Ҳадислар ва уларнинг Исломда ҳамда мусулмонлар ҳаётида тутган ўрни - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

Ҳадислар ва уларнинг Исломда ҳамда мусулмонлар ҳаётида тутган ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Ҳадислар ва уларнинг Исломда ҳамда мусулмонлар ҳаётида тутган ўрни Режа: 1. Шариат - мусулмон давлати қонунчилиги ва аҳлоқий дастури 2. Ислом динининг маросимлари

Ҳадислар ва уларнинг Исломда ҳамда мусулмонлар ҳаётида тутган ўрни Қуръон илк исломда якка-ю ягона манба эди. Аммо араб истилолари натижасида вужудга келган халифалик ҳудудларида яшаётган турли халқлар талаб-эҳтиёжларига Қуръон тўла жавоб бера олмас эди. Шу тариқа ўзгарган тарихий шароитдаги талаб ва эҳтиёжларга жавоб берадиган янги манбалар вужудга келиши зарур бўлди. Ислом олимлари Муҳаммад пайғамбарнинг ҳаёт йўли, у айтган ҳикматлари, ибратли хабарлар, кўрсатган йўл-йўриқлари, унинг ва саҳобаларининг яхши ишлари, ўгит ва насиҳатларини, билган шахслардан эшитиб, тўплай бошлаганлар. Бу янги маълумотларни «ҳадис», яъни «ҳикоя», «хабар», «ҳикмат» деб айтиш мумкин. Ҳадислар тўплами Сунна деб юритилади. Сунний йўналишдаги мусулмонлар тан олган, ҳадисларгина сунна ҳисобланиб, у Қуръондаги кейиндаги иккинчи манба ҳисобланади. Ҳадисларни дастлаб Муҳаммаднинг қариндош-лари, халифалар, саҳобалар ишлатган, яъни улар бирон-бир кўрсатмани (аввало ҳуқуқий ҳарактердаги кўрсатмани) қонунлаштириш учун ўзлари Муҳаммаддан эшитган сўзларни далил қилиб келтирганлар. VII-IX асрларда минг-минглаб ҳадис тўпланган ёки тўқилган. Ҳадисшунослик савоб иш ҳисобланган, ҳадисларни тўплаш мустақил билимга айланган, бу ишга ихтисослашган илоҳиёт пешволари эса муҳаддислар, деб аталганлар. Ҳадисларнинг аксарияти ҳуқуқий ва аҳлоқий нормаларни, маросим ва урф-одатлар, оилавий муносабатлар, касб-кор, савдо-сотиқ, илм, ота-она, фарзанд, қариндош-уруғ, дўстлик, яхшилик ёки ёмонликка оид бўлган. Аммо тархий мазмунга эга бўлган. Муҳаммад таржимаиҳолини, халифалар, саҳобалар фаоли-ятини баён этган ҳадислар ҳам бўлган. Исломда таниқли ва нуфузли ҳисобланган кишилар томонидан етказилган ҳадислар (саҳиҳ) деб эътироф қилинган. Ҳадисларни етказган кишилар ишончли бўлса, бу ҳадис яхши (ҳасан) деб аталган. Ишончли бўлмаган шахслар етказ-ган ҳадислар бўш (заиф) деб аталган.

Ҳақиқий рост, чин ҳадисларни сохта ҳадисдан ажратиш энг муҳим иш ҳисобланган. Бу ишда ҳам қиёслаш, таққослаш усулидан фойдаланилган. Масалан, бирон ҳадис турли шахслардан, турли, бир-биридан узоқ жойларда солишти-рилган улар айнан туғри келса ўшандай ҳадис саҳиҳ, яъни чин ҳадис ҳисобланган, агар бир-бирига биронта сўзда, маънода тўғри келмаса ундай ҳадис сохта ёки заиф ҳисобланган ва ташлаб юборилган. IX-X асрларда ҳадисшунослик ва ҳадисларни тўплаш тугалланган. Тўпланган ҳадислар ҳажми, чинлиги, тартиби, аҳамияти билан мусулмон оламида олти муҳаддис (ҳадис тўпловчи) машҳур бўлган. Шулардан учтаси Марказий Осиё-дан чиққан. Муҳаддислар орасида энг орбўлиси ва машҳури Имом Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий (809-870 йиллар) дир. У Бухорода туғилиб, шу ерда ўз даври илмларини, айниқса, диний билимларини ҳар томонлама ўрганган. Сўнг ўз билимларини мукаммаллаштириш мақсадида Макка, Мадина, Боғдод, Дамашқ, Ҳижоз, Куфа, Нишопур каби шаҳарларга борган. Бу шаҳарларда жуда кўп олимлар, диншунослар, муҳаддислар билан учрашган, ҳадислар тўплаган, сўнг Бухорога қайтган. У Самарқанд яқинида вафот этган. Унинг мақабараси ҳозир таъмирланган ва зиёратгоҳга айлантирилган. Бухорийдан бизга жуда кўп мерос қолган. Унинг ислом диншунослигига оид 20 тага яқин катта ҳажмдаги асарлари мавжуд. «Ал-Жомеъ-Саҳиҳ», «Ат- тарих ал-Кабир», «Ат-тарих ас-сагир», «Ал-Адаб ал-Шуфрад» кабилар шулар жумласига киради. «Ислом оламида ҳазари имом Бухорий ва имом Муслим иккалаларининг икки саҳиҳ китоби пайдо бўлгач, олиму муҳаддислар жуда нозик дид билан текшириб, баҳс юритганларидан кейин энг ишончли эканига қалблари таскин топди. Аллоҳнинг китоби Қуръони Каримдан кейин Исломнинг иккинчи манбаси, «Энг олий ва энг саҳиҳ» манба деб шу икки китобни тасдиқладилар». (Қаранг: Имом Бухорий таърифи. Тошкент.-«Чўлпон» нашриёти.-1996 йил. 9-бет)

