O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar - CHQBT - Referatlar

O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar

Yuklangan vaqt:

24.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar Reja: 1. Xonliklarda qo’shining tarkibiy tuzilishi va uning o’ziga xosligi. 2. Xonliklardagi harbiy unvonlar 3. Xonliklardagi mansablar hamda ular egalarining vazifalari.

Maqsad: Talabalarga O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar haqida ma’lumot berishdan iborat. Mang’itlar sulolasi hokimiyat tepasiga kelgan dastlabki yillarda amirlik o’zining muntazam qo’shiniga ega emas edi. Amirlikda mavjud bo’lgan oz sonli harbiylarning asosiy vazifasi amir va uning a’yonlarni qo’riqlash hamda shahar osoyishtaligini ta’minlash ishlari bilan xarakterlanar edi. Urush vaqtlarida amir buyrug’i bilan xalq lashkarlari to’planib harbiy harakatlariga jalb etilgan. Buxoro amirligida qo’shin tuzishiga kelsak, Temuriylarning saltanati parchalangandan to XIX asrning birinchi choragiga qadar bu masalada deyarli katta o’zgarishlar kuzatilmaydi. Amir Shohmurod hukumronligi davrida qo’shin ikki qanotdan iborat bo’lgan. So’l qanotda mang’it, kenegas, keroit, do’rman, qo’ng’irot, qiyot, qirg’iz, xitoy, qipchoq, o’taji, turkman, arlot, qalmoq, uyg’ur, mo’g’ul, qori, hofiz, o’g’lonlardan tuzilgan dastalar tashkil etgan. Chap qanotda qatag’on, saroy, yabu-yabg’u, bahrin, jaloir, qang’li, yuz, ming, paymon, qarluq, berkut, qo’rchi, arg’un, og’lon, qalliq, fulodchi, qirq, olchin, mojar, chinboy, bedoyil, as, jibirg’in, qilgiy, timoy, masid, tar, bog’lon, iloji, tugut va shogirdpesha guruhlari joylashgan. Ta’kidalash joizki, sarbozlikka qabul qilinayotgan yuqorida aytib o’tilgan urug’-aymoqlardan qaysi biriga tegishligiga qarab mazkur guruhlargagina qabul qilinib, ular aralashtirib yuborilmagan. Bunday urug’larga qarab qo’shin tuzish o’sha davrda hukm surgan Xiva va Qo’qon xonliklarida ham mavjud edi. Masalan, Xiva xonligida Bayoniyning ma’lumoticha 1848 – 1849 yilgi harbiy harakatlar vaqtida Muhammad Aminxon navkarlarining ro’yxatini tuzishga buyurilib farmon berilganda, xonlik qo’shini quyidagicha ko’rinish olgan: Pahlavon ota, Eltuzarxon, Muhammad Rahimxon va hokazolar asosiy tug’ini ko’tarib borib, bundan tashqari, qo’ng’irotliklar tug’ini Qutlimurodbiy sarkardaligidagi 600 qo’ng’irotliq navkarlar, qoraqalpoqlar tug’ini To’ra va Solih otaliq sarkardalar boshliq 2 ming navkar, yovmutlar tug’ini

Ahmatulloh yasovulboshi sarkardaligida, 2 ming otliq yimralilar tug’ini Xudoyor sarkardaligida 2 ming otliq, chavdirlar tug’ini Muhammad Murodbiy sarkardaligida ming otliq, sakirlar tug’ini Erniyoz mahram sarkardaligida, 6 ming otliq, tuyachi tug’ini Ollosh biy o’g’li Olloyorbek sarkardaligida 650 ming nafar, mang’it tug’ini bekmanbiy sarkardaligida 300 otliq, qipchoqlar tug’ini Xo’ja Niyozbiy sarkardaligida 300 otliq va hokazo shunga o’xshash – 25 guruh tug’i ko’tarib borilgan. Demak, XIX asrning boshlariga qadar xonliklarda qo’shin tuzishda urug’ – qabilachilik an’analari etakchilik qilib kelgan. Mang’itlar sulolasi hukumronligida amir Haydar hukumronligi davriga (1800 – 1826) kelib dastlabki tub o’zgarishlar ro’y berib, ya’ni ma’lum ma’noda muntazam armiya tashkil etildi, deyishga asos bor. Biroq, ba’zi tarixchilar bu fikrga to’la qo’shilmaydilar. Tadqiqotchi B. Ismoilova Buxoro amirligida armiya va harbiy ishlarni tashkillashtirishni ikki bosqichga bo’ldi va I bosqichni XIX asr boshlaridan XIX asrning 30-yillarigacha, ya’ni amir Haydar davrida hisoblab, bu davrni shu sohaga dastlabki asos qo’yilganligi, to’la muntazam armiyani tashkil etilganligini esa II bosqichida amir Nasrullo davriga (1827 – 1860 yy) to’g’ri kelib to 1837 yilda oxiriga etkazdi, deydi. Amirlikning doimiy armiyasining tashkil etishga sababalardan biri bu Rossiyadan 1826 yilda Negri missiyasiga hamkorlik qilib, kuzatib kelgan rus askarlari va kazaklarning Buxoroga kelishidir, degan taxmin bor. Aslida amir Haydar davrida muntazam armiya tashkil etishga to’la erishilmadi. Chunki merosho’rlar o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar, ichki nizolar, bo’ysunmas amaldorlarni jilovlash bu ish yo’lida katta to’sqinlik qildi. Amir Haydar o’z doimiy armiyasini Qarshida tuzishga harakat qildi, chunki bu erdagi harbiy garnizon eng kuchli edi. U tashkil etgan qo’shinda zobit va harbiy boshliqlar sarkarda maqomiga ega bo’lib, davlat hazinasidan maosh olar edilar. Oylik maoshlar qisman pul, qolgan qismi esa natural tarzda to’lanar edi. Panjsad boshi o’zining belgisiga – bayrog’iga ega edi. Mingboshining yonida doimo bundan kattaroq bayroq bo’lar edi va bu “tug’” deb yuritilgan. Bunday bayroqqa

ming kishilik guruh haqli bo’lib, uning boshlig’i hurmatli sanalar, ark darvozasidan otda o’tishga haqli, boshqa zobitlar esa piyoda kirar edilar. Amirlik artilleriyasi Eronda ishlab chiqarilgan bir necha to’plardan tashkil etilgan bo’lib, ularning uch-to’rttasi lafet (temir suyanchiq) ga ega edi. Qo’shin asosan mahalliy aholi vakillaridan iborat bo’lib hech qanday harbiy tartiblarga rioya etmas edi. Qo’shinning katta qismi Qarshidan sharqda SHahrisabz kenegaslaridan himoyalanish maqsadida saqlanardi. Qarshi shahri devor bilan o’ralgan bo’lib, ichkarida qo’rg’on mavjud edi. Viloyatda esa o’nlab qo’rg’onlar bo’lgan. Mavjud Gurdshob, Karki, Sherobod va boshqa bir qancha qo’rg’onlar loytuproq devorlar bilan o’ralgan, ichkarida – ko’handiz (Sitadel) – qal’a bo’lgan. Harbiy harakatlar chog’ida aholi himoyalanish uchun qo’rg’onga to’planishib turishgan, garnizonlarda 10 tadan 200 tagacha askarlar saqlangan. Amir Haydar Buxoroga kelgach, Hakimbiyga qo’rg’on va qal’alarni doim bekam-ko’st saqlash, devorlarni etti metrgacha etkazish, Navro’z kunlari xavfsizlik kunlarini kuchaytirish, qo’rg’on burchaklarida yashash xonalarini qurishga buyruq berib xatlar yozgan. Qarshi viloyatida harbiy qismlar quyidagicha shakllantirilgan: Saroy urug’idan 500 nafar, ulardan 100 nafari askarlikka, 400 kishi qora ishlar uchun, aymoq jamoasi 300 kishi, arab, o’z qavmlaridan 20 kishidan, qo’shchilar – 50, qatag’on – 6, arlot – 10, yag’du – 20, do’rmon – 4, panjobiy – 20, qorluqlar – 15, xitoyliklar faqat shogirdpeshalikka – 13 kishi, siroblar – 12 kishi doimiy xizmatda bo’lishlari shart edi. Amir Haydar o’zining bir maktubida Muhammad Hakimbiyga “YAxshi qobiliyatli shogirdpeshalarni navkarlikka o’tkazing, lekin ularning soni 500 tadan oshmasin, qobiliyatsiz shogirdpeshalarni uyiga haydab yuboring” deb yozadi. Shogirdpeshalar asosan garnizon va qo’rg’on ichidagi yumushlarni bajarishar edi. Qoracheriklar esa haddan tashqari urushga ko’p jalb etilgan, ba’zan shu tufayli ular o’rtasida noroziliklar kelib chiqqan.

