Geomorfologik muhit - Ekologiya - Referatlar

Geomorfologik muhit

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Geomorfologik muhit Reja: 1. Jahonning yer resurslari va ulardan foydalanishning hozirgi holati 2. Yer resurslarining degradatsiyasi, uning asosiy sabablari

XX asrning ikkinchi yarmida sanoatning ekstensiv rivojlanishi litosferaning eng yuza qismida kimyoviy moddalarning jonli organizmlarning yashash muhiti uchun xos bo`lmagan konsentratsiualarda intensive to`planishiga olib keldi. Yer resurslari Yer resurslari tabiiy resurslar orasida tabiiy xususiyatlari va foydalanilishiga kо‘ra alohida mavqega ega. Yer resurslari ishlab chiqarishni h ar qanday turining shart – sharoiti, tabiiy asosi va inson hayotiy faoliyatining eng muhim sharoitidir. Yer resurslarining asosiy iqtisodiy funksiyalariga bog‘liq holda ikki tomonlama qaraladi. Birinchidan, yer har qanday ishlab chiqarish uchun, insonning barcha faoliyati uchun zarur bо‘lgan hudud (makon) dir. Ikkinchidan esa, yer resurslari insoniyatga oziq – ovqat yetkazib beradigan manbadir. Inson faoliyatining turli sohalarida, ishlab chiqarishning turli jarayonlarida yer resurslarining iqtisodiy funksiyalari ham turli xildir. Sanoatda (tog‘ – kon sanoatidan tashqari), qurilishda, infratuzilma tarmoqlarida, korxonalar va qurilish inshootlarida yer asosiy hududiy asos bо‘lgan holda ishlab chiqarish jarayonlariga bevosita ta’sir kо‘rsatmaydi. Tog‘ – kon sanoatining qazib oluvchi tarmog‘i uchun ham hududiy baza, ham foydali qazilmalar saqlanadigan “xazina” dir. Bu tarmoqda ijtimoiy mehnatning mahsuldorligi muayyan darajada yer bag‘ridagi foydali qazilmalarning miqdori va sifati bilan belgilanadi. Qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishda yer resurslari alohida ahamiyat kasb etadi. Moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlaridan farq qilgan holda yer resurslari qishloq xо‘jaligida mehnat predmeti va quroli, ishlab chiqarishning asosiy vositasidir. Ayni paytda yer resurslari tabiiy jism, tabiat komponentlari bо‘lib, sayyoramiz yuzasining ma’lum bir qismini (150 milliard gektarga yaqin) ishg‘ol etadi va geografik hamda tabiiy – tarixiy xususiyatlar va sharoitlarning xilma – xilligi bilan ifodalanadi.

Yer resurslarining yaxlit integral resurslar sifatidagi universal (lot. universalis – umumiy) ahamiyatini e’tiborga olgan holda kо‘pgina tadqiqotchilar yerni inson faoliyatining birorta turi ham usiz mavjud bо‘lolmaydigan alohida, о‘ziga xos resurslar, deb hisoblaydilar. Boshqacharoq qilib aytganda, yer resurslari muayyan tabiiy – hududiy komplekslarni (landshaftlarni) о‘z ichiga oladigan hududdir. Shu nuqtai nazardan qaralganda “tabiiy resurslar” va “yer resurslari” tushunchalari xususiy va umumiy tushunchalardir. Yer resurslarining har bir ayrim xossasiga tabiiy resurslarning muayyan bir turi tо‘g‘ri keladi, tabiiy resurslarning kompleksi esa yer resurslarni hosil qiladi. Ammo qishloq xо‘jaligi fani va amaliyotida kо‘pgina hollarda “yer” tushunchasi “tuproq” tushunchasining, “yer resurslari” esa “tuproq resurslari” tushunchasining sinonimi sifatida qaraladi. Ammo yer va tuproq resurslarini ayn an о‘xshash resurslar deb hisoblash mumkin emas. Aniqrog‘i, tuproq resurslari yer resurslarining qishloq xо‘jaligida foydalaniladigan xossasidir. Tuproq va uning hosildorligi yer resurslarining ishlab chiqarishning boshqa vositalaridan farq qilishiga olib keladigan eng muhim xususiyatlaridan biridir. Ma’lumki, qishloq xо‘jaligida yer resurslarining asosan faqat yuqori haydaladigan qismi – tuproq qoplami foydalaniladi. Tuproqlar orqali tabiiy muhitning barcha komponentlarining о‘zaro ta’siri integral holda namoyon bо‘ladi. Shu sababli qishloq xо‘jaligida yer resurslari tuproq resurslari sifatida foydalaniladi. Qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishida yerning eng yuqori qatlami – tuproq foydalanilsada, iqtisodiy geografik nuqtai nazaridan “yer” ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida “tuproq” tushunchasiga nisbatan ancha kengroq qaralishi lozim, chunki yer resurslarining mahsuldorligiga nafaqat tabiiy muhitning barcha komponentalari (relyef, iqlim va b.), balki meliorativ tizimlar, sun’iy о‘rmon ihotazorlari ham katta ta’sir kо‘rsatadi. Shu boisdan, yuqorida ta’kidlanganidek, “tuproq” tushunchasi “yer” tushunchasiga uning tabiiy unsuri sifatida kirish mumkin. Barcha tabiat komponentlarining о‘zaro bog‘liqligidagi ta’siri makonda ham, zamonda ham namoyon bо‘ladi. Tabiiy hududiy komplekslar shakllanishining qonuniyatlari belgilab beradigan yer resurslari geografik jihatdan

qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishning joylashuvi va ixtisoslashuviga, uning iqtisodiy samaradorligiga muhim ta’sir kо‘rsatadi. Yer resurslarini ishlab chiqarishning asosiy vositasi bilan almashtirib bо‘lmasligida va qayta yaratib yoki ishlab chiqarishning boshqa vositasi bilan almashtirib bо‘lmasligida yaqqol namoyon bо‘ladi. Yer resurslarining tarkibiy unsurlari bо‘lgan tuproqlar tirik organizmlarning mineral substratga ta’siri va organizmlarning parchalanishi, suv va atmosfera havosining iqlim va relyefning turli xil sharoitlarda tog‘ jinslarining yuza qatlamlariga ta’siri natijasida alohida organik – mineral tabiiy- tarixiy hosiladir. Tuproq hosildorlik xususiyatiga ega. Tuproq hosildorligi esa yer resurlarining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Hosildorlik – tuproqning unda sodir bо‘ladigan biologik, kimyoviy, fizikaviy jarayonlar hamda iqlim sharoitlarning о‘simliklarga zarur bо‘lgan miqdorda oziqa moddalarini yetkazib berishi natijasidagi tabiiy qobiliyatidir. Yerning qishloq xо‘jalik ishlab chiqarish jarayonida foydalanilishi, fan – texnika taraqqiyotining yutuqlaridan keng foydalanish, ya’ni texnika vositalaridan, mineral hamda organik о‘g‘itlardan foydalanish, keng miqyosdagi hidrotexnik, kimyoviy, biologik va boshqa meliorativ tadbirlarni amalga oshirish hamda dehqonchilikni ilmiy asoslangan tizimini qо‘llash tuproqlarning tabiiy hosildorligini oshirish imkonini beradi. Yer resurslaridan kо‘p maqsadlarda foydalanish xususiyatlarini e’tiborga olgan holda yerning kо‘p maqsadli xо‘jalik funksiyalari amalga oshiriladigan hudud deb qarash mumkin. Tabiiy – geografik nuqtai nazardan qaralganda “yer” va “landshaft” tushunchalari о‘xshash yoki bir – biriga juda yaqin turadi. Landshaftlar kabi yer resurslari ham tabiiy – zonal sharoitlarning xilma – xilligi bilan ifoda lanadi. Shu sababli yerlarni va landshaftlarni ularni о‘ziga xos xususiyatlariga va belgilariga qarab tasnif qilishni taqozo etadi. Yerlarni tasnif qilish landshaftlarining morfologiyasini о‘rganish, uning ichki hududiy bо‘linish qonuniyatlarini belgilash, morfologik qismlarning о‘zaro aloqalarini belgilash bilan bevosita bog‘liq.

