Биологик хилма-хилликни сақлаш - Ekologiya - Referatlar

Биологик хилма-хилликни сақлаш

Yuklangan vaqt:

24.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.515625 KB

Ko'chirib olish

Биологик хилма-хилликни сақлаш Режа: 1. Биологик хилма-хилликни сақлашдаги жаҳон ҳамжамияти саъй- ҳаракатлари 2. Турларнинг ҳар хиллиги 3. Популяциялар ва уларнинг генофонди

1. Биологик хилма-хилликни сақлашдаги жаҳон ҳамжамияти саъй- ҳаракатлари Биологик хилма-хиллик умумий маънода «ҳаётнинг хилма-хиллигини» англатади. Бу тушунча генетик ҳар хилликни, кенг тармоқланган таксономик бирликларни (оила, синф, тип ва бошқалар), шунингдек, ҳар хил муҳит шароитларини ва экотизимларни ўз ичига олади. Мадомики, «Биологик хилма-хиллик» жуда хам кенг маънодаги тушунча бўлганлиги учун, унга қўйиладиган аниқ хусусий талаблар ҳозирги кунда йўқ; унинг қайси сохада ишлатилишига боғлиқ. Кўпинча, амалиётда биологик хилма-хиллик дейилганда, аввалом бор, турларнинг хилма-хиллиги тушунилади. Биологик хилма-хиллик, оддий ҳаётий шаклларга нисбатан анча кенг қамровли. У нафақат амалий текширишларнинг йўналишларини аниқлайди, балки шундай мақомга эгаки, агар биологик хилма-хиллик мавжуд бўлса, экотизимнинг барқарорлиги мустаҳкам бўлади. Шунинг учун ҳам уни доимий равишда ҳимоя қилиш мақсадга мувофиқ ва табиатни муҳофаза қилиш тадбирларида биологик хилма-хилликни асраш масаласига алоҳида эътибор берилади 1 . Экотизимда кечадиган мураккаб жараённи ўрганиш Биологик хилмахилликнинг моҳиятини англашга, шунингдек, жонли организмлардан инсонлар томонидан фойдаланишнинг илмий жиҳатдан асосланган янги шаклларни яратиб беради. Миллион йиллар давомида табиатда кечаётган табиий танлаш натижасида ҳар бир популяция маълум муҳит шароитларида яшашга мослашган ва муайян ирсий хусусиятларга эга бўлиб, булар авлоддан-авлодга ўтиб туради. Ўсимлик ва ҳайвонлар популяцияси инсоннинг амалий фаолиятининг асосий объекти ҳисобланади 2 . Ҳозирги кунда Ер юзасидаги табиий популяциялар антропоген омилнинг кучли таъсирига учраган. 1 Пол Метчелл-101 ключевая идеи: Экология. Москва, 2001,-11 бет ' Эгачбердиев Р . Жуманиячов М„ Бабаев 3., Курамбаев Ш.', Шержанова У , Садуллаева 3. Биотехнология ва озикговкат ыуаммоларя Ургаэт.2002, 57-бет