Qo’qon xonligida ham harbiy harakatlar vaqtida qo’shinga jalb etiluvchi yordamchi bo’linmalar – “qoraqozon” va “qoracherik” tartibiga keltirilib, yangi nomuntazam yordamchi bo’linma “qilquyruq”qa asos solindi. Qo’shinda “shogirdpeshalar” bo’linmasi mavjud bo’lib, unga boshqa bo’linmalarning yosh, iqtidorli, o’ziga to’q vakillari saralanib olinib ularga turli jang uslublari, harbiylarning boshqarish san’ati o’rgatilgan. Buxoro amirligi qo’shinidagi dastalarda askarlar soni bir xilda bo’lmagan. Har qaysi urug’ va hudud mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib yoki amirlikdagi nufuziga qarab qo’shin soni belgilangan. Bundan tashqari qo’shin tarkibida turli davlatlar fuqarolari hisoblangan harbiy asirlar, qullar va boshqa toifa vakillari ham mavjud edi. Amir Nasrullo (1827-1860) davrida qo’shin tuzilishi quyidagicha qo’rinish olgan edi: Harbiy asirlardan iborat 80 kishilik guruh, 700 kishilik harbiy bo’linma, ular 7 dastaga bo’linib boshida ellik boshi, bu guruh ham o’nliklarga bo’linib, dahboshi boshqargan va yuzboshiga yordamchi harbiy mansabdor hisoblangan. Ta’kidlash joizki, Nasrullo mang’it amirlari ichida birinchi bor piyoda sarbozlar tarkibidan to’pchilardan iborat doimiy harbiy bo’linmaga asos soldi. Amirlikda to’plar bundan ham oldin bo’lishiga qaramasdan ulardan alohida guruh, O’g’lon va Talipoch darvozalari oldida to’pchilarning kazarmalari barpo etilganligi aytib o’tadilar. Amir Nasrullo tashkil egan to’pchilar tarkibida 14 barabanchi, 14 naychilardan iborat musiqachilar guruhi mavjud bo’lib, har bir yuzlikda ikkita turk namunasidagi barabanchi, 4 ta surnaychi, 6 ta trubachi faoliyat ko’rsatgan. Shunday bo’lsada, amir Nasrullo davrida doimiy qo’shin soni manbalarda turlicha keltiriladi. Qo’shining asosiy tarkibini asosan sarbozlar tashkil etib, ularning son 1868 – 1873 yilgi Buxoro – Rossiya bitimiga ko’ra 12 mingdan oshmasligi kerak bo’lgan. Amir Muzaffar davridan boshlab sarbozlar ikki guruhga bo’lingan:

1.Shanbegi sarbozlar – bu guruh sarbozlari haftaning shanba va yakshanba kunlari harbiy mashg’ulotlarga qatnashgan. 2.Seshanbegi sarbozlar - bu guruh sarbozlar seshanba, chorshanba va payshanba kunlari harbiy mashg’ulotlarga qatnashgan. 12 ming kishilik sarbozlarning 6 mingi “Seshanbegi”, ya’ni 6 mingi esa “Shanbegi” deb nomlangan. Har ming kishilik sarbozlar guruhi dastalarga bo’linib, sarkardalar boshqargan. Har bir dastalar ham o’z navbatida 5 ta “Baydoqga” bo’linib har bir baydoqqa 200 tadan sarbozlar xizmatda bo’lishgan. Baydoqlar 2 ta yuzlikga (yuzlikni yuzboshi boshqargan) 4 ta 50 kishilik guruhga (panjohboshi boshqargan) bu guruh esa dahboshi boshqaruvida bo’lgan 5 tadan harbiy bo’linmaga bo’lingan. Qo’shin safiga qabul qilish qoidalari deyarli butun sulola hukumronligi mobaynida o’z an’anaviyligini saqlab kelgan. XX asr boshlari, aniqrog’i 1905 – 1920 yillarda yangi tipdagi harbiy qismlarning tashkil etilganligi bois bu an’ana biroz buzilgan. Qo’shin tarkibiga qabul qilishning turli tomonlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, avvalambor jinoyatchi, o’g’ri, mahkumlar ota-onalar o’z farzandlari ustidan shikoyatlari uchun, qochoqlar evaziga ularning kafilliklari hisobidan sarbozlar qabul qilinganligini aytib o’tish lozim. Xususan, Buxoro amirligi tarixiga oid hujjatlarning birida: – “Hazrati Sayyidimning muborak boshlariga tasadduq bo’lay! Hazrati amiri g’ufronnishon davrlarida Nosirxon, afg’on yasovuli, oliy zindonga qamalgan edi. Oliy farmoyishga binoan Chorjuyga kelib sarbozlar safiga qo’shildi. Har yili u 50 man g’alla olib hursandchiligidan janob oliylari xaqlariga duo qilmoqda. Uning ko’chi Buxoroi Sharifga qolgan. Mazkur qulingiz, Qoravulbegi janob oliy hazratimni benihoya duo qilib bandalik arzimni bildiramanki, Oliy davlatxonaning quli bo’laman. Qulingiz Buxoroi Sharifga borib navkarlarinigiz safida xizmat qilib, ahlu ayoli bilan birgalikda zoti Oliyni duo qilamiz deb umid qilyapti. Men bir ojiz notavon qulingiz shu sababdan oliy marhamatingiz va roziligingiz ne tariqa bo’ladi

degan andisha arzini bildirdim” deyilgan. Ushbu ma’lumotdan ko’rinadiki, sarbozlarning bir qismi mahbuslardan tashkil etilgan. Ma’lumotlarga qaraganda, sarbozlikka qabul qilinayotgan paytda unga bir kishidan 3 kishigacha kafil bo’lgan, mabodo askar xizmatdan qochsa, to topilgunga qadar uning kafillari harbiy xizmatga jalb etilgan. Aksariyat hollarda sarbozlikka qabul qilinadigan vaqtda unga uchta kafil tayinlanilgan. Bu hujjat qozi ishtirokida rasmiylashtirilib muhr bosilgan. Xizmatdan qochgan sarbozlar o’rniga uch kafilning xizmatga jalb etilishi quyidagi maqsadlarga yo’naltirilishi mumkin edi: – qo’shin tarkibida tartib intizomni saqlab turish; – qo’shindan qochgan, kafilsiz va bedarak yo’qolgan sarbozlar o’rnini to’ldirish; – mamlakatda vatanparvarlik ruhining pasayib ketganligi, harbiy xizatni sharaf emas, balki, davlat majburiyati deb bilish; – harbiy xizmatning og’irligi; – harbiy xizmatning obro’ va e’tibori yo’qligi; – daromadi va tiriklikning og’ir sharoiti. Qo’shin tarkibiga qabul qilish to’g’risidagi fikrimizni davom ettirar ekanmiz, sarbozlikka qabul qilinganlar toifasiga ota-onalarining o’z farzandlari ustidan qilgan arzlariga asoslanib chaqirilganlarni ham ko’rish mumkin. Shuningdek, amirlikda o’zga yurtlardan panoh izlab kelganlar, muhojirlar hisobiga ham qo’shin safi to’ldirilib borilgan. Bundan tashqari, ko’ngillilar hisobidan ham qo’shin safi to’ldirib borilgan. Amirlik qo’shinlari tarkibini o’rganish jarayoni shuni tasdiqlaydiki hatto, 1920 yilga qadar ham ham harbiy xizmatchilar orasida qullar mavjud bo’lgan. Ma’lumki, Buxoroda sarbozlar dastasi dastlab qullardan tuzilgan bo’lib, ular umrlarining oxirigacha harbiy xizmatni o’tashlari majburiy bo’lgan. Nihoyat, 1886 yil amir Abdulahad farmoniga muvofiq boshqa qullar kabi bular ham ozodlik vasiqalarini olish huquqiga ega bo’lganlar. Ma’lumotlarga qaraganda,

sarbozlarning ko’pchiligi o’z ozodlik vasiqalarini qo’lga kirita olmay amirga bu masalada qayta-qayta murojaat qilishni davom ettirganlar. Qul askarlar alohida o’nliklarda xizmat qilishgan. Garchi erkin sarbozlar XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab doimiy qo’shin ko’rinishini olgan bo’lsada, tinchlik vaqtlarida ular shahar tozaligini saqlash, obodonchilik va hatto dehqonchilik ishlari bilan ham mashg’ul bo’lishgan. Bunday sarbozlar harbiy mashq va jang vaqtlaridagina harbiy kiyim hamda qurol- yarog’ bilan ta’minlangan. Amir Muzaffar xukumronligi davriga qadar ular tinch vaqtlarda qurolyarog’larini o’z uylariga olib kelishgan. Shu davrdan boshlab ularning harbiy kiyimida ham o’zgarishlar ro’y bergan. Boshlarida qora uzun shapka (qalandarlarnikiga o’xshash), oq bo’zdan shim, qishda harbiy mundir (kulucha) Buxoro sarbozlarining ko’rinishlarini tashkil etgan. Shim va mundir ikki yilda bir bor almashtirilgan. Oyoq kiyimini har bir sarboz o’zi bilan olib kelishga majbur bo’lgan. Amir Abdulahadxon davriga kelib harbiylarga ikki yilda bir juft etik beriladigan bo’ldi. Harbiy Mundir “Kulucha” yoki “yopiq” bosh kiyimi esa “qo’lochin” deb yuritilgan. Sarbozlar pogonlarida dasta raqami yopishtirilgan edi. Amir Muzaffarxon vafotidan so’ng amir Abdulahadxon sarbozlar sonini 2000 nafarga qisqartirdi. Shanbegi sarbozlari 4 dasta (4000 kishi) ni, seshanbegi sarbozlari ham shunchani tashkil etdi. Ayniqsa, bu davrda sarbozlarning yana bir guruhi ajralib chiqdi. 4000 shanbegi sarbozlaridan 2000 nafari beshotar miltiq bilan qurollanib ularga “dumbalapur” (ya’ni o’q miltiqning orqa tomonida joylashgan, shuni ham aytib o’tish joizki amirlikda “dumbalapur” nomli to’plari ham mavjud bo’lib ular egalari ham dumbalapur deyilgan) deb nom berildi. Yuqorida aytib o’tilganidek qisqartirilgan sarbozlar turkumiga Turkiston general – gubernatorligi tasarrufidan qabul qilingan (asosan Qo’qon, Jizzax, Samarqandlik) lar kirib ular gubernatorlik bilan kelishuvga asosan ozod etilishi kerak edi. Amir Abdulahadxon hukumronligi davrida rus asirlaridan qabul qilingan sarbozlar deyarli ozod etilgan edi. Bundan tashqari amir Abdulahadxon davrida keksaygan, kasalmand sarbozlarni qo’shin tarkibidan ozod etish ishlari ancha jonlangan.

