan) Toshkentga kelgan katta guruh olimlar orasida biolog olimlardan D.N.Kashkarov, A.L.Brodskiy va boshqalar ham bo’lgan. Universitetning umurtqalilar zoologiyasi kafedrasining

mudiri D.N.Kashkarov respublikaning turli hududlariga kafedra a’zolari (A.P.Korovin, V.P.Kurbatov, T.Z. Zohidov, R.N.Meklenbursev) bilan birga bir qator ilmiy ekspedisiyalar tashkil qilib, umurtqali hayvonlarning bir qancha guruh va sinflari faunasi, tarqalishi, ekologiyasi va ahamiyatini o’rganish ishlari amalga oshirildi. D.A.Kashkarov 1923 yilda o’zining cho’l va sahrolarda umurtqali hayvonlarning tarqalish xususiyatlariga bag’ishlangan “Cho’ldagi hayot” asarini nashrdan chiqaradi. U 1924 yili Chimgan massividagi tog’li va tog’ yonbag’irlarida tarqalgan umurtqali hayvonlarning ekologik xususiyatlarini batafsil o’rganadi. 1929 yilda D.N.Kashkarovning V.N.Kurbatov bilan birga Markaziy Qoraqumning umurtqali hayvonlariga bag’ishlangan ilmiy ishi nashrdan chiqadi. Maqolada Qoraqumda uchrovchi umurtqali hayvonlardan 9 tur reptiliyalar, 55 tur qushlar va 4 tur sut emizuvchilarning yashash va tarqalish xususiyatlari bo’yicha ekologik ma’lumotlar batafsil beriladi. Ishda bayon qilingan taklif va tavsiyalarga binoan O’rta Osiyoning cho’l zonasini o’zlashtirishdan oldin ushbu hududdagi hayvonlarni geografik-ekologik nuqtai nazardan o’rganish lozimligi asoslab beriladi. Aynan ana shu yo’nalishda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boruvchi shogirdlarni tarbiyalaydi. Uning ushbu yo’nalishdagi ishlarini rivojlantirishda R.N.Meklenbursev va T.Z.Zoxidovning xizmatlari katta bo’ldi. 1935-75 yillar mobaynida O’zbekistonda umurtqali hayvonlarning biologiyasi va ekologik xususiyatlarini o’rganish bo’yicha R.N.Meklenbursevning olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati g’oyat kattadir. Uning butun bilim faoliyati Zarafshon vodiysi va Pomir vohasi sharoitida yashovchi qushlar va kemiruvchilarning tarqalishi va ekologiyasini o’rganishga bag’ishlangan. O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi T.Z.Zohidov Qizilqum sahrosining umurtqali hayvonlari ekologiyasini o’rganishda qimmatli ishlarni amalga oshirdi. O’z ishlari tufayli bir qator qimmatli va kamyob umurtqali hayvonlarning sonini kamayib borishi va ularning muhofazaga muhtoj ekanligini asoslab beradi. Uning bir qator yirik asarlari, jumladan, 3 jildlik “Zoologiya

ensiklopediyasi”, “Qizilqum sahrosining biosenozlari” va R.N.Meklenbursev, O.P.Bogdanov bilan birga yaratgan 2 jildlik “O’rta Osiyo tabiati va hayvonot dunyosi” asarlari biologiya va zoologiya, shuningdek, hayvonlar ekologiyasi fanlari uchun nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan manbalar hisoblanadi. O’zbekistonning turli suv havzalarida yashovchi baliqlar faunasini o’rganishda, ularning tarqalishi, biologiyasi va ekologik xususiyatlarini tadqiq qilishda prof. G.K.Komilov ishlarining ahamiyati kattadir. XX asrning 20-30 yillarini umurtqasiz hayvonlarning turli sistematik guruhlarining ekologiyasini o’rganishning boshlanishi deb hisoblash mumkin. Toshkent davlat universitetining umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi kafedrasining mudiri prof. A.L.Brodskiy Qoraqum cho’li sharoitida quduqlar suvida ayrim foraminiferalarni topganligini aytib o’tish o’rinlidir. Ushbu quduqlarning sho’r suvida lagena, nodosariya, globigerina kabi foraminiferalar avlodlarining turlarini topilishi shu hudud o’tgan geologik davrlarda dengiz tubi bo’lganligidan dalolat beradi. Tuproq protofaunasi bo’yicha olib borilgan tadqiqot ishlarining ma’lumotlariga binoan tuproqda sarkodalilar, xivchinlilar va infuzoriyalarning 300 ga yaqin turi topilgan. Bu bir hujayralilarning o’lchami juda mayda, ya’ni 15-20 mkm dan oshmaydi. Ularning bunday kichik bo’lishi tuproq zararchalari orasida yoki zarralar yuzasidagi suv tomchilarida bemalol yashashga imkon beradi. A.L.Brodskiyning shogirdi professor V.F.Nikolyukning ma’lumotlariga binoan O’zbekiston sharoitida g’o’za-beda almashlab ekiladigan maydonlar tuprog’ida bir hujayrali hayvonlar ancha katta sonda bo’lishini aniqlaydi. V.F.Nikolyuk sug’oriladigan maydonlar tuprog’ida bir hujayrali hayvonlarning mavsumiy dinamikasini o’rganib, tuproqda oktyabr-noyabr oylarida infuzoriyalar va xivchinlilar, iyul-sentyabr oylarida esa sarkodalilar dominantlik qilishini aniqlaydi. Tuproq faunasining o’rganilish tarixi haqida fikr yuritilar ekan, O’zbekistonning turli-tuman biosenoz va agrosenozlari tuprog’ida uchrovchi nematodalarning tarqalishi va ekologik xususiyatlarini o’rganishda O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi A.T.To’laganovning xizmatlari g’oyat kattadir.