Yerlarni tasnif qilish mohiyatiga kо‘ra majmuiy landshaft tadqiqotlariga yaqin turadi. “Yer” va “antropogen landshaft” tushunchalari orasida ayniqsa juda yaqinlik mavjud. Inson faoliyati ta’sirida tabiiy yо‘nalishini saqlab qolgan, madaniy о‘simliklarga, о‘zgartirilgan tuproqqa, suv va issiqlik rejimiga va boshqa xususiyatlarga ega bо‘lgan landshaftlar shakllanadi. Hozirgi paytda Yerning quruqlik qismida bunday landshaftlar maydoniga kо‘ra ustivor landshaftlardir. Antropogen landshaftlar dastavval yerning funksional maqsadini – ijtimoiy – iqtisodiy funksiyasi ni ifoda l a y di. Mohiyati va tuzilishiga kо‘ra antropogen landshaftlar – murakkab tabiiy – xо‘jalik tizimlaridir. Shu asosda landshaftlar va yer resurslari kо‘p tuzilmali yaxlitlik sifatida qaralmog‘i lozim. Landshaftlarning geosistema sifatidagi yaxlitligi geografik qobiqning taraqqiyoti va mavjudligi qonuniyatlari bilan belgilansa, ijtimoiy – iqtisodiy hosilalarning yaxlitligi jamiyat va ishlab chiqarish qonuniyatlari hamda hududning xо‘jalikda foydalanishi о‘zaro aloqalarning turli sajiyasi bilan belgilanadi. Hududning tabiiy – landshaft xususiyatlarini namoyon etadigan kо‘rsatkichlari tizimi yerlarni tasnif qilish va baholashda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli bu kо‘rsatkichlar ishlab chiqarishning texnologik jarayonlariga mos tushishi, ya’ni iqtisodiy mazmunga ega bо‘lishi kerak va ayni paytda tabiat komplekslarining qatorida ham turishi lozim. Shunday qilib, yer (landshaft) resurslaridan qishloq xо‘jaligida foydalanish uchta о‘zaro bog‘liq vazifani: resurslik, tabiiy muhitni muhofaza qilish va xо‘jalik vazifalarini bajarmog‘i lozim. Yerning resurs sifatidagi vazifasini amalga oshirilishi turli xil kattalikdagi tabiiy – hududiy komplekslarning tabiiy potensialini, tabiiy muhitni muhofaza qilishda yerdan foydalanish mumkin bо‘lgan intensivlik (lot. intensio kuchlanish, kuchaytirish) darajasini va nihoyat, xо‘jalik vazifasining bajarilishida yerdan foydalanish muayyan turining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ekanligini aniqlash va belgilash bilan bog‘liq.

Qishloq xо‘jaligida yer resurslaridan foydalanish, yuqorida ta’kidlaganidek, birinchi navbatda tuproqlarning tabiiy xususiyatlarini mukammal о‘rganishni taqozo etadi. Tuproqlarning sifati yer resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini belgilaydigan muhim omildir. Tuproq tabiiy – tarixiy jarayonlarining natijasi bо‘lsada, hozirgi paytda tuproqlarning sifati inson xо‘jalik faoliyatining sajiyasi va ta’siri darajasiga bog‘liq. Tuproqlarning resurs sifatidagi eng muhim xususiyati shundaki, boshqa resurslardan farq qilgan holda tuproqlardan tо‘g‘ri foydalanilganda ularning holati о‘zgarmaydi va yaxshilanadi. Tuproqlar – tabiiy muhitning asosiy komponentlaridan biri bо‘lib, ularning xossalarida va tarqalishida litosferaning biosfera bilan murakkab о‘zaro ta’siri namoyon bо‘ladi. Tuproqlar – tirik organizmlarning “boshpanasi va maskani” hamda mahsulotidir. Jahonning yer resurslari va ulardan foydalanishning hozirgi holati Jahonning yer resurslari jamg‘armasi yerlarning turli toifalarining birikmasi bо‘lib, unga intensiv ravishda foydalanilayotgan sanoat va qishloq xо‘jaligi yerlari ham, foydalanish uchun yaroqsiz bо‘lgan chо‘llar va muzliklar band bо‘lgan yerlar ham kiradi. Yer resurslari tabiiy resurslar orasida tabiiy xususiyatlari va foydalanishiga ko‘ra alohida mavqega ega. Yer resurslari ishlab chiqarishning har qanday turining birinchi shart – sharoiti, tabiiy asosi va inson hayotiy faoliyatining eng muhim sharoitidir. Yer sharida quruqlik 14,9 mlrd.ga ni tashkil etadi. Hozirgi paytda jahon yer jamg‘armasining katta qismi (125 mln. km 2 ga yaqini) о‘rmonlar, о‘tloqlar va yaylovlar, muzliklar, quruq chо‘llar bilan band bо‘lgan va dehqonchilik qilinadigan yerlarning toifalari tashkil etadi (18 – jadval, 5 – rasm). Jahonning yer jamg‘armasida o‘rmonlar (o‘tqazilgan o‘rmonlar bilan birgalikda) 3,9 mlrd ga ni (26,3 %), o‘zlashtirilmagan quruq cho‘llar ochiq qoyalar,