Sarbozlar amirlikdagi mavjud 28 beklikdan kelishib ma’lum bir muddatda maxsus xizmatlarni o’tashgan. Bunday sarbozlar guruhi “ilg’or” deb nomlanib ular quyidagicha taqsimlangan: – Chorjuy bekligida 100 dumbalapur, 10 ta to’pchi (2 ta eski to’p bilan) xizmat muddati 6 oy; – Shahrisabzda 800 seshanbegi, 10 ta to’pchi (3 ta eski to’p bilan). Bu harbiy guruh Kitob bekligida ham o’z nazoratlarini o’rnatib, bu erda ular bir yil xizmat o’tashgan; – Karkida 100 dumbalapur, 10 to’pchi (2 ta to’p bilan) 6 oy xizmat qilishgan; – Karmanada 200 dumbalapur, 10 to’pchi (2 ta to’p). Xizmat muddati 1 yil; – Darvozda -200 seshanbegi, 10 to’pchi (2 to’p). Xizmat muddat 1 yilu 2 oy; – Baljuvonda – 600 seshanbegi, 10 to’pchi (4 ta to’p). Xizmat muddati 2 yil va hokazo. Mazkur muddatda xizmatda bo’lgan sarbozlarning “ilg’or” qismi mavjud hududlardagi Elnavkarlarga yordam berishgan. Ko’rsatilgan muddat tugagach, ilg’or qisim boshqa hududlarga ko’chirilgan. Mang’itlar sulolasi davrida amirlik qo’shini sarbozlardan tashqari to 1920 yilga qadar bir qancha yangi harbiy guruhlar tashkil etilgan. Tarixchi Muhammad Sayyid Baljuvoniyning yozishicha, 1917 – 1920 yil oralig’ida amirlikda qo’shin tuzilishi quyidagicha ko’rinish olgan: “Buxoro askariyasining nizomi etti favj (guruh)dan iborat edi 1.To’pchilar. 2.Otliq kazaklar. 3. Shefskiy. 4. Terskiy. 5. Arabbachalar. 6. Turkman favji. 7. Sarbozlar”. Otliq kazaklar “Qazonski” deb ham yuritilib bundan tashqari amirlik qo’shinida g’ulombachchalar, sherbachchalar, elnavkar guruhlari ham bo’lgan. Ushbu nizomiy guruhlarga e’tiborni qaratadigan bo’lsak, ulardan sarbozlar, g’ulombachchalar, elnavkarlar va to’pchilar guruhi ancha ilgari tashkil etilgan

bo’lib, qolgan guruhlar esa mavjud siyosiy vaziyatdan kelib chiqqan holda XX asr boshlarida tashkil etilganligini ko’ramiz. G’ulombachchalar . Bu nizomiy guruh Buxoroda hukm surgan barcha sulolalar davrida mavjud bo’lib ularning asosiy vazifasi to’rt gektarni tashkil etgan arkning ichki qismini qo’riqlashdan iborat bo’lgan. Buxoro arkini qo’riqlash uchun tashkil etilgan harbiy guruhlarni buxorxudotlar, Somoniylar, Qoraxoniylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va umuman, butu mang’itlar sulolasi davrida faoliyat ko’rsatganligini ko’ramiz. Arkning ichkari qismini qo’riqlashda mang’itlar sulolasi davrigacha hukmronlarning yaqin va eng ishonchli kishilaridan tanlab olingan. Biroq, amir Nasrullo davriga kelib, dastlab 100 nafardan iborat “G’ulombachchalar” (ya’ni “qulbachchalar”) nomi berilganligining sababini bilib olamiz. Yuz kishidan tashkil etilgan dastlabki g’ulombachchalar o’z oilalari bilan ark ichida yashashgan bo’lsalar, ular soni ko’ngillilar hisobidan 200 taga etgach, bu ko’ngillilar xizmat vaqtidan so’ng o’z uylarida istiqomat qilishgan. G’ulombachchalar xizmat vaqtida 2 guruhga bo’linib, haftada 3 kun qo’riqlash xizmatida bo’lishgan. Xuddi shanbegi va seshanbegi sarbozlaridek birinchi guruh shanba, yakshanba, dushanba kunlari, ikkinchi guruh esa seshanba, chorshanba, payshanba kunlari xizmatda bo’lishgan. Juma kuni dam olish kuni hsoblansada qo’riqlash vazifasini arkda yashovchi g’ulombachchalar bajarishgan. G’ulombachchalar ark ichida xizmatda quyidagicha taqsimlanishgan: Amir Nasrullo hukmronligi davrida 100 nafardan iborat g’ulomlarning 50 nafari 3 kundan qoravullik xizmatini o’tashib, ulardan 20 nafari ark tashqaritsidagi maxfiy xabarlarni amirga etkazish, 10 nafari amirlikdagi obxona, regxona, kanaxona kabi zindonlarni qo’riqlashgan. G’ulombachchalar (100-200 keyinchalik 50 kishilik) sadboshi (yuzboshidan) tashqari ark qo’riqlashida mas’ul bo’lgan “to’pchiboshii darvoza” harbiy mansab egasiga bo’ysunishgan. Keyinchalik bu guruhga ko’ngillilar ham jalb etilib, amir Muzaffarxon hukmronligi davrida ularning soni 200 nafarni tashkil etgan hamda

g’ulombachchalar o’z oila a’zolari bilan arkning ichida istiqomat qilishgan. Bularning harbiy tuzilmasi ham xuddi sarbozlardek ikki yuz nafardan iborat bir yuza (yuz boshi boshchiligida) to’rtta ellik nafardan iborat bir yuza (yuz boshi boshchiligida) to’rtta ellik nafardan iborat qism (panjohboshi rahbarligida), 8 ta 25 kishilik guruh va 16 ta 12 -13 kishidan iborat o’nlikdan (dahboshi boshchiligida) tashkil topgan. Amir Abdulaxadxon hukmronligi davriga kelib, ularga extiyoj qolmaganliklari, ark ichkarisida ular (oilalari) sonining ortib qolganligi, siyosiy jihatdan amirlikning rossiya imperiyasi prtekrotoratiga aylanganligi, bundan tashqari arkning tashqari qismi 200 nafardan iborat dumbalapur sarbozlarining qo’riqlanayotganligi amirni shu qarorga kelishi majbur qildi. Bundan tashqari xuddi sarbozlar singari Turkiston general gubernatorligi tasarrufidagi hudud fuqarolari, kasalmand hamda keksayib qolgan g’ulombachchalar ham xizmat safridan ozod etilgan. Umuman g’ulombachchalar nomi bilan harbiy qismning to 1920- yiligacha saqlanganligi amirlikdagi qulchilik masalasiga biroz oydinlik kiritadi. Elnavkarlar. Buxoro xonligi tashkil etilgan dastlabki davrlardayoq (1533- 1539) guruhi xususida manbalarda ma’lumotlar uchraydi. Elnavkarlar nizomiy guruhi Buxoro amirligida 25 beklikning har birida ham mavjud bo’lib ularning asosiy vazifasi o’z bekliklarida tinchlikni saqlash choralarini himoya qilishdan iborat bo’lgan. Har bir beklikda o’z navkarlariga ega bo’lib, ularning eng katta qismi etti amloklikdan iborat (Buxoro, Xo’jai-Jahon, Vobkent, Pirmast, Xo’ja Orif, Romitan, Zarmitan) Buxoro bekligida tegishli edi. Ya’ni Buxoro bekligida 150 nafardan iborat 9 ta dasta tashkil etilgan ushbu dastalar har qaysi turkiy guruhlar, joy nomlari bilan atalgan. Buxoro bekligidan 9 dastadan iborat elnavkarlar dastasi quyidagicha nomlangan: Mang’it 2. Xitoy 3. Qirg’iz 4. Qipchoq 5. Ushruq 6. Arab 7. Nayman