Бухорийни бутун мусулмон оламига машҳур қилган асари тўрт жилдли «Ал Жомеъ ал-Саҳиҳ» («Ишончли тўплам») бўлиб, у «Саҳиҳ- ал-Бухорий» номи билан ҳам маълумдир. Бу асар 160 қисмдан иборат бўлиб, 3450 бобни ўз ичига олади. Чунки, Бухорий 20 мингдан ортиқроқ ҳадис тўплаб, булардан 7250 тасини мана шу китобига киритган. Бухорий тўпламига ҳақиқий билган ҳадисларнигина киритган. Бу китобдаги ҳадисларда инсон учун тарбиявий аҳамияти, унинг маънавий юксалиши, поклиги, донолиги, яхши-ёмонни ажрата билиши каби ғоялар баён этилган. Ҳадисларнинг асосий мақсади: дўстлик, адолат, ўзаро яхши муносабатларни мустаҳкамлаш, инсонни ёмонликдан асрашдир. Исмоил Бухорий «Саҳиҳ»нинг ҳозир тўрттала жилди ўзбек тилига таржима қилиниб, ундан халқимиз фойдаланмоқда. Бухорийнинг яқин шогирдларидан бўлмиш машҳур муҳаддислардан бири Имом Исо ат-Термизийдир (824-892 йиллар). Ундан «Жамеъ ал-кабир», «Жомеъ ат-Термизий», «Аш-Шамоил ал-Набавия», «Ат-Тарих», «Китоб аз- Зухд» каби ўндан ортиқ асарлар қолган. Термизийни мусулмон оламига машҳур қилган асари «Жомеъ ат-Термизий» бўлиб, унда инсонпарварлик ғоялари кенг ифодаланган. Ўғирлик, зўра-вонлик, ёлғончилик, ичкиликбозлик, манманлик каби салбий, аҳлоққа зид қусурлар қаттиқ танқид қилинган. Исломда машҳур бўлган мухаддислардан яна бири Абу Абдураҳмон ан- Насойидир (850-915 йиллар). У Ниса (Туркманистон) шаҳрида туғилиб, ҳорижий шарқ шаҳар-ларида, хусусан Мисрда ўз билимини оширган. У Фаластин-нинг Ромла шаҳрида вафот этган. Унинг «ат-сунаи ал-Кубро» китоби машҳур бўлган. Қолган яна учта ҳадис ёзганлар Эрон ва Араб мамлакатларида эди. Ҳадислар Қуръон каби муқаддас манба сифатида мусулмонларнинг таълим-тарбиясида, фиқх системасида, оилавий тарбияда ҳамон катта аҳамиятини сақлаб келмоқда.