U o’z shogirdlari (S.M.Karimova, P.K.Yerjanova, A.Z.Usmanova, Z.N.Norboyev, O.M.Mavlonov va boshqalar) bilan birga, 1935-80 yillar davomida O’zbekistonning deyarli barcha tabiiy zonalariga va viloyatlariga ilmiy ekspeditsiyalar tashkil qilib, keng miqyosda amalga oshirgan faunistik va ekologik tadqiqot ishlari tufayli respublikaning turli-tuman sug’orilmaydigan qo’riq yerlari va madaniy ekin maydonlari tuprog’ida 700 turga yaqin nematodalar bo’lishini aniqlash bilan birga ularning ko’pchiligining biologiyasi va ekologik xususiyatlari ham o’rganilgan. Turli xil tuproqlarda nematodalarning vertikal va gorizontal taqsimlanishi turlicha abiotik va biotik omillarga bog’liq bo’lishini aniqlashgan. Tuproq nematodalari tuproqda harorat, namlik, gumus miqdori, aktiv reaksiya (rN), o’simliklarning ildiz sistemasi va boshqa bir qator omillarning o’zgarishiga juda sezgir bo’lishini kuzatishgan. Umurtqasiz hayvonlarning bir qancha guruhlari bo’yicha ekologik nuqtai nazaridan olib borilgan tadqiqot ishlari ham diqqatga sazovordir. Bu ishlar jumlasiga 1940-80 yillarda V.V.Yaxontov, M.I.Kosobuskiy, M.N.Narziqulov, R.O.Olimjonovlarning hasharotlar ekologiyasi, A.M.Muxammadiyevning suv umurtqali va umurtqasiz hayvonlarining biologiyasi va ekologiyasi, M.A.Sultonov va J.A.Azimovlarning zoogelmintlar ekologiyasi, S.N.Alimuhamedovning bo’g’imoyoqlilar (kanalar) ekologiyasi, S.O.Osmonovning baliqlarning parazitofaunasi ekologiyasi va zarari bo’yicha amalga oshirgan ishlari diqqatga sazovordir. Keyingi yillarda Zarafshon vodiysida quruqlik va suvda tarqalgan qorinoyoqli va ikki pallali mollyuskalarning faunasi, biologiyasi va ekologiyasini o’rganishda prof. Z.I.Izzatullayevning o’z shogirdlari bilan birga olib borgan tadqiqot ishlari diqqatga sazovordir. Shuni aytish lozimki, O’zbekistonda mollyuskalarning turli guruhlarini turlar tarkibi, ularning bio-ekologik xususiyatlari boshqa umurtqasiz hayvonlar guruhlariga nisbatan ancha kam o’rganilgan. Z.I.Izzatullayevning bu sohadagi tadqiqot ishlari ana shu kamchilikni to’ldirishga qaratilgan tadqiqotlarning boshlanishi hisoblanadi.

Umuman, hozirgi kunda ham O’zbekistonning biologiya fani bo’yicha turli yo’nalishdagi ilmiy-tadqiqot institutlari va universitetlarning bio-ekologiya yo’nalishdagi mutaxassislari ko’pgina umurtqasiz va umurtqali hayvonlarning ekologiyasini o’rganish ishini jadal sur’atlar bilan olib bormoqdalar.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975. 13. Парамонов А.А. Основы фитогельминтологии. В трех томах. Т.1., - М.: Наука, 1962. 14. Очерки по истории экологии. - М.: Наука, 1970. 15. Тњхтаев А.С., Зикрияев А., Махмудов Н. Экология атамаларининг русча-њзбекча љисљача луђати. - Тошкент: Фан, 1995

O'xshashlar

Ekologiya fanining predmeti va vazifalari

Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti fanining predmeti va vazifalari

Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Ekologiyaning mazmuni va vazifalari