8.Burgut 9. Saroy. Qolgan hududlarda faoliyat ko’rsatgan elnavkarlarning nomlanishi, soni hususida ilovadagi jadval orqali bilish mumkin. Elnavkar doimiy harbiy xizmatchi xisoblanmay 150 nafarli dasta 6 oydan navbat bilan qoravullik hamda hammollik xizmatini o’tashgan. Qolgan vaqtlarda dastadagi 75 kishi o’z uyida yashagan. Elnavkarlar asosan mahalliy qurol – yarog’ bilan qurollantirib, ular uchun maxsus harbiy kiyim berilmagan. Ular asosan shox miltiq, xanjar, qilich va boshqa qulol-yarog’larga ega bo’lishgan. Moddiy sharoitlari imkon beriladigan elnavkarlar xizmatga o’z otlari bilan borganlar. Shuning uchun ham bu guruhni na otliq, na piyoda askarlar qatoriga qo’yish mumkin. O’z otlari bilan xizmat qilgan harbiy xizmatdagilarning otlari “tamg’asiz otlar” yoki “tamg’asiz otli elnavkarlar” deyilgan. Amir Haydar hukmronligi davrida boshlab elnavraklarga yilida bir bor ellik tangadan iborat “sarpo-puli” berila boshlangan. Guruh harbiy mansabdorlari esa bundan tashqari o’z tanho erlari hamda tegirmonlariga ega bo’lganlar. Elnavkarlar 1920-yilga qadar faoliyat ko’rsatganligini hisobga oladigan bo’lsak, ularga amirlikda ma’lum darajada ehtiyoj bo’lganligini ko’ramiz. To’pchilar. Buxoro amirligi qo’shini tarkibida piyoda sarbozlardan tashkil etilgan alohida to’pchilar guruhiga amir Nasrullo (1827-1860) davrida asos solingan. Mabaalarda shunday e’tirof etilsada, biroq jang, harbiy yurishlar chog’ida to’pchilar amirlikda tashkil etilgan nizomiy guruhlargi turli miqdorda taqsim etilgan. YAna shuni aytib o’tish joizki, amir Nasrullo davridan boshlab to 1920 yilga qadar to’pchilar soni to’plar songa nisbatan qisqarib boradi va bu to’plarning harbiy texnik darajasining ancha ortib borganidan dalolat beradi. Amirlikda zambaraklar asosan Rossiyadan hamda Afg’oniston davlati hududi orqali olib kelingan Ingliz va Turk to’plaridan iborat bo’lgan. 1850-1880 yillarda amirlikdagi bekliklarga to’pchilar quyidagicha taqsimlangan: Buxoro bekligida 90 ta to’pchi, 30 ta to’p; Chorjo’y bekligida 10 ta to’pchi, 2 ta to’p (o’ta og’ir hajmli); Shaxrisabz beligida 10 to’pchi, 3 ta to’p;

Karkida 10 to’chi, 2 ta to’p (o’ta og’ir hajmli); Karmanada 10 to’chi, 2 ta to’p (o’ta og’ir hajmli); Boljuvonda 10 ta to’pchi, 3 ta to’p va hokazo. Buxoroda to’pilar soni 100-250 nafarligi yuqorida aytib o’tildi. To’pilar amirlik qo’shinida eng nufuzli kishilar hisoblanishgan. Biroq ularning amaldagi vazifalari o’ta og’ir bo’lib, shuning uchun ularga boshqa turdagi harbiylarga nisbatan ko’proq maosh to’langan. SHu sabab bo’lsa kerak, amirlikdagi eng oliy harbiy mansablardan biri ham to’pchiboshi hisoblangan. Amir Muzaffarxon hukumronligining oxirlaridan tortib to Olimxon davrigacha Qarshi hokimi Akrambek, amir Olimxon hukumronligi davrida sobiq bosh mirshab Abdusattorbek to’pchi boshi lavozimida faoliyat ko’rsatgan. To’pchilar haftaning har shanba kunida harbiy dala mashqlari o’tashgan. Buxoro bekligida bunday joy shaharning Samarqand darvozasi tashqarisidagi keng maydon hisoblanib, bunday mashqlar “Paxta-parron” deb nomlangan. “Paxta- parron” mashqi chog’ida to’plar zarasizlantirilgan o’qlardan, ichiga sochma porox o’rniga arpa qipig’i solib foydalanilgan. Biroq amirlikka tegishli boshqa hududlarda ham to’pchilarning harbiy mashqlari o’tkazilganligi to’g’risida ma’lumotlar biz o’rgangan manbalarda uchramaydi. To’pchilar harbiy texnik darajasining nosozligi bois ular otilgan paytida to’pchilarning halok bo’lish holatlari ham kuzatilgan. 1918 yilgi Kolesov voqealari chog’ida Buxoro bekligi Vobkent amlokligidagi to’pchilar safida xizmat qilgan Rahmatulloqul jang chog’id halok bo’lgan. Turmush o’rtog’ining bergan ma’lumotlariga qaraganda bu hol to’p otilishi natijasida yuzaga kelgan kuchli tebranish oqibatida yuz bergan. To’pchilar guruhini 2 guruhga bo’lish mumkin. 1. Qal’a to’pchilari; 2. Dala to’pchilari. Qal’a to’pchilari safiga asosan amirlikdagi o’ta og’ir to’p egalarini, dala to’pchilari guruhiga esa, Buxoro amirligida nisbatan engil to’plar, keyinchalik ngliz, rus, turk to’plari bilan qurollanaganlarni kiritish mumkin. Buxoro xukumdorlari o’z to’plari va to’pchilari bilan qancha maqtanmasinlar, ular ham Buxoroni ishg’ol etishning oldini olib qola olmadilar.

Terskiy. XIX asrning 60-yillarida rus armiyasidan qochgan tatar harbiy Usmon amirlikka tashrif buyurib, yangi tartibdagi qo’shin tuzishga kirishdi. Amir Muzaffarxon unga bu borada hayrihohlik bildirdi. Usmon faoliyati natijasida u birinchi bo’lib Buxoro amirligida rus harbiy ustavi bo’yicha ish yuritishni boshladi. U qo’shin saf tortishida, jang qilish uslublarida va boshqa ko’pgina sohalarda evropacha qoidalarni qiyinchilik bilan bo’lsa ham joriy eta boshladi. Biroq, 1868 yilgi Rossiya imperiyasi va Buxoro amirligi o’rtasidagi Zirabuloq yonidagi jangda amir qo’shinlari mag’lubiyatga uchragach, barcha ayb Usmonga yuklatildi. Unga jang paytida qo’shin boshlig’i To’xtamishbek hamda turk Hojiga bo’ysunmaslikda ayb qo’yilib 1868 yildayoq qatl etildi. Rus harbiysi Arendarenko Usmonga nisbatan ijobiy fikr bildirib “Amir armiyasi uchun o’ta ahamiyatga molik ishlarni amalga oshirishga kirishgan edi, lekni manmanlikka berilgan amaldorlar buni tushunib etmadilar”-deb yozgan edi. Garchi o’sha davrda zamonaviy harbiy texnika va ilmlarni o’rgani, uni qo’llash ishlariga e’tiborsizlik bilan qaralgan bo’lsada, amir Muzaffarxon vorislari bu masalada biroz ijobiy yondashgandek ko’rindi. Biroq, bunga kech bo’lgan edi. Protektorat sharoitidagi bir tomonlama harbiy islohotlar chor ma’murlari nazoratlariva ta’sirida o’tkazib turilgan edi. Buxoroning so’nggi ikki amiri Abdulahadxon va Olimxonlar Rossiya imperiyasi imperatori habiy lavozimli kishilar sanalgan. XIX asr 70 - yillariga kelib Sharqiy Buxoroda harbiy siyosiy holat ancha yomonlashdi. Ayniqsa, Hisor bekligida buni yaqqol ko’rish mumkin edi. Natijada rus ma’murlari o’lkada tinchlikni saqlash maqsadida amirlikka harbiy sohada ko’rsatish kerakligini tushunib, 1881 yildan boshlab rus harbiy injinerlari, konstruktorlari, zobitlari 12 – Turkiston batalioni polkovnigi Serpitskiy rahbarligida faoliyat ko’rsata boshladi. Amir Abdulahadxon rus imperatorining general adyudanti hisoblanib Rossiyadagi Terskiy Kazaklari polki, Shefskiy nomli 5-Orenburg kazaklari polki ro’yxatiga kiritilgan edi. Terskiy kazaklari dastlab piyoda qo’shin hisoblanib keyinchalik ularning bir qismi otliq askarlarga aylantirildi.