sohilbo‘yi qumloqlari 1,8 mlrd. ga ni (12%), muzliklar 1,63 mlrd ga ni (10,9%) tashkil qiladi. Jami haydash uchun yaroqli yerlarning maydoni 3,2 mlrd.ga dan ortiq. Shundan hozirda 1,5 mlrd. Yer haydaladi, 3 mlrd ga yer yaylov sifatida foydalaniladi. Sug‘oriladigan yerlar maydoni dunyoda 270 mln.ga dan ko‘proq.Haydaladigan yerlar hisobiga shaharlar, sanoat korxonalari, shaxtalar, yo‘llar va qurilishlarning amalga oshirilishi ularning maydonining qisqarishiga sabab bo‘lmoqda. Hisob – kitoblarga qaraganda aholi manzilgohlari, sanoat korxonalari va transport yo‘llari egallagan maydon 450 mln ga ni tashkil etadi. Har yili shu maqsad uchun o‘rtacha 8 mln ga yer ajratiladi, ajratiladigan yerlarning asosiy qismi dehqonchilik qilinadigan yerlarga to‘g‘ri keladi. Yerdan foydalanish dinamikasining tahlili keyingi о‘n yilliklarda haydaladigan, qurilishlar, yer usti kommunikatsiyalari va boshqa muhandislik inshootlari bilan band bо‘lgan maydonlarning uzluksiz kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Bu esa aholi manzilgohlari, birinchi navbatda shaharlar bilan band bо‘lgan yerlar maydonining qishloq xо‘jaligi yerlari hisobiga kengayib borayotganligini kо‘rsatadi. Yer qurilishlari, tog‘ ishlari, sanoat maqsadlari uchun yer maydonlari ajratilayotganligi tufayli jahon qishloq xо‘jaligi har yili 50 – 70 ming km 2 qimmat baho yerlarni yо‘qotmoqda. Yer resursidan foydalanadigan asosiy tarmoqni qishloq xо‘jaligi (sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan yerlar, yaylovlar) tashkil etadi. Sug‘orilmaydigan yerlarning asosiy maydonlari mо‘tadil mintaqalarda va subtropik mintaqalarning eng sernam hududlarida joylashgan. Tropiklarda esa sug‘orilmaydigan dehqonchilikning eng yirik hududi asosan Hindistondadir. Yer resurslarining ekin ekishi uchun yaroqli darajasi relyef, tuproqlarning sifati va iqlim sharoitlariga bog‘liqdir. Sug‘orma (obikor) dehqonchilik qishloq xо‘jaligida yerdan foydalanishning eng samarali usulidir. Hozirgi paytda jahonda 240 mln. ga maydonda obikor dehqonchilik yuritiladi. Sug‘oriladigan yerlar maydoni jahondagi haydaladigan yerlarning atigi 12 % ni tashkil etsada, ularda

yetishtiradigan mahsulotni 40 % dan ortiqrog‘i sug‘oriladigan yerlarga tо‘g‘ri keladi. Sug‘oriladigan yerlarning asosiy maydoni issiqlik resurslari katta bо‘lgan, ammo atmosfera yog‘inlari miqdori kam bо‘lgan hududlarda – mо‘tadil mintaqalarning janubiy qismlarida, subtropik va tropik mintaqalarning g‘arbiy va markaziy qismlarda hamda subekvatorial mintaqaning eng qurg‘oqchil hududlarida (Buyuk Xitoy va Hind – Ganga tekisliklari, Mesopotaniya, О‘rta Osiyo, О‘rta dengiz bо‘yi, AQShning g‘arbiy rayonlari va boshqa hududlar) joylashgan. Qishloq xо‘jalik ekinlarini yetishtirish uchun yaroqsiz bо‘lgan yerlar yaylovlar sifatida foydalanadi. Jahon yer resurslarining 1/4 qismidan kо‘prog‘i qalin va siyrak о‘rmonlarga tо‘g‘ri keladi. Ammo о‘rmonlarning maydonlari juda tez qisqarib bormoqda. Ma’lumotlarga kо‘ra, har yili о‘rmonlarning maydoni 6 mln. gektarga kamayib bormoqda. Chunki о‘rmonlarni tiklash bо‘yicha bajarilayotgan ishlar о‘rmonlarning qirqilishiga nisbatan ancha ortda qolib bormoqda. Quruqlikning ancha katta maydonlari (4.7 mln km 2 ) kishilarning yashashi va mehnat faoliyati uchun yaroqsiz bо‘lgan yerlar bilan band (Antarktida va Grenlandiya muzliklari, Arktika sahrolari, ochiq va tik baland tog‘ qoyalari, bedlendlar va b.sh.). Yuqorida ta’kidlanganidek, tuproq qoplami xususiyatlariga kо‘ra biosferaning mustaqil va almashtirib bо‘lmaydigan komponentidir. Tuproq qoplami о‘simliklar bilan birgalikda biosferaning avtogrof mexanizmini – ekosistemalardagi kimyoviy unsurlar biokimyoviy oqimining eng muhim bug‘ini hosil qiladi. Tuproqlarning roli, shuningdek, gidroligik sikllarda, atmosfera tarkibining shakllanishida juda katta bо‘ladi. Ayni paytda tuproq qoplami biogeotsenozning juda tez buziladigan va amalda о‘rnini tо‘ldirib bо‘lmaydigan komponenti bо‘lib, tuproq qatlamidan oqilona foydalanishga biosferaning rivojlanishi ham kо‘p jihatdan bog‘liq. Bugungi kunda amaliyotda tuproqlardan foydalanish oqilona va ilmiy asosda tashkil etilmagan. Mutaxassislarning hisoblariga kо‘ra quruqlik maydonining 25 –