Ҳозир Ер юзидаги 120 дан ортиқ мамлакатда 8,5 миллион квадрат километрга яқин майдонни эгаллаган 8500 дан ортиқ муҳофаза қилинадиган ҳудудлар мавжуд. Уларни ташкил қилишдан асосий мақсад, келгуси авлодларга бугунги кундаги мавжуд экотизимларни табиий ҳолида етказишдир. Ушбу ҳудудларни самарали бошқаришда истеъмол маҳсулотларига маҳаллий аҳолининг талаб ва эҳтиёжларини инобатга олиш муҳим. 1992 йилда Рио-де-Жанейро шаҳрида бўлиб ўтган атроф-муҳит ва ривожланиш масаласига бағишланган Умумжаҳон саммитида биологик хилма-хиллик тўғрисида Конвенция қабул қилинди. Уни жаҳоннинг 188 та мамлакати ратификация қилган. Шу тариқа, бу ҳужжат энг обрўли халқаро шартномалардан бири бўлиб қолди. 2000 йилда жаҳон етакчилари Минг йиллик Декларациясини қабул қилишган эди. Бу ҳужжатда XXI асрда саккиз йўналишдаги ривожланиш мақсадлари белгилаб берилган. Ушбу мақсадларнинг бири биологик хилма-хилликнинг йўқолиб бориш суръатларини қисқартиришга йўналтирилган. Ўзбекистоннинг 1995 йилда «Биохилма-хиллик тўғрисида» ги халқаро Конвенцияга қўшилгани ва мамлакатимизда конвенция талабларини ҳисобга олган ҳолда республикамиз қонунчилигига қатор тегишли ўзгартишлар киритилган. Бирлашган Миллатлар ташкилоти (БМТ) 2010 йилни Халқаро Биологик хилма-хиллик йили деб эълон қилди. БМТ шу тариқа Ер юзи табиатини ҳимоя қилиш ва ундан оқилона фойдаланиш масаласига эътибор қаратиш, экологик тизимнинг хилма-хиллигини сақлаш ва ноёб табиат объектларини асраш йўлидаги ҳаракатларни амалга оширишга интилмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасида Республика Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология қўмиталари ҳамкорлигида кўплаб тадбирлар амалга оширилмоқда.

Ичимлик суви ҳамда энергия ресурсларини исроф қилиш, ўрмонларнинг оммавий равишда кесиб юборилиши биологик хилма-хилликнинг камайишига олиб келиб, инсон фаолиятининг табиатга таъсирини кучайтирмокда. Бугунги кунда 7 мингдан ортиқ жониворлар ва 60 мингдан ортиқ ўсимлик турлари йўқолиб кетиш хавфи остида турибди. Маълумки биологик хилма-хиллик ердаги барча ҳаётнинг хилма-хиллигини - ҳайвонлар, ўсимликлар, микроорганизмлар, уларнинг генлари ва экотизмларни англатади. Ушбу термин замирида маълум бир организм тўғрисида маълумот эмас, балки биологик дунёнинг барча қисмлари ўртасидаги ўзаро муносабат ўз аксини топган. Ўзбекистоннинг биологик хилма-хиллиги 27 мингдан ортиқ турни ўз ичига олади. Ўзбекистон Марказий Осиёдаги бир қанча биографик ўлкалар туташган ҳудудда жойлашганлиги боис, унинг биохилма-хиллиги ниҳоятда бой. Юртимизнинг чўл ва текисликлардан иборат кенг текисликлари, тоғ-даштлар, ўрмонлар, яйловлар, тўқайзорлар, сув ҳавзалари, маданий ландшафтлар - буларнинг барчаси ўзига хос флора ва фауна мажмуаларга эга экотизимларни ташкил этади. 2. Турларнинг ҳар хиллиги Ҳар қандай тизимнинг таркиби қонуний равишда улар жисмларининг боғланишидир. Экотизимларнинг тузилиши кўп тармоқли бўлиб, уни текшириш бир канча аспектларга ажратилади 2 . Тур (species) атамаси органик моддаларга нисбатан илмий манбаларда ишлатила бошланганига икки асрдан ошди. Дастлаб тур иборасини Жон Рей ўзининг «Historiagenezalisplantarum» деган асарида қўллаб, энг кичик организмларнинг йиғиндиси, амалий морфологик, бирга кўпаядиган ва авлод берадиган, ўхшашликни сақлаб қоладиган индивидларни тур деб аташ фикрини илгари суради 3 . Бу атаманинг фанда ўз ўрнини топишда йирик инглиз табиатшунос олими Карлл Линнейнинг хизмати катта бўлган. 2 Чернова Н.М., Былова AMЭкология Москва. 1988-168 бет. 3 Завадский К.М. Учение о виде. Ленинград, 1961, -11 бет