Terskiy Kazaklari otryadi harbiy kiyimlari xuddi rus kazaklariga o’xshash bo’lib ular turmush tarzi sarbozlarnikiga qaraganda qaraganda bir muncha yaxshi hisoblangan. Ularga yiliga 4 sirda xarbiy kiyim, oyida 35 tanga maosh, yilida musulmon bayramlari chog’ida 20 tanga xudoi puli berilgan. Kiyimlari oq, qora, qizil, to’q sariq bo’lib kazaklarning harbiy unvoniga qarab bu kiyimlar berilgan. Mazkur guruh tashkil etilgan paytda Karmanadagi amir qarorgohi yaqinda joylashtirilgan. Amir Abdulahadxonning Rossiyaga safarlari vaqtida Terskiy otryadi Buxoro shahrida Taxti-Chorbog’ guzaridagi kazarmalarda qo’nim topgan. Amirlik hukumronligi oxirlariga kelib Terskiy kazaklari soni yangi tashkil etilgan “Shefskiy” guruhi bilan birgalikda 10 mingtadan oshib ular uchun amirlikning yozgi qarorgohi Sitorayi Mohi Xossada harbiy kazarmalar tashkil etilgan. Abdurauf Fitrat o’z asarlarida terskiy otryadining o’ta johilligi, xalqqa zulm o’tkazishda ularga etadigani yo’qligi hususida yozadi. Mazkur jamoa kazarmalari ahvoli hususida manbalarning aksariyatida salbiy fikrlar bildiriladi. Askarlar ko’rpa va to’shaklarini o’zlari ta’minlashga majbur edilar. Otliq kazaklar. Terskiy jamoasi tashkil etilganidan 2 yil o’tgach, (1908) amir Abdulahadxon Kavkaz kazaklari namunasidagi otliq kazaklar harbiy qismiga asos soldi. Dastlab ularning soni 600 kishini tashkil etib, 3 baydoqqa bo’lingan va bir sarkarda boshchilik qilgan. Ular ham asosan Karmanada 6 oy muddatda xizmatda bo’lishib, Buxoro shaxrida ushbu guruhga tegishli 3 ta kazarma mavjud edi. Shahardagi Havzi Mirdo’stim, Mazori Chashmai Ayub hamda Kofirobod guzarlaridagi kazarmalar ularga tegishli edi. Keyinchalik Sitorai Mohi-Xosa kazarmalariga joylashtirilgan. Otliq kazaklar jamoasi mahalliy tilda turlicha “kavonskiy”, ba’zi manbalarda “Kuban kazaklari”, “kavkaz otliqlari” deb ham yuritilgan. Otliq kazaaklar tarkibida 35 kishidan iborat bolabomchilar mavjud bo’lgan. Terskiy guruhi singari otliq kazaklar ham haftaning shanba, yakshanba, dushanba kunlari harbiy dala mashqlarida qatnashib, mashq o’tkaziladigan joy shaharning Hazrati Imom darvozasi tashqarisidagi “Xoki poyi Buxoro” deb nomlangan. Dastlab ular tarkibida to’pchilar bo’lmagan. “Kavkaz” otliqlarining kiyimlari rang-barang shohi

va shohiga o’xshash nafis matolardan iborat bo’lib, ular kiyimlarining g’alatiligiga qaraganda, harbiylardan ko’ra ko’proq sirk artistlariga o’xshar edilar. “Kavkaz” otliqlari batamom kazarmalarda joylashgan bo’lib, ularning kazarmalari amir turadigan joylarga yaqin erlarda bino qilingan. Ular o’zlaricha ko’chalarga chiqishlari mumkin emas edi. “Kavkaz” otliqlarining tarkibini 15 yashardan to 18 yashargacha bo’lgan bolalar tashkil etadilar va yoshi 18 dan oshgan bolalarni bu to’dadan chiqazilib, umrbod xizmat qiladigan piyoda sarbozlar to’dasiga kiritadilar. Ularga beriladigan maosh, imtiyozlar, turmush tarzi Terskiy guruhi bilan bir xil bo’lgan. Ushbu guruh otlari “tamg’ali otlar” hisoblanib keyinchalik mabodo o’z otlari bilan xizmat safiga kirish istagini bildirsalar, askarlarning otlari uchun ham ma’lum miqdorda pul, em-xashak ajratilgan. Shefskiy. 1904 yilda amir Abdulahadxon tomonidan tashkil etilgan qo’shin guruhi. Bu guruh amirlikdagi 18-20 yoshli yigitlardan tashkil etilib, dastlab ularning soni 40-50 nafarga, amir Olimxon hukmronligining dastlabki yillarda 600 kishiga, 1918-1920 yillarda esa Terskiy kazaklari bilan biralikda 10 ming kishiga etkazildi. Yuqorida aytib o’tilgan yangi tipda tuzilgan harbiy guruhlarning asosiy vazifasi amir riqobida, qabul marosimlarida musiqa sadolari ostida saf tortgan. SHu bilan birga harbiy guruh Olimxon davrida o’z ota-onalariga noqobil bo’lgan farzandlardan tashkil etilib, guruhga “dastai gul”, guruh boshlig’iga “Hamdami gulboz” deb nom berilgan. Shefskiy guruhi boshiga oq qorako’l teridan tikilgan telpak, uning yuqori qismi uchburchak shaklda uch qizil chiziq bilan o’tkazilgan, qolgan barcha harbiy kiyimlar Terskiy guruhi bilan bir xil bo’lgan. 1917 yildan boshlab dunyoda siyosiy vaziyat o’zgargan. Hususan, sovetlar tuzumining o’rnatilishi amirlik uchun yana xavf tug’dira boshladi. 1918 yilgi Kolesov voqealari bunga yaqqol misol bo’la oladi. Mavjud vaziyatdan kelib chiqqan amir Olimxon harbiy sohaga katta e’tibor qarata boshladi. Tarixchi Muhammad Sayyid Baljuvoniy bu davr tarixini quyidagicha tasvirlaydi: -“Rossiya davlati bilan zohiran do’stona munosabatda bo’lsa ham

aslida undan ham xavfsirab yurardi. CHunki Rossiya Buxoroga muqobil chiqib, uning ba’zi erlarini o’z tasarrufiga kiritgan edi. Amir Olimxon davrida bu muqovamat va qarshilik ochiq oydin bo’lib, xavfu xatar kuchayib ketdi. SHu sabab, e’tibor urush anjomlari va askarlar tayyorlashga qaratildi. Harbiylarning oyliklari bir necha marta oshirildi. Amir inglizlar, tibilisiliklar, afg’onlar, xorazmliklar bilan ittihod va do’stlik maqsadida muzokaralar olib bordi”. 1917-1920 yildagi yangi harbiy guruhlar tuzilishiga yuqoridagi omillar sabab bo’ldi. 1917 yilda amir Olimxon amirlik hududida yashovchi arablar qavmidan 600 kishilik otliq askar “Arabbachalar” guruhini tashkil etdi. Arablar jamoasi 3 baydoqqa bo’lingan bo’lib ularning bir qismi (200 kishi) Sitorai Mohi Hosada, qolgan qismi esa Kogon yo’li himoyasida saqlangan. Bu davrda harbiylar maoshi oshirilgach arabachchalar oyiga 60 tanga miqdorida maosh tayinlangan. Ular tarkibida 25-30 kishiga yaqin bolobomchilar ham faoliyat ko’rsatgan. Uch guruhga bo’linib navbat bilan harbiy xizmatni o’tashgan, qolgan vaqlar ular o’z uylarida bo’lishgan. Amir Olimxon bu jamoaga katta ishonch bildirganligini ko’rish mumkin. Masalan: Arabachchalar 50 nafari 1918 – yilning oxirida Ashxabod cho’liga borib, inglizcha pulemyot va miltiqlar olib kelishga yuborilgan. Ular bu ishni yaxshi uddalashgan. 1918 yilda 17-20 yoshli yigitlardan guruh tashkil etilib ular 4 baydoqqa bo’lingan. Ularning bir qismi Vobkent tumani yo’lidagi Kashkashon mavzeyida, bir qismi Chor Bakrda, qolgan qisimlari Sitorai Mohi Xosada saqlangan. Amirlik qo’shini 1918-20 yillarda shu qadar rango- rang ko’rinish olgan ediki, hatto, I jahon urushida Rossiya imperiyasi tomonidan asir olinib Buxoroga jo’natilgan Avstraliyalik askarlarga oylik to’lanib, Imom Abu Hafs kabir Buxoriy darvozasi oldida, qal’a ichida to’p va o’q ishlab chiqarish fabrikasini ishga soldilar. Kafirobod guzarida ham mazkur asirlarda o’q-dori, miltiq sozlash, yasash, to’p va o’q quyish ishlarida foydalanish yo’lga qo’yilgan. Sherbachchalar. Kolesov voqeasidan keyin amirning birinchi ishi askar to’plamoq bo’ldi. Bu kunlarda amir to’plagan askarlarning muhim qismi 2 dasta