Шариат - мусулмон давлати қонунчилиги ва аҳлоқий дастури Шариат-арабча «тўғри йўл», «илоҳий белгилаб берилган йўл» демакдир. Шариат - ислом қонун-қоидаларига, моддий ва маънавий ҳаётнинг барча соҳаларида мусулмонлар бажариши лозим деб белгиланган, ижтимоий- иқтисодий, фуқаролик, аҳлоқий ва диний фаолият ва ҳатти-ҳаркатлар бўйича қонун-қоидалар ва меъёрлар мажмуасидир. Шариатнинг ҳарактерли хусусиятларидан бири шундаки, у фақат ҳуқуқ ва қонунчиликка хос масалалар билан чекланиб қолмай, у аҳлоқ ва диний маросимчилик масалаларини ҳам ўз ичига олади. Мусулмонлар учун бажариш фарз, яъни мажбур ҳисобланган дастурларни белгилаб беради ва уларнинг диний қонун тусига киритади. Шуни ҳисобга олганда, шариатни фақат шартли равишда диний ҳуқуқ тизими деб аташ мумкин. Шариат инсоннинг ҳуқуқий, аҳлоқий ва диний ҳаётини қаттиқ назоратга олади, у ҳатто инсоннинг шахсий ва оилавий ҳаёти, кундалик турмушига оид барча масалаларни ҳам ўз тасарруфига олади ҳамда уларни диний қоидалар даражасига кўтаради. Шариат феодал тизимдаги ижтимоий муносабатлар, таълим-тарбия, рухсат этилган ва қатъиян таъқиқланган ҳатти-ҳаракатлар: оила, никоҳ ва талоқ масалалари, савдода олди-сотди тартиби ва мулкий муносабатлар, жиноий ҳаракатлар ва жазолаш меъёрлари каби бир бутун, яхлит тизимдир. Шариат ва унинг қоидалари исломда Аллоҳ томонидан белгилаб берилган илоҳий йўл бўлганлиги учун у муқаддас ҳисобланади. Чунки, юқорида айтиб ўтилганидек, Муҳаммад пайғамбар диний жамоада якка ҳукмдор сифатида - ҳам ҳоким, ҳам қози, ҳам лашкарбоши, ҳам бош имом бўлиб, у Аллоҳ номидан мусулмонларнинг оилавий ва шахсий муаммоларини ўзи ҳал этган, мусулмонларга панд-насиҳат қилган, йўл-йўриқ кўрсатган. Ана шулар кейинчалик ҳадисларга киритилган, улар шариат дастурлари, қонунлари даражасига кўтарилган.

Шариат XIII-XII асрлар давомида аста-секин шаклланди. Қуръон, ҳадис (сунна), ижмоъ ва қиёс шариат манбалари ҳисобланади. Ижмоъ - диний жамоа фикри (арабча-ижмоъ ал-умма) бўлиб, Қуръон ва ҳадисларга асосланган, аммо алоҳида вазият ёки шарт-шароитни ҳисобга олиб чиқариладиган уламолар ҳукми эди. Қиёс - кенгайиб кетган, ички низолар кучайиб бораётган халифаликда шариатга асос қилиб олинган тўртинчи манба эди. Қуръон ва ҳадислардан топилмаган кўрсатмалар ўрнига уламолар берган фатво ўтган. Қиёс - мантиқий таққослаш йўли билан бирор масала бўйича ҳукм чиқариш усулидир. Ижмоъ билан қиёс қабул қилингач, маҳаллий ва марказдаги ҳумдорлар шариатни ўз хоҳиш-иродаларига қўллаш имкониятига эга бўлдилар. Натижада исломнинг Муҳаммад пайғамбар давридаги кўп талаблари бузилди. Исломга бидъат ҳисобланган янгиликлар кириб қолган. Кейинги вақтларда ваҳҳобийлар «исломни тозалаш»ни талаб қилмоқдалар. Шариат энг аввало қонунчилик бўлиб, у Муҳаммад вафотидан кейин 5 аср давомида ишлаб чиқилган. Бу ишлар билан шуғулланиш натижасида қонуншуносликка оид диний фиқх билими вужудга келади. Фиқх сўзи арабча бўлиб, у билиш, тушуниш, англаш мазмунидан олинган. Фиқх билан машғул бўлган уламолар фиқхлар, яъни қонуншунос, диний қонунлар соҳасида билимдон кишилар демакдир. Масалан, Марғилон шаҳридан етишиб чиққан Бурҳонуддин Марғилоний (1197 йилда вафот этган) Али ибн Абу Бакр ал- Фарғоний ар-Риштоний қатор асарлар муаллифи бўлиб, унинг фиқхга оид энг машҳур китоби «Ҳидоя фи-л-Фуруз» («Шариат соҳалари бўйича қўлланма»)дир. «Ҳидоя» мусулмон ҳуқуқшунослиги соҳасидаги энг йирик ва кенг тарқалган асарлардан бири бў-либ, ҳозиргача ўз аҳамиятини йўқотган эмас.