30 % ni texnogen tizimlar (bunga qishloq xо‘jaligida foydalanayotgan yerlar ham kiradi) bilan band. - jadval. Jahonning yer resurslari jamg‘armasi Yerlarning toifasi Maydoni, mln, km 2 Quruqlik maydoniga nisbatan % hisobtda Muzliklar 16,3 10,9 Qutbiy va baland tog‘larning chо‘llari 5,0 3,4 Tundra va о‘rmon – tundra 7,0 4,7 Tundradan tashqaridagi botqoqliklar 3,9 2,6 Kо‘llar, daryolar, suv omborlari 3,5 2,4 О‘zlashtirilmagan quruq chо‘llar, ochiq qoyalar, sohil bо‘yi qumloqlari 17,7 11,9 О‘rmonlar (о‘tqazilgan о‘rmonzorlar bilan birgalikda) 39,2 26,3 О‘tli – butali yaylovlar va tabiiy о‘tloqlar 28,4 19,0 Dehqonchilik maydonlari – ekinzorlar, bog‘lar, plantatsiyalar, pichanzorlar, qishloqlar band etgan yerlar va b.sh. 20,1 13,5 Shu jumladan sug‘oriladigan va zaxi qochirilgan yerlardagi ekin maydonlar 3,7 2,5 Sanoat obyektlari va shaharlar band etgan yerlar (tog‘ – kon ishlanmalari va yer usti kommunikatsiyalari bilan birgalikda) 3,2 2,1 Antropogen yaroqsiz yerlar (eroziyaga chalingan, shо‘rlangan va zax bosgan yerlar, laterit va gips pо‘stlari, harakatchan qumlar, tashlandiq tog‘ ishlanmalari, antropogen karst va b.sh.) 4,7 3,2 Butun quruqlik 149 100,0 Yer resurslaridan foydalanishda yuzaga kelgan hozirgi vaziyat ulardan foydalanish hamda muhofazalanishning qat’iy nazorat qilishni taqozo etadi.