Популяциялар турларга бой ёки аксинча, кам бўлиши мумкин. Доимий равишда экологик омиллар салбий таъсир этувчи ҳудудларда жойлашган биоценозларда ҳам турларга ажралиш унчалик юқори бўлмайди. Биоценозларнинг тур таркиби, бой ёки камёблигидан ташқари, уларнинг узоқ яшашига ҳам боғлиқдир. Инсонлар томонидан шакллантирилган биоценозлар (дала, боғ ва полизлар) табиий ҳолдагисига нисбатан (ўрмон, саҳро, яйловлар) турга жуда ҳам кам бўлади. Лекин тур жиҳатидан жуда кам биоценоз ҳам ўз ичида бир қанча ўнлаб тур организмларни сақлайди, булар турли тизим ва экологик гуруҳларнинг вакилларидир. Ғалла экинларидан ташкил топган агроценозларда кам миқдорда бўлса ҳам, ҳар хил бегона ўтлар, ҳашаротлар, буғдой зараркунандалари ва йиртқичлар каби бошқа кўпчилик турлар яшашлари мумкин. Турга бой бўлган биоценозларда бирбирига айнан ўхшаш турларни учратиш жуда қийин. Шундай қилиб, тур таркибини оддий тахлил қилиш ҳам биоценознинг хилма-хиллигини кучли равишда қисқартиради. Турларнинг мўллиги маълум майдонда бир турга муносиб индивидларнинг сони ёки уларнинг ишғол қилган майдони билан белгиланади. «Ҳаёт шакли» деган ибора биринчи марта даниялик ботаник олим Е.Варминг томонидан 1884 йили таклиф қилинади. Яъни, ҳаёт шакли деганда, ўсимликларнинг барча ўсиш аъзолари бутун ҳаёти давомида ташқи муҳит билан доимий гармоник боғланишда бўлади, деб тушунади. Узоқ давом этган тараққиёт босқичи давомида ўсимликлар ҳаётига таъсир қилган муҳитнинг бир неча экологик омиллари таъсирида ҳозирги кунда мавжуд бўлган турлар ана шу омилларга мосланиш маҳсулидир. Ўсимликларнинг бундай мослашишлари ўсимликлар географияси фанининг асосчиларидан А.Гумбольд, А.К.Краснов, К.Раункиер, Браун-Бланке, Б.А.Келлер каби йирик ботаник олимлар томонидан ўрганилган. Даниялик ботаник Кристен Раункиер «Ҳаёт шакли »ни тасниф этишда фақат битта белгига эътибор беради. Бу белги турларнинг адаптацияси, яъни мослашувида ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлди. Жумладан, куртакларни

ёки юқорида жойлашган новдаларнинг йилнинг ноқулай шароитларида тупроққа ёки қор қатламларига нисбатан жойлашиши аниқланган. Олим ўз таснифини, даставвал, Европа ўсимликларига, кейинчалик эса тропик зона ўсимликларига ҳам татбиқ этади. Шундай қилиб, бу тасниф дунё олимлари томонидан тан олинган ва концептуаль таснифга айланган. К.Раункиер ўсимликларни уларнинг ҳаёт шаклига қараб, қуйидаги 5 гуруҳга ажратади: 1. Фанерофитлар (ph) - бу хилдаги ўсимликлар, асосан, дарахт ва буталардан ташкил топган бўлиб, уларнинг куртаклари ердан анча баландда жойлашган. Йилнинг об-ҳаво шароитлари ноқулай бўлган пайтларида барглари тўкилади ва шох-шаббалари эса уйқу даврини ўтайдилар. 2. Ханефитлар (ch) - куртаклари ердан унча юқори жойлашмаган чала бута ва бутачаларни ўз ичига олади. Қишда бундай куртаклар қор устида ва остида қишлайди. Черника, брусника ва шунга ўхшаш шимолий зонада ўсадиган ўсимликларнинг кўпчилиги анна шу турқумга киради. 3. Гемикриптофитлар (НК) — қишлайдиган қисмлари, шу жумладан, куртаклари ҳам тупроқ юзасида жойлашган кўп йиллик ўт ўсимликлари бўлиб, уларнинг куртаклари махсус қобиқлар - хазон ва қисман тупроқ билан қўшилган бўлади ва шу ҳолда қишлайди. Бу гуруҳга ўртача иқлимли кенг ўрмонларда ўсадиган ўсимликларнинг вакиллари киради. 4. Криптофитлар (К) - қишловчи аъзолари, шу жумладан, куртаклари тупроқ остида жойлашган кўп йиллик ўтлардан ташкил топган. Уларнинг илдизи, илдизпояси, пиёзи ва туганаги ер остида қишлашга мослашган. Бу хилдаги ўсимликлар қуруқлик, ботқоқлик ва сув муҳитида яшовчи кўпгина ўсимликларнинг вакилларидан ташкил топган. 5. Терофитлар (Th) - бир йиллик ўсимликлардан ташкил топган бўлиб, улар ҳар йили уруғидан униб чиқади ва шу йилнинг ўзида ҳалок бўлиб, фақат уруғ қолдирадилар. Марказий Осиёнинг чўл минтақасидаги бир йиллик ўсимликларни уларга мисол тариқасида келтириш мумкин.