Шариатни яратиш жараёнида фиқх категориялари ишлаб чиқилган. 1. «Фарз» деб номланади ва бунга бевосита Қуръонда кўрсатилган ҳар қандай ҳолда ҳам бажарилиши мажбур бўлган ҳаракатлар киради. Фарз деб белгиланган талабларни бажара олмаслик қаттиқ гуноҳ ҳисобланади. Масалан, ҳар бир мусулмон калимаи шаҳодат келтириши, намоз ўқиши, рўза тутиши, закот тўлаши, ҳаж қилиши фарз мажбуриятларидандир. 2. «Мандуб» (тавсия қилинган, лозим деб тайинланган) оддий тилда «Суннат». Бунга бажариш тавсия этилади-ган ҳаракатлар киради, бажариш савоб, лекин бажарил-маганда гуноҳ ҳисобланади. Масалан, қурбонлик мароси-ми ўтказиш, садақа улашиш, азиз жойларга бориш. 3. «Мубоҳ» деб аталиб, бунга ҳар бир шахс ихтиёри билан бажарса ҳам бўлаверадиган ҳатти-ҳаракатлар киради, улар савоб ҳам, гуноҳ ҳам ҳисобланмайди. Масалан, ўлганлар руҳига чироқ (шам) ёқиш. Биби сешанба, мушкулкушот ўтказиш. 4. «Макруҳ» деб аталадиган категорияга нолозим ҳисобланадиган ҳатти- ҳаракатлар киради. Макруҳ ишни қилиш нолозим ҳисобланади, лекин гуноҳ ҳисоблан-майди. Масалан, хотинни талоқ қилиш, эмизадиган боласи бор аёлларни рўза тутмаслиги каби. 5. «Ҳаром» ёки «Маҳзур» деб аталадиган категория-га шариатда қатъий равишда таъқиқланган ҳатти-ҳаракатлар киради. Масалан, Исломдан чиқиб бошқа динни қабул қилиш, бировнинг ҳаққини ўзлаштириб юбориш, зино қилиш, закот тўламас-лик кабилар. Ҳаром ишларга йўл қўйган шахс гуноҳкор ҳисобланиб, унга жазо қўлланиши мумкин. Феодализм даврида янги категория ишлаб чиқилиб «Вожиб» деб аталган. «Вожиб» халифалар, подшолар, амирлар, султонлар ва бошқа ҳукмдорларнинг фармон ва бўйруқларини бажариш мажбурлигини ва зарурлигини англатган. «Вожиб» Аллоҳ бўйруқларидан кейин, яъни Муҳам- мад кўрсатмаларидан аввалги ўринга қўйилган. Вожибни «Амри вожиб» деб ҳам айтилади. Шоҳнинг айтгани Оллоҳнинг айтгани, деган маънода ишлатилган. Шариат ислом расмий дин ҳисобланадиган давлатларда ҳозир

ҳам ўз кучига эга. Масалан, Эрон Ислом республикасида 1979 йилдан бошлаб шариат расмий кучга эга. Лекин ислом давлатдан ажратилган мустақил Ўзбекистон Республикаси Конституциясида (31,61 моддалар) шариат қонунлари расмий кучга эга эмас, аммо шариатнинг аҳлоқий талаблари, айрим ҳолатларда ижтимоий-мулкий, оила-никоҳ талаблари ҳамон анъанавий кучга эгадир. Исломда Қуръон, шариат, ҳадисларда аҳлоққа алоҳида аҳамият берилган. Кенг маънода олинганда инсон, унинг ҳаёти ва ҳаётининг мазмуни, меҳнат, унинг аҳамияти, бошқа диндаги халқларга муносабат, хотин-қизлар, оила-никоҳ, одамларнинг жамоат жойларида ўзаро муносабатларидаги меъёрлар ва савдо-сотиқ каби кўпгина масалалар аҳлоқий жиҳатдан қандай бўлиши кераклиги белгилаб қўйилган. Масалан, Қуръоннинг 4-сура 33- оятида: «Ўз-ўзингизни ўлдирмангиз» дейилган, ёки 6-суранинг 141-оятида «Тентаклик қилиб билмаслик натижа-сида ўз фарзандини ўлдирганлар - йўлдан адашганлардир», дейилган, ёхуд 6-суранинг 152-158-оятларида «Ота- онангизга мурувват қилинглар, ифлосликка (бузуқчиликка) очиқ ҳам, яширин ҳам яқинлашмангиз, одам ўлдирмангиз. Буни Аллоҳ таъқиқлаган. Етимлар мулкига яқинлашмангиз, ўлчовда ва тарозида адолатли бўлингиз. Гапирган вақтларингизда тўғри бўлингиз», дейилган. Бу аҳлоқий кўрсатмалар мустақил Ўзбе-кистонда маънавиятни юксалтириш учун беқиёси аҳамияти бор. Гарчи аҳлоқ ва унинг тамойиллари, оддий кундалик меъёрлари, ҳар қандай диндан аввалроқ ибтидоий жамиятнинг юқори босқичларида вужудга келган бўлса ҳам динлар, шу жумладан, ислом дини ҳам ана шу аҳлоқий ютуқларни ўз мазмуни, мақсади ва йўналишига асосан қайта ишлаб ва унга ўзига хос бўлган янги тамойил ва меъёрларни қўшиб мусулмонларга Аллоҳ ва пайғамбар номидан тақдим этади. Мусулмонлар олий табақалар оммадан ташкил топганлиги учун ислом аҳлоқи умуминсонийдир. Уламолар бу аҳлоқдаги инсонийликни муҳим хусусият сифатида алоҳида таъкидлаб ўтадилар.