Yerlarni muhofaza qilish muammosidagi yechimda birinchi va muhim bosqich tuproq monitoringi xizmatini tashkil etish bо‘lishi lozim. Tuproq holatini kuzatib borish metodlari turli xil (ekspedetsiya, laboratoriya, kosmik, kompleks va b.sh.) bо‘lishi mumkin. Ammo tuproq holatini nazorat etishning har qanday shaklida ham tuproqlarning etalonlik xossalari kо‘rsatkichlarining tizimi bо‘lishi lozim. Chunki buzilgan tuproqlarni buzilmagan, ekologik jihatdan toza tuproqlarni ifloslangan, chirindili tuproqlarni chirindisizlashgan tuproqlar bilan taqqoslash va shu asosda amaliy tadbirlar belgilash zaruriyati yuzaga keladi. Monitoring maqsadlari uchun, shuningdek, tuproqlar tо‘g‘risidagi turli xil ma’lumotlar zarur bо‘ladi. Etalon sifatida о‘simlklarning tabiiy holati saqlangan, tuproqning nafaqat landshaftlarning boshqa komponentalari, balki о‘zining ginetik gorizontlari bilan ham aloqalar yо‘qolmagan tuproqlardan foydalanish mumkin. О‘zlashtirilmagan tuproq etalonlari degradatsiya jarayonini belgilash hamda ekinzorlarni agronomik usullar bilan yaxshilash uchun foydalaniladi. Tuproq etalonlari nusxalaridan foydalanish haydaladigan tuproqlardagi о‘zgarishlarning qay biri antropogen, qay biri tabiiy omillar ta’sirida rо‘y berishini aniqlash imkonini beradi. Yer resurslarining degradatsiyasi, uning asosiy sabablari Yer resurslaridan foydalanishda yuzaga kelgan hozirgi vaziyat ulardan foydalanish va muhofazalashning qat’iy nazorat qilishni taqoza etadi. Bugungi kunda katta maydrnlarda yer resurslardan foydalanish ilmiy asosda tashkil etilmagan. Yerlarning degradatsiyasi tufayli insoniyat tsivilizatsiyasining tarixi davomida 2 mlrd ga maydondagi hosildor tuproqlar foydalanish uchun yaroqsiz bo‘lib qolgan. Har yili turli sabablarga ko‘ra 15 mln ga qishloq xo‘jalik yerlari ishdan chiqib qolmoqda, shundan 5 mln.ga dan ortiqrog‘i bevosita qishloq xo‘jaligi tufayli sodir bo‘lmoqda. Har yili dalalar va yaylovlarning 60% iga qadar maydoni eroziya va deflyatsiyaga duchor bo‘lmoqda, sug‘oriladigan yerlarning 40% i melioratsiyaga muxtoj. Haydaladigan, ayniqsa sug‘oriladigan yerlar, cho‘llashish jarayoni natijasida foydalanish muamalasidan chiqib ketmoqda. Inson

dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullana boshlagandan bunyod 900 mlrd.ga yer cho‘llashishga uchradi. Hozirgi paytda cho‘llashish jarayonlari tufayli har yili dunyoda 50000 – 70000 kv.km (5 – 7 mln.ga) maydondagi hosildor yerlar yaroqsiz bo‘lib qolmoqda. Haydaladigan yerlar sug‘orishni noto‘g‘ri tashkil qilish, yog‘in– sochinning shiddat bilan yog‘ishi, qorlarning tez erishi, dalalarda ixota daraxtzorlarining nixoyatda siyrakligi yoki butunlay yo‘qligi, eroziya kabi omillar ta’sirida har yili katta zarar ko‘radi. BMTning ma‘lumolariga ko‘ra, har yili shu omillar ta’siri tufayli 3 mln ga yer foydalanishdan chiqib ketadi. Shamol va suv eroziyalari tufayli yiliga 26 mlrd t tuproq yo‘qoladi. Sug‘oriladigan yerlar sho‘rlanish va yer osti suvlarining ko‘tarilishi natijasida foydalanishdan chiqib ketadi, huddi shu sababli yiliga 2 mln ga yer ekin ekishdan bebaxra bo‘ladi. Aslini olganda sug‘oriladigan yerlarning 50% i tur l i darajada sho‘rlangan. Tuproqlar buzilishining asosiy turlari orasida chirindisizlashuv jarayoni ham hosildorlikka katta zarar yetkazgan holda yerlarning yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Ma‘lumotlarga ko‘ra, dunyoda qishloq xo‘jaligida foydalanilayotgan yerlardagi tuproqlarning chirindi miqdori tabiiy holdagi tuproqdagi chirindi miqdorining atiga 1/3 qismini tashkil etadi. 1860-1920-yillarda jahonda qo`shimcha 440,9 mln.ga yer haydalgan. Shu jumladan Yevrosiyoda 206,3 mln. ga, Shimoliy Amerikada 163,7 mln. ga, Janubiy Amerikada 35,4 mln. ga, Afrikada15,9 mln. ga, Avstraliya va Yangi Zelandiyada 4,5 mln. Ga). Shu davrda 8,7. mln ga yer (shu jumladan Shimoliy Amerikada 2,5 mln. ga, harqiy Osiyoda 0,2 mln.ga, Yevropada 6,0 mln.ga) foydalanishning boshqa shakllariga o`tkazildi. 1920-1978 yillarda qishloq xo`jalik yerlaridan boshqa maqsadlar uchun foydalanish kuchaydi.Bu davrda esa 470,2 mln. ga yer haydalgan ( Yevrosiyoda – 228,1 mln.ga, Afrikada – 90,5 mln.ga, Janubiy Amerikada – 65,0 mln.ga, Avstraliya va Yangi Zelandiyada – 40,0 mln.ga, Shimoliy amerikada – 27,9 mln.ga, Markaziy Amerika va Karib mamlakatlari – 18,8 mln.ga). Bu davrda 50,9 mln.ga ekin ekiladigan yerlar foydalanishning