bo’lib, birinchisi, afg’on ko’ngillilaridan tashkil topgan, ikkinchisi esa Ibrohimcha sarkardaligida zindonband etilgan mahbuslar, o’g’rilar ozod etilib, qurol-yarog’, harbiy kiyimlar berilib mingga yaqin askarlardan tuzilgan “SHerbachchalar” nizomiy guruhi edi. Sho’rolar hukumati bilan munosabatlar yomonlashayotganini ko’rgan amir Olimxon harbiy yordam maqsadida chet ellar bilan muzokaralarni avj oldirdi. Shu maqsadda yuqorida aytganimizdek, Domullo Qutbiddin Sudur va To’raxo’ja Naqiblar Afg’onistonga yuborildi. Afg’oniston amiri umarolari bilan o’zaro bir necha qarorlar qabul qilinib, Buxoro davlatiga yordam tariqasida 6 ta fil va ikki yuz nafar fidoiy askar yuborildi. Elchichilarga esa katta iltifot ko’rsatib, shohona sarpolar bilan qaytarildi. Biroq, shu bilan birgalikda Afg’oniston davlatining Buxoroga yubormoqchi bo’lib turgan 10 ming askari va boshqa harbiy yordamlari Afg’anistonda yuzaga kelgan og’ir siyosiy chigal vaziyat (1919 yilgi III Anglo-Afg’on urushi unga Sho’ro hukumatining Afg’anistonda berilgan harbiy yordami) oqibatida amalga oshmay qoldi. S. Ayniyning yozishicha, faol ko’ngillilarning aksariyati Afg’onistondan qochib, Buxoro mamlakatida yurgan sarsarilaridan iborat edi. Bularning bir qismi urush chog’ida ko’ngilli bo’lib, hizmatga kirib amirdan ko’p hurmat ko’rdilar. Bular ko’rgan hurmat va ne’matning ovozasi bilan boshqalar ham yig’ildilar, hatto Afg’onistondan yangidan ko’p kishi qochib kelib ushbu dastaga qo’shildilar. Afg’on ko’ngillilarining dastalari mustaqil bo’lib, boshliqlari ham o’zlaridan edi, bular bora-bora xudsarona harakatlarini butun chekdan oshirdilar. Istagan hovlilariga, xushlagan bog’lariga kirib o’tirarlar, istagan odamlarini jadid deb ular, hukumatiga eltib topshirar, hukumatdan ham tilagan har bir narsalarni olar edilar. Bular xalqning bolalariga ham zulm qila boshladilar. Bir vaqt afg’onlar bilan SHerbachchalarning oralari buzildi, afg’onlar tomon bir isyon holiga keldilar, amir afg’onlar tomonini himoya qilib, Sherbachchalar dastasini

Karmanaga (Buxorodan) uzatdi va buni ko’gan afg’onlar burungidan ham battar tajovuzga kirishdilar, o’zlariga ozgina hiloflik ko’rsatgan odamni yaroq bilan qo’rqita boshladilar. Hatto o’ldirgan kimsalar ham bo’ldi. Chunonchi, choyfurush Hoji Rahmatning bir odamini urib o’ldirdilar. Oqibat afg’onlar Buxoro xalqining butun joniga tegdi. Har erda afg’onlar qo’lida shikoyat qila boshladilar. Buxoro hukumati butun kun afg’onlar masalasi bilan mashg’ul bo’lgan holda bunga hech bir chora topolmas va o’zi bergan yaroqlarning qo’lidn ola olmas edi. S. Ayniy amirlikdagi harbiy masalalarga doir qator asarlarida bu soha deyarli biror ijobiy fikr bildirmaydi. Sherbachchalar guruhi xususida fikrni davom ettirar ekan – “Sherbachchalar butun mashhur o’g’rilar yig’ilgan edi. Ushbu dastaga kira olmoq uchun qanday o’g’riliklar qilib, qancha kornomalar, dalillar va shahidlar bilan qilish lozim. Har kim qancha o’g’rilik qilgan bo’lsa, o’shancha yuqori martaba topar edi. Bir Buxoro o’g’rilarigina emas Samarqandning ham mashhur o’g’rilari hukumatdan ulug’ darajalar topdilar. Sherbachchalar Buxoro ichida amir bergan yaroqlar bilan o’z hunxo’rlik g’addorliklarida davom qilganliklaridek, Karmanaga ko’chgandan keyin ham, eski ishlarini ishlay berdilar. Hatto Karmanada muntazam dasta bo’lib, chiqib yo’llarni bosdilar”- deb yozadi. Bolabomchilar. Amir Nasrullo rus harbiy asirlari Ismoil va Trofim murabbiyligida piyoda sarbozlardan tashkil topgan harbiy musiqachilar guruhi – bu bolabomchilar (tom ustidagilar) edilar. Asos solingan dastlabki davrda bolabomchilar 700 kishilik harbiy bo’linmada 14 barabanchi (nag’orchi), 14 naychi (fleytist), 2 dulchi (turk barabanlari namunasi), 4 surnaychi, 6 trubachidan iborat bo’lgan. Bolabomchilar dastlab jangchilarni ruhlantirish, harbiy mashqlar, ertalabki uyg’onish, qatl ettirish chog’larida faoliyat ko’rsatishgan. Keyinchalik, hususan, amir Abdulahadxon va Sayid Olimxon davrlarida bu guruhga katta e’tibor berilib, ularning xizmat doiralari kengaytirilgan. Bu davrda ularga harbiy kiyimlar berilib ilgari ularda aksariyat turk va mahalliy musiqa asboblari bo’lsa mazkur darda rus musiqa asboblari bilan takomillashtirilgan.

XIX asr oxiridan, yuqorida aytib o’tganimizdek, bolabomchilarning xizmat vazifalari doirasi kengayib, ular endilikda deyarli barcha guruhlar tarkibida tashkil etilib harbiy mashqlar, chet el mehmonlari yoki nufuzli kishilar tashrifi va boshqa o’nlab hollarda ularning xizmatidan foydalanishgan. 1873-1920 yillara bolabomchilar tarkibi ma’lum darajada o’zgartirilib, turli harbiy bo’linmalarda ular soni turlicha edi. Buxoro bekligidagi sarbozlar tarkibida 64 kishidan iborat 4 guruh bolabomchilar bo’lib, har bir guruhda 4 nog’orachi,4 surnaychi 2 dulchi (katta nog’ora) 1 yasovul va 1 boshliqdan – 16 kishidan tashkil etilgan. Bolabomchilar rahbari “Mudjur” (dirijer) deb nomlangan. Amir Abdulahadxon riqobga chiqqan chog’ida uning oldida doimo 20 kishidan iborat bolabomchilar ham yurishgan. Mudjur yuzboshi darajasidagi harbiy mansabdor hisoblangan. Bundan tashqari, Terskiy otryadida 50 bolabomchi, Kuban kazaklarida 35, Shefskiyda 40, Arabachchalar tarkibida 25-30, Turkman favjida 34 kishidan iborat bolabomchilar mavjud edi. G’ulombachchalar, Sherbachchalar, el navkariyasi tarkibida bolabomchilar bor yo’qligi hususida manbalarda ma’lumotlar uchramaydi. Abdulahadxon xukmronligi davrida sarbozlar 60 yoshgacha harbiy xizmatni o’tashi, ularning tarkibidagi bolabomchilar esa 30-35 yoshgacha xizmat qilishi lozim bo’lgan. 35 yoshdan oshgan bolabomchilar sarbozlar tarkibida harbiy xizmatlarini davom ettirishgan. Bolabomchilarning (ayniqsa Buxoro shahridagi) kiyim kechaklariga amirlar tomonidan katta e’tibor berilib, yilida 3 marta mavsumiy kiyimlar berilgan. XX asr boshlaridan esa ularga uzun qilich (Rossiya namunasidagi), xanjar, 1877 yil namunasidagi rus to’pponchasi beriladigan bo’ldi. Amirlikdagi bolabomchilr rus harbiy musiqachilaridan qolishmagan, biroq zamonadan orqada qolgan jangovorlik holati past bo’lgan, o’rta asrchilik eskirgan an’analarni o’zida saqlab kelayotgan qolaversa, Rossiya imperiyasi vassaliga aylangan amirlik qo’shini uchun bunday dahmaza ortiqcha edi.