Шариат мулкка муносабатни ҳам белгилаб қўйган. Масалан, ерга эгалик шакли шариатга кўра учта: подшолик мулки, хусусий мулк, вақф мулки кабилардан иборатдир. Халифа бутун мамлакатнинг мулкига хўжайин бўлмасада, барча мулк амалда уники ҳисобланади. Давлат ер мулкини ерсиз деҳқонлар маълум шартнома асосида ишлаганлар. Вақф мулкига ерлар, савдо расталари, обжувозлар, боғлар, карвон саройлар, барча масжид, мадраса, мақбара, диний мактаблар, мозорлар атрофидаги жойлар, диний ёзувлар киради. Вақф ерлари давлат томонидан, айрим бойлар томонидан, эгасиз қолган, васият қилинган ерлардан ташкил топади. Вақф ерларини гаровга қўйиш, сотиб олиш, тортиқ қилиш мумкин эмас. Вақф мулкини мутавалли бошқаради. Бу мулкдан қолган даромадлар дин манфаатига сарфланади, муҳтож кишиларга ундан ёрдам берилади. Шариатни амалга ошириш қозилар ва уларнинг ихтиёрида бўлган қозилик маҳкамаси қўлида бўлади. Шариат таъқиқлари, мажбуриятларини халқ қандай бажараётганлигини маҳаллий руҳонийлар, қози, имом, уламо, уйбоши, элликбоши, юзбоши, мингбоши, туманбошилар назорат қилади. Шариат жиноятни турларга ажратиб жазо белгилайди. 1-хилдаги жиноят қонли жиноят бўлиб, унга бировни ўлдириш ёки ярадор қилиш, ўғирлик ёки қароқчилик кабилар кириб, улар оғир жиноят ҳисобланади. Бундай жиноятга йўл қўйган шахс ўлимга ёки оғир тан жазосига ҳукм қилинади, баъзан ўлдирилган кишининг хунини тўлашга мажбур қилинади. Масалан, қулни ўлдирган киши қул сотиб олиб бериши ёки унинг нархида жарима тўлаши Қуръонда айтилган. 2-хилдаги жиноятга диндан қайтиш, зино қилиш, ўғирлик, қароқчилик кириб, бу ҳолларда ҳам айбдор киши ўлим жазоси олган. 3-жиноятга шариатга нолозим ишлар киради: сабабсиз намоз ўқимаслик, рўза тутмаслик, бировга туҳмат қилиш, бировлар ҳақини еб юбориш, қимор ўйнаш, кайф қилиш, закот тўламаслик, дин пешволарини ҳақоратлаш.

Бу жиноятлар зиндонга солиш, қамчи билан савалаш, мол-мулкини мусодара қилиш билан жазоланган. Ислом динининг маросимлари Исломнинг бошқа динлардан кескин фарқи унда ғоят кўп маросимлар мавжудлиги бўлиб, маросимлар асрлар бўйи халқ оммаси ҳаётига кенг сингиб кетган, барчани ўз таъсирига олган, жамотчилик фикри ва ижтимоий психологияга таъсир қилиб, турмуш тарзи белгиланган, тартиб-интизомга солиб, одамларни коллективчилик, ҳамкорликка ўргатган, улардан маълум даражада вақт ва сарф-ҳаражат сарфлашни талаб этган, мусулмонларнинг дунёқараши ва иймон-эътиқодини кенгайтириб борган. Ислом маросимлари муайян демократик ҳарактерга эга, яъни уларга риоя қилишда жамиятдаги турли табақа, синф ва гуруҳ, бойлару камбағаллар бирдек ҳуқуққа ва мажбуриятга эгалар, аммо имкониятлар даражаси турлича. М а р о с и м л а р : 1. Ислом маросимлари ўз мазмуни ва моҳиятига кўра умумбашарий, умуммиллий, оилавий турли мазҳаб ва йўналишга хос бўлиб, шодиёна ёки марсиявий ҳарактерда бўлади. 2. Ислом маросимлари мажбурий, мажбурий бўлмаган гуруҳларга ажралади: А) мажбурий, яъни «фарз» ҳисобланган маросимларга калимаи шаҳодат келтириш, намоз ўқиш, рўза тутиш, закот тўлаш, ҳажга боришлар кириб, улар рукн ҳисобланади ва аркони-дин дейилади; Б) мажбурий бўлмаган маросимлар «суннат» дейилади, уларга никоҳдан ўтиш, ўғил болаларни суннат қилдириш (қўлини ҳалоллаш), қурбонлик, мавлуд, ашурлик, хатми-қуръон, вафот этганларни эслаш учун уч, етти, йигирма, қирқ, йил муддатларини ўтказиш ва ҳ.к.