К.Раункиернинг фикрича, организмларнинг ҳаёт шакллари тарихий жараён бўлиб, бу ўсимликлар дунёнинг иқлим шароитларига адаптацияси ёки мослашишининг натижасидир. Ўрганилаётган ҳаёт шакли жиҳатидан турларнинг тақсимланиш фоизини биологик спектр деб кўрсатади. Ҳар бир ҳудуд ва давлатлар учун биологик спектр тузилган бўлиб, у шу минтақанинг иқлим шароитларини аниқлашда индикатор вазифасини бажаради. Шундай қилиб, иссиқ ва нам иқлимли тропик зоналар фанерофит иқлимли, ўртача иқлимли зоналар эса гемикриптофит иқлимли деб юритилади. Архитектоник ўсимликларнинг ҳаёт шаклида вегетатив қисмлар ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. И.Г.Серебряков маълумотларига асосан, ҳаёт шакли бу муайян ўсимликлар гуруҳининг ўзига хос умумий қиёфасидир (габитус), маълум шароитда ўсиш ва ривожланиши натижасида уларнинг антогенезида вужудга келган. Бу қиёфа (габитус) тарихий равишда ўсимликларнинг муайян тупроқнинг қулай ва ноқулай шароитларига мослашиш белгиси сифатида намоён бўлган. Чунончи, вегетатив аъзолар организмларнинг ҳаёт шаклларини ҳосил қилади ва бу шу ўсимликнинг ҳаётий заруриятидир. Тупроқда яшайдиган майда бўғимоёқлилар, тупроқ қатламининг маълум зоналарида жойлашишларига қараб, экологик гуруҳларга ажралади. Чунки, тупроқнинг чуқурлигига қараб, озиқланиш муҳитидаги барча шароитлар: бўшлиқнинг ҳажми, ёруғлик билан таъминланганлиги, ҳарорат ҳамда намлик тартиблари ўзгаради. Атмобионтлар — ҳажми катта бўлиб, тупроқнинг устки қатламларида тарқалган ва ўсимликларнинг пастки қисмларига чиқиши мумкин. Кўзлари ривожланган, қўшимча аъзолари (антенна оёқлари) узун, бўёқ моддалари (пигментлари) яхши сезилади. Эуэдафик турлар - тупроқнинг юпқа минерал бўшлиқларида яшайдиган майда организмлар, қўшимча органлари жуда калта, кўзи бўлмайди, пигментлари ҳам йўқ.