boshqa shakllariga o`tkazilgan . Shunday qilib, ikkinchi davr : a) rivojlanish darajasi yuqori bo`lgan mamlakatlarda haydaladigan yerlar maydoni o`sish sur`at’arining sekinlashuvi; b) shu mamlakatlarda qishloq xo`jalik yerlaridan foydalanishdagi o`zgarishlar sur’atining keskin ko`tarilishi; c) Afrika, Osiyo va Lotin Amrikasi mamlakatlarida haydaladigan yerlar maydonlarining juda klengayishi Haydaladigan yerlar maydoning kengayishi birinchi navbatda o`rmonlarning qirqilishi hisobiga boldi. Shuningdek, botqoqlar va marshlarning quritilishi, dasht yerlarning o`zlashtirilishi natijasida ham haydaladigan yerlar kengaydi. Botqoqlarning quritilishi, o`rmonlarning qirqilishi, yerlarni sug`orish sayoramizning iqlim va hidrologik sharoitlariga ta’sir ko`rsatdi. Haydaladigan yerlar dashtlarni o`zlashtirilishi bilan ham bog`liq. Yevrosiyoning dastlari, Shimoliy Amerikaning preriylari, Argentinaning pampaslari deyarli batamom haydalgan; Braziliyadagi va Afrikaning bir qator mamlakatlaridagi tropik dashtlar va o`rmon-dahtlar ham haydalmoqda. Dashtlarning haydalishiga eroziya jarayonlarining kuchayishi, yovvoyi fauna resurslarining kamayishi, ko`chmanchi va o`troq dehqonlar orasidagi nisbatlarning o`zgarishi bog’liq. Sug`oriladigan yerlar maydonining kengayishi katta maydonlarda tuproqlarning sho`rlanishiga va zaxlanshiga, malyariya va ayrim boshqa tabiiy-manbali kasalliklarning tarqalishiga sabab bo`ladi va, ehtimol, Yer albedosini o`zgartiradi. Tuproqlarning degr a datsiyasi tufayli insoniyat sivilizatsiyasining butun tarixi davomida jahonda 2 mlrd. ga maydondagi hosildor tuproqlar foydalanish uchun yaroqsiz bо‘lib qoldi. Har yili turli sabablarga kо‘ra 15 mln. ga qishloq xо‘jaligi yerlari ishdan chiqib qolmoqda, shundan 5 mln. ga dan ortiqrog‘i bevosita qishloq xо‘jaligi tufayli sodir bо‘lmoqda. Har yili dalalar va yaylovlarning 60 % iga qadar maydoni eroziya va deflyatsiyaga duchor bо‘lmoqda, sug‘oriladigan yerlarning 40 %i melioratsiyaga muhtoj, deyarli barcha joylardagi qishloq xо‘jaligi yerlarida tuproqlarning bioenergetik zahiralari kamayib borayotgani, tuproq