Мусулмонлар учун умумий мажбурият, бажармаса гуноҳ ва жазога лойиқ деб ҳисобланган маросимлар: 1) ҳар бир мусулмон «фотиҳа» сурасидаги 7-та оятни дилда айтиб, иймон келтириши, яъни «калимаи шаҳодат» орқали ўзининг Аллоҳ бандаси ва Муҳаммад пайғамбарнинг уммати эканини ёдда сақлаб, унга амал қилиши талаб этилади. Бу мусулмончиликнинг асосий талаби бўлиб, бошқа маросимларнинг барчаси унинг ўрнини боса олмайди; 2) Намоз - иккинчи асосий маросимдир. Мусулмонлар ҳар куни беш вақт намоз ўқишлари шарт. Намозлар: (1) Бомдод. (2) Пешин. (3) Аср. (4) Шом (5) Хуфтон. Намоз ўқиш учун таҳорат қилинган бўлиши шарт, тоза жой ва жойнамоз (ёки тоза бирор нарса, масалан, чопон) бўлиши керак. Намоз ўқийдиган шахс пок ва ақл-хушида бўлиш ҳам шарт, аммо кайфи бор, таҳорати бузилган кишилар намоз ўқиши мумкин эмас. Намоз ўз уйида, масжидда, жомеъ масжидида жума намозларида коллектив бўлиб ўқилади. Намознинг эҳтиёти пешин, таворуҳ, жаноза каби турлари ҳам мавжуд. Оғир беморлар, ўзини ўзи эплай олмайдиган қариялар намоз ўқишдан озод этилганлар. Ҳожатга боришлик, бадандан қон ёки йиринг оқиши, қусмоқ, маст бўлмоқ, ухламоқ, хушдан кетмоқ, ел қўйиб юборишлик, намозда қаттиқ овоз чиқариб кулишлик, гумон қилишлик каби ҳолатларда таҳорат бузилган ҳисобланади.

Намоз вақтлари ва ракатлари № Номлари Суннат Фарз Суннат Витр Вақтлари 1 Бомдод 2 2 - - Тонг ёришгандан то қуёш чиққунча 2 Пешин 4 4 2 - Қуёш тик келиб сал оққан маҳалдан бош-лаб то Аср намози вақтигача 3 Жумаъ- Аср 4 2 4 - Киши сояси пешин намози вақтидагиси-га нисбатан икки баробар катталашади 4 Шом - 3 2 - Кун ботганидан то қизил шафақ кетгун-ча 5 Хуфтон - 4 2 3 Қоронғулик тушга- нидан бошлаб то бомдод намози вақ-тигача 3. Рўза ва рўза ҳайити - исломнинг яна бир фарз маро-симидир. Рўза тутиш ҳам барча мусулмонлар учун мажбу-рий. Ундан эмизадиган ёш болали оналар, оғир беморлар, сафарда юрган кишилар, ақли-ҳуши ўзида бўлмаган шахслар озод этилади. Рўза тутиш - Қуръоннинг ваҳий қилиниши бошланган Рамазон ойида 30 кун давомида бажарилади. Рўза тутиш («оғиз бойлаш») эрта саҳарлик бошланиб то кечки ифтор-ликкача давом этиб, шу вақт мобайнида овқат етмаслик, сув ичмаслик, нос, папирос, наша кабиларни чекмаслик, чўмил- маслик шарт. Рўза ойида ифторлик зиёфатлари хонадонларда ўтказилади, унда фақат рўза тутганлар қатнашмоғи керак. Рўза кунлари жамоат бўлиб қўшимча таворуҳ намози ҳам ўқилади. 30 кун рўза тутиш тугагач, рўза ҳайити ўтказилади. Бу ҳайит умумхалқ байрами