Гемиэдафик шакллар - оралиқ чувалчанглар шаклида ҳаракатланади. Қисман кўзлари редукцияланган, пигментлари тарқалган, шаюшари қисқарган ва бошқалар. Шундай қилиб, ҳаёт шакли бу морфологик ва экологик категориядир. Организмлар ҳаёт шакли жиҳатидан тасниф қилинганда генератив жиҳатдан тўла ривожланган ўсимлик тури тушунилади. 3. Популяциялар ва уларнинг генофонди Популяция деганда бир турга кирувчи, маълум майдонда тарқалган, бошқа популяциялардан ажралган ва бир-бири билан ўзаро боғланган индивидлар йиғиндиси тушунилади. «Популяция» сўзи лотинча «популюс» сўзидан олинган бўлиб, «халқ», «аҳоли» деган маънони англатади. Узоқ вақт давом этган давр мобайнида ўзига ўхшаш индивидлар йиғиндисидан у ёки бу даражада ажралган турлар йиғиндисига экологик популяция деб аталади. Биринчи бор популяция тушунчаси фанга 1907 йилда Йоғанн-Сен томонидан таклиф этилади. Популяциянинг аъзолари бир-бирига бирга яшаётган организмларнинг турлари каби таъсир кўрсатади. Популяцияда у ёки бу шаклда табиатда мавжуд бўлган барча боғланишлар, айниқса, турлараро боғланишлар учрайди. Махсус турлар ичида бўладиган боғланишлар тарқоқ ишлаб чиқариш билан боғлиқдир. Жинсий кўпайиш вақтида популяцияларда содир бўладиган алмашиниш билан популяция нисбатан генетик тизимга айланади. Агар четдан чангланиш бўлмаса ва популяцияда, асосан, вегетатив, партеногенетик ёки кўпайишнинг бошқа усуллари бўлса, генетик алоқалар кучсиз бўлади ва популяция кланлар ёки соф линиялардан иборат бўлиб, муҳитдан биргаликда фойдаланаётган индивидлар йиғиндисини ташкил қилади. Бундай популяциялар, асосан, экологик боғланишлар орқали бирлашганлар. Кўпчилик турларнинг популяцияси ўзларининг миқдорларини ўзлари бошқариш хусусиятларига эгадир.

Маълум даврда турларнинг миқдорини оптимал ҳолда сақлашга популяциянинг гомеостази дейилади. Популяциянинг гомеостазлик имконияти ҳар хил турларда ҳар хил шаклланган. Бу индивидларнинг ўзаро таъсири туфайли намоён бўлади. Гуруҳ хусусиятлари бу популяциянинг асосий характеристикаси ҳисобланади. Бунга қуйидагилар киради: 1) популяциянинг тур миқдори, яъни ажратилган майдондаги индивидларнинг умумий сони; 2) популяциянинг зичлиги, майдон бирлигига нисбатан индивидларнинг ўртача сони ёки популяциянинг эгаллаб турган ерининг умумий ҳажми; 3) туғилиш, яъни янгидан пайдо бўлган индивидлар сони кўпайиши натижасида маълум вақт ичида янгидан вужудга келган индивидлар; 4) ўлиш, яъни популяцияда маълум вақт ичида ўлиб, йўқолиб кетган индивидлар сони; 5) ўсиш - популяцияда ўсиш ижобий ва салбий бўлиши мумкин, бу туғилиш билан ўлиш ўртасидаги нисбат орқали аниқланади; 6) ўсиш суръати - популяциядаги турларнинг маълум вақт ичида ўртача ўсиши тушунилади. Популяциялар маълум қонуниятлар асосида ташкил топган бўлади Индивидларнинг маълум майдонда ёйилиши гуруҳларнинг жинсий муносабатлари, ёши, морфологик, физиологик ҳолати, хулқ-атвори ва уларнинг генетик хусусиятлари популяциянинг таркибий қисмини ташкил қилади. Булар ҳаммаси, бир томондан, турларнинг биологик хусусиятларида, асосан, шаклланади. Иккинчи томонидан эса шу популяция жойлашган муҳитдаги абиотик омиллар таъсири туфайли вужудга келади. Популяциянинг таркиби мослашиш табиатига эгадир. Бир турнинг ҳар хил популяциялари ўхшаш хусусиятларга эга бўлган таркибга ва бир-биридан фарқ қиладиган таркибий қисмларга эга бўлиши мумкин. Булар уларнинг яшайдиган муҳити, махсус экологик хусусиятлари билан боғлиқдир.