faunasi va mikroorganizmlarning qirilib ketayotganligi kuzatilmoqda (Kovda, 1989). Bashoratlarga kо‘ra, yaqin 15 – 20 yil davomida jahon yer jamg‘armasi degradatsiyasining mavjud sur’atlari saqlanib qolsa kerak. Bu davrda 0,2 – 0,3 mlrd. ga yer yо‘qotiladi va yо‘qotilgan yerlar о‘rnini tо‘ldirish uchun yangi yerlar о‘zlashtiriladi. Aholi nufusining kо‘payishi va boshqa omillar ekinzorlar maydonlarining eng avvalo tropik о‘rmonlarni qirqish hisobiga 20 – 30 % ga kо‘payishiga olib keladi. Bu esa 1 mlrd.ga maydonda jonli qoplam mavjud bо‘lgan yuzaning buzilishiga olib keladi (Sokolov, Puzachenko, 1998). Jahon qishloq xо‘jaligiga eroziya, sug‘oriladigan yerlarga esa qayta shо‘rlanish jarayonlari ayniqsa katta talofat yetkazmoqda. Qishloq xо‘jalik yerlarining yaroqsiz holga kelishida eroziyaning “ulishi” 90 % ni tashkil etadi. Jahondagi shо‘rlangan yerlar maydoni sug‘oriladigan yerlarning 40 % ini tashkil etadi. Tuproqlar degradatsiyasining asosiy turlari orasida chirindisizlashuv (degumifikatsiya) jarayoni ham hosildorlikka katta zarar yetkazgan holda qishloq xо‘jalik yerlarining yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bо‘ladi. Hozirgi paytda tuproqlarining antropogen chirindisizlashuvi muammosi о‘ta muhim muammodir. Zero, jahonda qishloq xо‘jaligida foydalanayotgan yerlardagi tuproqlarning chirindi miqdori tabiiy holdagi tuproqdagi chirindi miqdorining atigi 1/3 qismini tashkil etadi. Tuproqlarning ifloslanishi ham hozirgi payytda juda muhim muammo bo`lib turibdi.Har yili sayyoramiz tuproqlariga 4 mln. t petitsid, 300 mln. t kimyoviy o`g`itlar sepiladi; azot o`g`itlarini qo`llash har 10 yilda deyarli 2 baravar ko`paymoqda. Jahonning ko`pgina hududlarida nitratlar bilan ifloslanish REM dan yuqori.Haydaladigan yerlarda so`ngi 100 yildan ziyodroq vaqt mobaynida tuproq eroziyasi tufayli 2 mlrd. ga yoki qishloq xo`jaligida faol foydalnilgan mahsuldor yerlar 27 % i foydalanish uchun yaroqsiz holga keldi.Yerlardan yomon foydalanilganligi sababli har yili 6 mln.ga maydon cho`lga aylanmoqda Yer kurrasining qurg‘oqchil hududlarida qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishiga ishlanish jarayonlari ayniqsa katta talofat yetkazmoqda. Qurg‘oqchil hududlarda

antropogen va tabiiy omillarning ta’siri natijasida yerlarning biologik salohiyatining pasayishiga, hayotiy sharoitlarning yomonlashuviga va chо‘l landshaftlari maydonlarining kо‘payishiga olib keladigan lanshaft komponentlari orasida mujassamlashgan muvozanatning buzilishi chо‘llanish deyiladi. Chо‘llanish jarayonlariga о‘simlik qoplamining degradatsiyasi (fran. degradation asta–sekin yomonlashuv), suv eroziyasi, shо‘r bosishi, tuproqlarda organik modda miqdorining kamayishi, tuproq yuzasining qatqaloqlashuvi, о‘simlik va hayvonlarda zaxarli moddalarning tо‘planishi mansub. Hozirgi paytda chо‘llanish jarayonlari tufayli har yili jahonda 50 – 70 ming km 2 maydondagi mahsuldor yerlar yaroqsiz bо‘lib qolmoqda. 100 mln.ga yaqin kishi chо‘llanish jarayonlari oqibatlari mavjud hududlarda yashaydi. Yer kurrasining qurg‘oqchil hududlarda 785 mln. kishi (jahon aholisining 13 % i) chо‘llanish oqibatlarining tarqalish ehtimoli bо‘lgan joylarda istiqomat qiladi. Jahonning yer fondida o‘rmonlar 4,06 mlrd ga maydonni ishg‘ol etadi. O‘rmon bilan qoplangan maydon esa 3,6 mlrd ga dir. Mavjud ma‘lumotlarga ko‘ra tarixiy davrga qadar quruqlikning yarmidan ko‘proq maydoni (deyarli 80 mln ga) o‘rmonlar bilan qoplangan bo‘lgan. O‘rmonlarni qirqish taxminan 9 ming yil ilgari, neolit davrida inson dehqonchilik bilan shug‘ullana boshlagach boshlangan. O‘rmonlarga bo‘lgan xujum ayniqsa XX asrning so‘nggi choragida kuchaydi. Buning natijasida jahonning turli mintaqalari va davlatlarida o‘rmonlarning maydoni tobora kamayib bormoqda. Jahondagi o‘rmonlarning maydoni har yili 6 mln gektarga kamayib bormoqda.

O'xshashlar

Atrof tabiiy muhit

Аtrоf muhit rеsurslаri

Muhit va ekologik omillar

Organizm va muhit. Atrof-muhit sharoitlari tasniflanishi. Inson, jamiyat va tabiat

Organizmlarning atrof-muhit omillariga moslashuvi