Umuman, amirlikda qo’shin tuzilishi masalasiga doir quyidagicha xulosalarga kelish mumkin: - Temuriylar saltanati parchalangandan to XIX asr boshlariga qadar amirlik hududida qo’shin tuzilishi turg’unlik holatida saqlanib kelindi; - Bu uzoq muddat ichida dunyoning turli mamlakatlarida harbiy ish san’at darajasiga ko’tarilib bo’lgan edi; - XIX asr o’rtalarigacha bo’lgan davr ichida garchi qo’shin tuzilishida o’zgarishlar ko’zga tashlansada, biroq, bu e’tiborga loyiq darajada emas edi; - Buxoroning so’nggi amirlari Abdulahadxon va Olimxonlar XX asr boshlarida qo’shin tuzilishida bir muncha ijobiy o’zgarishlar qilishga urindilar. Biroq, asosan shaklan kiritilgan o’zgarishlar qo’shin faoliyatidagi jangovarlikni etarli ta’minlamadi. Hususan, amirlik qo’shini XIX asr oxiridan boshlab saf tortish, harbiy mashqlar, safda yurish, kiyinish va ma’lum jihatlari, qolaversa Rossiya imperiyasi harbiy nizomi va ustavini qabul qilingan bo’lsada, ba’zi ilg’or qonunqoidalarida chekinildi. Masalan, sarbozlarning xizmat yoshi, qo’shin safiga qabul qilish, sarbozlarga nisbatan tan jazosining qo’llanishi va boshqa o’rta asrchilik qoidalari saqlab qolindi; - amirlarning bosh qarorgohi - Arkni qo’riqlashdek jiddiy ish g’ulombachalarga (ya’ni qullarga) topshirilganligi, umuman qo’shin tarkibida qulchilikning saqlanganligi (amir fikricha qullar eng sadoqatli kishilar emish) ona – Vatan himoyasiga befarqlik bilan qarash, deb hisoblash mumkin; - 1917-1920 yillarda ma’lu darajada qo’shin tuzilishi ishiga yangidan e’tibor qaratildi. Mazkur yillar Buxoro amirligining siyosiy jihatdan mustaqilligini e’tirof etadigan bo’lsak, yurt ozodligini saqlab qolish ularning eng asosiy vazifasi edi. Biroq, qisqa muddat ichida bu ishni hal etish qiyin edi. Bunga to’g’anoq bo’layotgan o’nlab sabablar mavjud edi; - Rossiya imperiyasi vasalligi davrida amirlik chegaralari asosan rus qo’shinlari homiyligida qo’riqlandi. Yangi zamon talablari asosida qo’shin tashkil

etib, uni mukammal holga keltirishga na ehtiyoj, na hohish bo’lib, buning ustiga vassallik tug’i bunga yo’l qo’ymas edi; - Yangi tashkil etilgan nizomiy harbiy guruhlardan amirning o’zi ham qo’rqa boshladi. Ayrim holllarda ularni boshqarish juda qiyinlashib hatto, ba’zi masalalarda amir Sho’ro hukumatidan yordam so’ray boshladi; Mazkur holat esa amirlikning emirilish jarayonini yanada tezlashtirdi. Buxoro davlatida XVIII asrning II yarmidan boshlab mang’it sulolasi namoyondalari hukumronligi boshlandi. Bu sulolaning asoschisi Rahimbiy ibn Hakimbiy va Doniyolbiy otaliqlar hukumronligi davrlarida harbiy mansab va unvonlar berish ashtarxoniylar sulolasi an’analari asosida saqlanib kelingan. Amir Shohmurod 1785 yili Buxoroda amir (ul - mo’minin) nomi bilan taxtga ko’tarilganidan so’ng, voqealar rivoji jarayonida Buxoro amirligida, davlatning siyosiy tizimi, idora etish tartib qoidalari unvon va mansablar, ular egalarining nomlanishi, vazifalari va boshqa ko’pgina sohalarda muayyan o’zgarishlar yuz bera boradi. Biroq, tadqiqot jarayonida quyidagi muammoli masalalarga e’tiborni qaratish zarur; – Amirlikdagi saroy unvon va mansab egalarining ko’pchiligi bir paytning o’zida harbiy unvon va mansab egasi ham ekanligi; – Kichikroq mansab bilan nom qozongan mansab egalarining yuqori lavozimga erishgan davrida ham uning ismiga oldingi mansab qo’shib aytilishi va aksincha; – Amirlikdagi unvon va mansablarning turli davrlarda turlicha ahamiyat kasb etishi; – Bir xil nomlanishdagi mansab egalarining uchala davlatda (Buxoro, Hiva, Qo’qon) turlicha vazifalarda faoliyat ko’rsatishi. Buxoro davlatida mamlakatni amir boshqargan. 1917 yili Hoji YUsufbiy ibni Muqimboy amir Olimxonning ishonchli elchisi Parijda Millatlar Ligasi anjumanida so’zga chiqib shunday ma’lumotlarni keltirgan edi: “...Buxoro amirligi shariat va odat vojibotlariga suyanib hukum surar edilar. Ulamo amirni payg’ambar halifasi va islom shariatining homiysi deb bilardi. Amirning sharoiti shariatga batamom

mutobiq edi. Buxoro xonlari o’zbeklarning mang’it sulolasidan bo’lganlar. Taxtga ko’tarish paytida o’zbek odatlariga ko’ra to’shakchaga amir o’tiradi va uni saidlar, xoja va mullolar ko’tarib taxtga o’tkazadilar”. Amirlikda bunday tartibda taxtga o’tkazish Buxoro xonlik bo’lgan davrda ham mavjud edi. 1868 yilning bahorida Buxoro amirligida Shahrisabzliklardan tashqari 12 batalon piyoda askarlar, 150 to’p, 20-30 tagacha otliqlar yuzligi; hammasi bo’lib 12 ming piyoda askardlar, 1500 to’pchilar, 3 mingtachaotliq askarlar bor edi. Bu qo’shin amir Nasrullo tomonidan tuzilgan bo’lib, hukumdor qo’shini bilan atrofdagi davlatlar bilan bo’lganjanglarda tez-tez g’alaba qozonib turar edi. Buxoro amirligi qo’shni xonliklarga nisbatan harbiy jihatdan qudratli hisoblansada aslida uncha katta va kuchli emas edi, buning ustiga ular harbiy ishlarda uquvsiz edilar. Amir Nasrullo davrida harakatdagi qo’shinni shakllantirish va o’rgatish ishlari bilan eronlik muhojir asli nasl-nasabi forslardan bo’lgan Abdusamad shug’ullanar edi. U Eron va Hindistonda qilgan jinoyatlari uchun Buxoro amirligi hududiga qochib o’tgan edi. 1868 yildan Buxoro qo’shiniga sibirlik kazak qochoqlaridan Usmon va turk bo’lgan Xo’jalar harbiy rahbarlikni o’z qo’llarida to’plangan edilar. Amirlik askarlarining bir necha guruhlari turk va afg’on nizomi asosida olib borilib, keyinchalik deyarli bircha qo’shinda rus harbiy nizomi joriy etildi. Qo’shin rahbarlari xususida mualliflarning fikrlari turlicha e’tirof etiladi. Polkovnik M. L ы ko Usmon xususida quyidagilarni bildirib o’tgan: u Sibir kazaklari qo’shinlaridan bo’lib, 1860 yilda Qo’qonga qochib kelgan. Bnga uzoq vaqt qamoqda o’tirgan va 2 marta armiyadan haydalgan. U aqlli va jasur bo’lgan. Qo’qon xonligida Mulla Aliquli qo’shiniga urush sirlaridan saboq bergan. Usmon o’rgatgan sarbozlar 1864 yilda Oybuloqda bo’lgan jangda yaxshi qatnashgan. 1865 yil general Chernyaev Toshkentni qamash qilganida Usmon Aliqulining vafotidan keyin Qo’qon xonligi qo’shinining katta qismiga rahbarlik qilgan. O’sha paytda amir Muzaffarxonning Qo’qonga qilgan yurishi chog’ida Usmon asirga olinib, amir tomonidan o’limga mahkum etiladi. Lekin Buxoro sarbozlarini o’rgatish

evaziga o’limdan omon qoldi. Amir unga dastlab 25 sarbozga, keyinchalik bek unvoniga sazovor bo’lgach, 3 ming otliq sarbozlarga rahbarlikni topshirgan. Boshqa mualliflar fikricha, Buxoro xarbiy qo’shini ba’zida uquvsiz, nomunosib odamlar boshqargan. Hulqibuzuq Shohruxxon, shubhali Abdusamad yoki ichuvchi Usmon amirlikning harbiy qo’mondonlari bo’lgan. Ushbu rahbarlarning layoqatsizligi tufayli amirlik sarbozlarining harbiy dala mashqlari xususida L. Kostenkoning ta’kidlashicha, Buxoro sarbozlari otish u yoqda tursin, safda to’g’ri yurishni ham bilmas edilar. Amirlik boshqaruvidagi unvon va mansablarning qisqacha tavsifi quyidagicha. Ularni to’la holda keltirishdan maqsad harbiy unvon va mansablar bilan ma’muriy boshqaruv mansablarining ko’pgina xollarda qo’shilib ketganligidir. Amir saroyida quyidagi unvon va mansablar mavjud bo’lgan: Udaychi, (arab. aslida hidoyachi)- naqib maslahati bilan saroyni mulozim va xizmatkorlar bilan ta’minlash, Peterburg va Turkiston general-gubernatorligida elchilik vazifalarini bajarish, urush va yurishlar vaqtida navkarlarni saf tortishini tartibga solish ishlari bilan shug’illangan; Shig’ovul (turkcha) – To’qsabo (turkcha) Eshikog’aboshi (turkcha) mansabdorlarning shaxsiy adyudanti hisoblanib, mehmonlar elchilarning qabuliga mas’ul shaxs sanalgan; Mirza Munshiy ( arab. ) – To’qsabo mansabidagi amirning shaxsiy kotibi; Mirza Mushrif ( arab.) – To’qsabo mansabidagi kotib; Amaldori mehmonxona (arab. fors) – amir qabulxonasidagi mansabdor; Devonbegi (arab. turk) – kirim-chiqim, amirlikdagi hisob – kitoblar uning qo’lida edi; Miroxurboshi (arab. fors. turk) – amir otlariga em, xashak, somon, beda etkazib beruvchi amaldor; Mirshabboshi (arab. fors. turk) – amirlikda ichki tartibni saqlovchi amaldor;