Шуни таъкидлаш керакки, кўпчилик иқлимлаштириш тадбирлари ҳали ҳаёт текширишларидан тўла ўтмаган, шундай бўлишига қарамасдан, амалиётда кенг тарғиб қилинади. Кўпчилик ҳолатларда илмий асосланмаган ва текширилмаган иқлимлаштириш ишлари самарали ечим топмайди. Авваламбор, бу узоқ йиллар ва кўп илмий амалий меҳнат талаб этадиган жараён ҳисобланади. Буни, айрим ўсимлик ва чорва наслларини иқлимлаштириш мисолида ҳам кўриш мумкин. Кейинги даврда экологик ва генетик олимлар ҳамкорлигида биосферанинг ноёб генетик фондини асраб қолиш бўйича муҳим тадбирлар ишлаб чиқиш зарур эканлигига алоҳида эътибор берилмоқда. Шундай қилиб, ҳар бир индивиднинг мослашиш (адаптация) имкониятидан ташқари, маълум майдонда тарқалган турлар гуруҳ ҳолда муҳит шароитларига мослашиш хусусиятлари билан ҳам тавсифланади, бу популяцияларга хос хусусиятлар бўлиб, индивидуал (алоҳида) тизимдан устун туради. Булар ҳар бир индивиднинг мослашиш тизимидан, умуман, юқори бўлади. Умумжаҳон биохилма-хиллик йили - Ер юзидаги ҳаётнинг асосий манбаи бўлмиш - биологик хилма-хилликни софлигича сақлаб қолишда, уни қайта тиклаш ва кўпайтириш борасида аҳоли, айниқса, улғайиб келаётган ёш авлодни огоҳликка даъват этишда зўр имкониятдир. Биохилма-хилликни сақлаб қолишда муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг аҳамияти каттадир. Ўзбекистон Республикаси ўзининг барқарор тараққиёти, ижтимоий-иқтисодий ривожланишида биологик ресурсларнинг аҳамиятини эътироф этган ҳолда Халқаро Биологик хилмахилликни сақлаш Конвенциясига аъзо бўлган. Ўзбекистон Республикасида биологик хилма-хилликни сақлаш Миллий стратегияси ва Ҳаракатлар режасининг тасдиқланиши биохилма-хилликни сақлаб қолиш йўлидаги улкан ишлардан бири бўлди. Бу стратегиянинг асосий вазифаларидан бири — мамлакат умумий майдонининг 10 фоизга

яқин қисмини қамраб оладиган муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар барқарор тизимини ташкил қилишдан иборатдир. 2004 йилнинг декабрь ойида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан «Муҳофаза этиладиган табиий худудлар тўғрисида» ги Қонуннинг янги таҳрири қабул қилинди ва у ҳозирда муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилмоқда. Мазкур Қонун «Биологик хилма-хилликни сақлаш тўғрисида» ги, «Ёввойи хайвонларнинг кўчиб юрувчи турларини муҳофаза қилиш тўғрисида» ги, «Халқаро аҳамиятга эга бўлган, асосан сувда сузувчи қушлар яшаш жойлари хисобланган сув-ботқоқ ҳудудлар тўғрисида» ги Халқаро Конвенциялар юзасидан олинган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашга қаратилган. Республикада замонавий ахборот тизимларини қўллаган ҳолда табиий ресурслар давлат кадастрини юритиш ишлари давом эттирилмоқда. Мисол учун, ўтган фақат 2009 йил давомида Бухоро вилоятининг Тўдакўл, Хадича, Зикри сув ҳавзаларидаги қушларни ҳисобга олиш ишлари бажарилган ва натижада қишлайдиган қушлар сонининг кескин камайганлиги қайд этилган. Худди шундай тадбир Тошкент вилоятида ҳам ўтказилиб, камёб ва овбоп қушлар турлари бўйича кадастр тадкиқотлари олиб борилган. Ҳисор қўриқхонаси атрофида умуртқали ҳайвонларни, «Далварзин» овчилик хўжалигида қирғовулларни ҳисобга олиш ишлари амалга оширилган, натижада қирғовуллар сонининг анча кўпайгани маълум бўлди. Сирдарё вилоятидаги «Сайхун» хўжалигида ҳайвонларнинг овбоп турларини ҳисобга олиш ишлари натижасида: сирдарё қирғовули - 610-630 бош; катта томоқ - 450-500 бош; тўнғиз -8-10 бош; толай қуёни 40-45 бош; тулки - 10-15 бош эканлиги; бўрсиқ - уч-тўрт оилалилиги аниқланган. Бу каби тадбирлар Фарғона водийсида ҳам ташкил этилиб, табиий ўсимликлари ва ер усти умуртқалилар фаунасини инвентаризациядан ўтказиш ишлари бажарилган. Глобал миқёсда йўқолиб кетиш хавфидаги қуш тури - стерхнинг Ўзбекистон