бўлиб, унда арафалик қилинади, ҳайит намози ўқилади, вафот этган авлодлар қабрлари зиёрат қилинади, «янги ҳайит» маросими ўтказилади ва ҳ.к. Рўза Аллоҳга иймон-эътиқод кучайган, Қуръон тиловатлари кўпай-ган табаррук кунлар ҳисобланади. Мустақил Ўзбекистонда рўза ҳайити куни байрам сифатида нишонланиб, дам олиш жорий этилди. Президентимиз бу куни диндорларни муборак рўза ҳайити билан қизғин табриклайди. Рўза ўғил болаларга 12 ёшдан, қизлар учун эса 9 ёшидан тутиш буюрилган. Рўза жисмоний тарбия ва соғломлаштиришга ёрдам бериши мумкин; 4. Закот - ислом фарзларидан бири. У диний аҳамиятга эга бўлибгина қолмай, балки муҳим ижтимоий аҳамиятга ҳам эгадир. Закот - бу мусулмонларнинг бойликлардан фақиру мискинларга берилиши шарт бўлган Аллоҳнинг ҳаққи. Ислом таълимотига биноан садақа, яъни хайру-эҳсон икки хил бўлади: ихтиёрий ва мажбурий. Закот берилиши шарт бўлган мажбурий садақа ҳисобланади. Закот садақагина бўлиб қолмасдан, балки у ибодатдир. Ҳар бир мусулмон ибодат қилмаслиги мумкин бўлмаганидек молу дунёси маълум миқдорга етгач Ислом аҳлининг закот бермасликка ҳеч бир ҳаққи йўқ. Закотни инкор қилган шахс ислом динидан чиққан бўлади, аммо уни фарз эканини эътироф этсаю, лекин амалда бажармаган бўлса гуноҳкор бўлади. Закотни балоғат ёшига етган (18 ёшга тўлган), ҳур ва озод кишилар, ақли ҳуши жойида, мол-дунёси, яъни жамғармаси нисоб миқдорига етган ва у шахсий мулк бўлса, 12 ой ичида бирон марта ҳам камайиб қолмаса, эгасининг кундалик эҳтиёжларидан ортиқ бўлса, ана шундай шахс закот тўлайди. Нисоб - закот берилиши шарт бўлган молларнинг ўлчов миқдори бўлиб, у молларнинг турига қараб турлича бўлади. Ислом қуйидаги моллардан закот олишни тайин қилган: 1) Тилла, кумуш, қоғоз пулларидан;

2) Ердан олинадиган ҳосиллардан; 3) Мевали дарахтларнинг меваларидан; 4) Савдо молларидан; 5) Чорвалардан; 6) Ер ости бойликларидан ва хазиналаридан. Масалан, тилланинг нисоби 20 мисқол бўлиб, 20 мисқол тилласи бор киши 0,5 мисқол закот бериши керак. Савдодан олинадиган закот тижорат учун ҳарид қилинган буюмлардан, ҳунармандчилик йўли билан сотиш учун тайёрланган анжомлардан, савдогарчилик учун олинган кийимлардан, дон- дун, мева-чева, мато-газламалардан тўланадиган закот ҳам тилла ҳисобига тенг. Чорвадан бериладиган закот миқдори масалан, 40-120 қўйдан бир қўй, 201-300 та қўйдан закот 3 та, 30-40 сигирдан бир бош сигир, 91-120 та туядан эса 3 та туя, ерга экилган экин ҳосилидан, дарахт меваларидан, агар табиий сувда етиштирилган бўлса, ҳосилнинг 10 фоизини, сунъий суғориладиган ердан олинган ҳосилни 5 фоизини закотга берилади. Закот фақир, яъни камбағаллар, мискин, яъни энг қаш-шоқ кишиларга, закот йиғувчиларга, динга даъват қилувчи-ларга, қарздорни қутқариш учун, қулни озод қилиш учун сарфланади. Закотни ғайридинларга, бадавлатлар ва уларнинг бола-ларига, қариндошларига, хотинига, ўғил-қизларига берилмай-ди. Закот ҳалол топилган мол-мулкдан олинади. Закот шариат қонунлари расмий кучга эга бўлган давлатларда амал қилади, аммо дин давлатдан ажратиб қўйилган Ўзбекистон Республикасида закот олинмайди, балки фуқаролар даромад солиғи тўлайдилар. 5. Ҳаж ҳам исломдаги мажбурий фарз рукнъларидан биридир. Ҳажга Макка ва Мадина шаҳарларига борилади. 10 дан ортиқ ҳаж маросимлари адо этилади. Ҳажга кучи етадиган, соғлом, ҳаж ҳаражатлари оиласи, қариндошлари эҳтиёжидан ортган шахсларгина бориши мумкин. Ҳаж катта ва кичик ҳажларга бўлинади. Кичик ҳаж умра дейилади. Ҳозирги шароитда Ўзбекистондан ҳам ҳар йили уч-тўрт минглаб фуқаро ҳажга боради.

Баъзи саволларга баъзи жавоблар 303-савол. Янги рўзғор қилган келинларга одоб-аҳлоқ ҳақида. 303-жавоб. Ризобуддин ибн Фахруддиннинг «Илму аҳлоқ» китобидан бир шингил келтирамиз. Қизни куёвга бергандан сўнг араб хотинларидан ақлли бир хотин қизига ушбу равишда насиҳат қилур: «Эй қизим бу кундан бошлаб бизнинг қўлимиздан кетдинг, иккинчи бир бегона одамга ёру йўлдош бўлдинг. Ушбу насиҳатларимини тинглаб, сўнгра уларни ўрнига қўярсан қизим. Эринг дунё сафарида ўзига йўлдош, қайғуларида бирга қайғурувчи, шодликларида бирга шод-ланувчи йўлдош бўлмоқ умиди ила сени қабул этади. Зинҳор унинг умидини пучга чиқарма, ҳар вақт шукурлар бўлсин, мақсудим бўлди, деб сўзласин ва сендан ризо бўлиб юрсин! Эрингнинг яқинларини, кўпроқ қайнотанг ва қайнонангни ҳурмат қил. Уларни ўз отанг, ўз онанг ҳисобида кўр. Уларнинг болаларини, туғишганларинг ҳукмида ҳисоб эт. Эрингдан ҳеч бир сирингни яширма. Эрингдан бошқа кишига сир айтма. Қизим! Эринг ҳуш кўрмаган ишлардан, кўнглига ботадиган одатлардан йироқ бўл. Унинг рашкини келтиражак ҳеч бир нарса қилма. Эрингнинг молини сақлаб тут, исроф қилма қизим. Уйинг тартибли ва ҳар нарса ўз ўрнида бўлсин. Болаларингни эринга суюкли этишга, эрингни ҳам болаларинга севилишига тириш». 280-савол. Туғилган болага азон айтишлик тўғрисида. 280-жавоб. Албатта ислом фарзандларини қулоқларига азон ва таъкбир айтишлик суннатдир. Чунки Расулуллоҳ алайҳиссаломдан муборак ҳадис борки, маъноси: «Бир одамки туғилса шу одам учун фарзанд бас айтсин ёки айтдирсин, ўнг қулоғига азон, чап қулоғига таъкбир, тоинки шу туғилган боланинг аввалги қулоғига эшитиладиган сўз Аллоҳнинг муборак исми бўлсин.

249-савол. Нима сабабдан исломда тўнғиз гўшти ҳаром қилинган. 249-жавоб. Мазҳаб (ханифия мазҳаби) соҳиблари уламоларимиз жавоб берадиларки, хоҳ гўштини еса бўладиган, хоҳ гўштини еса бўлмайдиган йиртқич ҳайвонларда ҳам ҳамият бордур, аммо ушбу ҳамият тўнғизда йўқдир. Аллоҳ таъло ҳаром қилди, тоинки ҳалол қилса ушбу ҳайвонлардаги ҳамиятсизлик мўминларга сироят қилиб ўтмасин. (Қаранг: «303 саволга 303 жавоб» китобидан, намоз, талоқ, ҳалолу ҳаром, жаннату дўзах, Марғилон масжидул фуркон. 28-29, 21,12-бетлар). Ўзбекистонда дин давлатдан ажратилганлиги туфайли хоҳлаган кишиларгина бу нарсаларни бажаридилар. Шундай қилиб, исломдаги маросимлар 250 тадан ортиқроқ бўлиб, улар ҳар жой, вақт, шароитга қараб турли даражада амал қилмоқда. Бу маросимлар маданиятнинг ажралмас бир қисми. Қурбон ҳайити ва рўза ҳайити давлатимиз томонидан умумхалқ байрамлари даражасига кўтарилиб қўйилди, бу демократиямиз меваларига киради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил. 6. Искандар Жадид. Биз қандай ибодат қиламиз? Германия. 7. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Ҳадис 2. Алб жомиъ Ас- Саҳиҳ (Ишонарли тўплам). Қомуслар бош таҳририяти. Тошкент-1996 й 8. Имом Бухорий таърифи. Тошкент. «Чўлпон» нашриёти, 1996 й

O'xshashlar

Диннинг моҳияти жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни

Диний экстремизм ва терроризм ҳамда уларнинг жамият барқарорлигига таҳдиди

Жахон динлари хакида тушунча

Диншунослик асослари фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Диншунослик фаноли