ҳудудидан учиб ўтиш йўлини аниқлаш бўйича халқаро экспедициялар ташкил этилган. «Жайрон» экомарказида «Бухоро қўйи» ни кўпайтириш ишлари амалга оширилмоқда. Ҳозирги кунда экомарказда бир бош бурама шоҳли эчки, 10 бош бухоро қўйи сақланмоқда, 2008 йилда 3 бош қўзи дунёга келган. «Жайрон» экомаркази ҳудудини кенгайтириш учун Бухоро вилоят ҳоқимининг қарори билан қўшимча 9369 га ер майдони ажратилиб, қўшимча 4500 га ер майдонини бериш кўзда тутилган. Глоссарий Антропоген юк — бу экологик омиллар мажмуаси бўлиб, унинг асосида инсоннинг хўжалик фаолияти ётади. Антропоген юкни саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва демографик юк турларига ажратиш мумкин. Қўшимча маълумотлар Ўзбекистон Республикаси давлат ўрмон фондининг умумий майдони 4994 минг гектарга тенг. Шундан 1788 минг гектари ўрмонлар билан қопланган. Асосий ўрмон майдонлари пистазорлар, ёнғоқзорлар, чинор, нок, арчазорлардан иборат. Республика флораси 1400 турдан иборат бўлиб, улар доривор, маданий озуқа ўсимликлари, техник ва бошқа хом ашё ўсимликларига бўлинади. Уларнинг кўпчилиги доривор ҳамда асосан экспорт қилинадиган ўсимликлардир. Масалан, Ўзбекистонда йилига 400 тонна доривор ўсимликлар етиштирилади. Ўзбекистон фаунаси ҳам ўзига хос бўлиб, ёввойи йиртқичларнинг 99 тури, қушларнинг 410 тури, балиқларнинг 79 тури учрайди. Маълумки, экотизимнинг биологик маҳсулдорлиги биомассанинг ҳудудлар бўйлаб тақсимланиши билан боғлиқ. Шунингдек, биомасса-

бирламчи маҳсулдорлик- ўсимликлар биомассаси, яъни фотосинтез жараёнида таркиб топувчи ҳамда иккиламчи маҳсулот- ҳайвонот оламига бўлинади. Баъзи ҳисобларга кўра, биосферанинг бирламчи маҳсулдорлиги 2,29 10 15 ккал, иккиламчи маҳсулдорлиги эса, 0,29 10 1 ккал ҳамда Ер биосфераси умумий маҳсулдорлиги 2,6 -10 15 ккал. га тенг. П.Дювинъо ва М.Танг «Биосфера ва унда инсоннинг ўрни» асарида инсониятнинг истеъмол кўрсаткичини 2,7 -10 15 ккал. деб белгилайди ва дунё аҳолисини боқишга етмаслигини қайд этади.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. -М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. - Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. - М.: Изд. РУДН, 2002. 8. Митропольский О., Митропольский М. Проблемы сохранения биоразнообразия птиц и млекопитающих Ферганской долины. «Экологический вестник»., 2009, Ns 5.

O'xshashlar

Табиат компонентларининг экологик ҳолати ва уларни эксперт баҳолаш

Биологик ресурслардан фойдаланиш

Экология ва халқаро ҳамкорлик

Барқарор ривожланиш муаммолар ва истиқболлар

Ўзбекистондаги экологик вазият ва уни эксперт баҳолаш