Jamoa (arab) – ya’ni qoravulbegidan tortib Dodxoh amaldorlarigacha bo’lgan mansabdorlar bilan suhbat olib boruvchi kishilar; Yurchi (turk. fors) – amir sayohati chog’ida oldinda boruvchi amaldor; Amaldorlar – ya’ni ular amirlikda oqsoqollar hisoblanib, o’z navbatida amir beklari o’rinbosarlari hisoblanishgan; Shogirdpesha (fors) – amirlikda pochta ishlari bilan shug’ullanuvchi amaldor; Sarkarda (fors) – Buxoro armiyasi boshqaruvchilaridan; Mahramlar ( arab ) – amirning yaqin xizmatkorlari; Farroshboshi (arab. turk) – amir oshxonasidagi amaldor; Sharbatdor (arab. fors) – non va sharbatga ma’sul shaxs; Tilmochlar (turk.) – tarjimonlar; Oftobachi (fors.) – suv quyuvchi; Bakovul ( mo’g’ul. turk ) – oshpaz; Shabgard (fors) – tungi soqchi; Hullas saroyidagi unvon va mansablarning soni 3000 mingga etgan. Qo’shbegi devonxonasida quyidagi unvon va mansab egalari mavjud edi. Qo’shbegi (turk.) – Bosh vazir; Tilmochlar (turk.) – tarjimonlar; Mirza - ish yurituvchi; Yasovulboshi ( turk. ) – Qo’shbegi yordamchisi biy mansabida; Yasovulboshi - To’qsabo mansabidagi II darajali yordamchi; Yasovullar – turli vazifalar bajaruvchi amaldorlar; Mirshabboshi – Ichki tartibni saqlovchilar; Amaldori mexmonxona – qabulxona mas’uli; Amaldorlar – oqsoqollar; Devonbegi - hisob - kitob, xo’jalik yurituvchi; Miroxurboshi – otlar uchun mas’ul shaxs; Farroshboshi (arab. turk) – oshxona boshlig’i; Shogirdpesha – aloqa xizmati amaldori;

Sharbatdor – non bilan ta’minlovchi amaldor; Shabgard – mirshab xuzuridagi tungi soqchi; To’pchiboshi (turk.) – zindon va qamoqlar boshlig’i; Aminanochi (arab. Fors.) –bozorlardan soliq yig’uvchi; Mahramlar ( arab ) – yaqin shaxsiy xizmatkorlar; Navkarlar ( fors. ) - 500 kishilik qo’riqchilar. Bundan tashqari devonbegi boshqaradigan moliya bo’limida: Mirzaboshi, Shogirdpesha, Amaldori mexmonxona, Zakotchi, Miroxurboshi, Sharbatdor, Mahramlar, 300 kishilik navkarlar va past tabaqali mansabdorlar faoliyat ko’rsatgan. Diniy ishlar boshqarmasida Qozi kalon mirzaboshi, Qozi, Mullo Azimlar (qidiruv ishlari vakillari), Devonbegi , Mirohurboshi , Mahramlar hamda quyi tabaqa (vakillaridan) amaldorlaridan (olomon va xizmatchi) tashkil etilgan edi. SHu bilan birga amaldorlikdagi beklik huzurida, amloklar boshqaruvi huzurida ham ko’plab mansabdor shaxslar davlat idora ishlari bilan shug’ullanishgan. Harbiy unvonlarni quyidan yuqoriga sanab o’tadigan bo’lsak bu hol quyidagicha ko’rinish oladi: 1. Chehraog’asi. 2. Jibachi. 3. Mirzaboshi. 4. Qoravulbegi. 5. Miroxur. 6. To’qsabo. 7. Eshikog’aboshi. 8. Biy. 9. Dodhoh. 10.Inoq. 11.Parvonachi. 12.Qo’shbegi. 13. Otaliq. Agarda bu mansab egalarini o’sha davrdagi rus harbiy unvonlari bilan qiyoslab solishtirilganida har bir mansabdorning pog’onasi aniq bo’ladi: 1. Chehraog’aboshi – unter ofitser. 2. Jibachi – feldbel. 3. Mirzaboshi – podporuchik. 4. Qoravulbegi – poruchik. 5. Miroxur – kapitan. 6. To’qsabo – podpolkovnik. 7. Eshikog’aboshi – polkovnik. 8. Biy – brigadir.

9. Dodhoh – general-mayor. 10. Inoq – general leytenant. 11. Parvonachi – to’liq general. 12. Qo’shbegi – kansler. Amir Olimxon hukmronligi davriga kelib, Buxoro armiyasi boshida To’pchiboshi turib u asosan Dodhoh darajasidagi mansabdorlardan tayinlangan. To’pchiboshi konselyariyasi 10 kishidan iborat Mirzaboshi, Biy amalidagi yasovulboshi, turli xil unvondagi yasovullar, qurol – yarog’ ombori uchun mas’ul shaxslar va bir necha shaxsiy xizmatkorlardan iborat bo’lgan. To’pchiboshi amali 2 xil bo’lib birinchi – “To’pchiboshi askar” ikkinchisi – “To’pchiboshi darvoza” (ark to’pchiboshisi), ya’ni ark ichidagi xavfsizlikka javobgar shaxsdir. Darvoza to’pchiboshisi ark ichida faoliyat ko’rsatilib, unga mazkur hududda 50 harbiy biriktirilgan. Ulardan 20 nafari, aytganimizdek, har kuni shahar ichidagi vaziyatni tekshirib maxfiy xabar va sodir bo’layotgan voqea xodisalarni etkazib turgan. Bular amir “josuslari” dan farq qilib davlatga qarshi harakat qatnashchilarini voqea ro’y bergan joyda qo’lga olish huquqlariga ega bo’lishgan. 20 nafar darvoza To’pchiboshisiga qarashli bo’lgan kishilar esa ark ichida faoliyat ko’rsatib o’ziga xos xavfizlik xizmatini o’tashgan. Qolgan 10 kishi esa obxona, kanaxona va to’plar qo’riqlash ishlari bilan mashg’ul bo’lishgan. Askar to’pchiboshisi lavozimida mang’it amirlari davrida Abdurahimbek inoq lashkarboshi, Abdusattor inoq, Mullo Muhammad, Alimadad, Mullo Mahmud, Mullo Xolmurod, Shodibek inoq, Akram inoq, Abdulqodir inoq faoliyat ko’rsatishgan. Ulardan eng mashhurlari amir Axadxon davrida Qarshi hokimi vazifasida ham ishlagan Akrambek, amir Olimxon davrida sobiq bosh mirshab Abdusattorbeklardir. XVIII asr oxiri XIX asr boshlariga kelib “dasta” deb nom olgan yuzlik yuz nafar harbiy xizmatda bo’lgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa, yuza 200 nafar askardan iboratligini ham ko’ramiz. “Satboshi” ya’ni, yuzaboshi, 50

nafardan iborat “nimdasta” deb nomlangan harbiy bo’linma boshlig’i panjohboshi ya’ni ellikboshi, 25 kishilik (vzvod) “rasad” deb nomlangan, 12-13 kishilik (ba’zan 10 kishilik) bo’linma boshlig’i dahboshi (o’nboshi) deya yuritilib kelingan. Yuzaboshi mansabidan so’ng uni yordamchisi sifatida qoravulbegi amalidagi harbiy turgan. O’rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruv organlari va ularning tuzilishi, funksiyalari yaxshi o’rganilmaganligi uchun mansabdor shaxslarning nomlarini bildiruvchi atamalar tarixchilar uchun qiyinchilik tug’dirmoqda. Bu ayniqsa, Buxoroning o’rta asrlardagi va undan keyingi davriga taaluqli Buxoroning u yoki bu mansabdor shaxslarning nomlarini aytganda, uning mahalliy nomi izohsiz qolgan yoki berilgan izoh haqiqatga to’g’ri kelmagan va chalkashliklarga sabab bo’lgan. Masalan: – Dodhoh “sudya”ni, “Otliq” – Buxroda mansab jihatdan amirdan keyin shaxs va “shahar hokimi” sifatida aytilgani noto’g’ri. O’rta Osiyoda hech qachon shahar hokimi “otaliq” deb atalmagan. “Inoq” esa o’zbek qabilasi boshlig’ining nomi bo’lmagan. Buxoro amirligida oliy harbiy unvon, qo’shbegidan keyingi o’rinda turuvchi shaxs, keyinchalik Devonbegidan so’ng otaliq; Xiva xonligida – katta inoq G’arbiy Evropadagi mayor unvoniga to’g’ri keladi. O’rta Osiyoda o’zbek qabilalarining boshliqlari inoq deb atalmagan. O’rta Osiyo xonliklarining davlat tuzilishini aniq tasavvur qilish, ya’ni bilish uchun tarixiy manba va hujjatlargi asoslanib har bir lavozimning majburiyat va vazifalarini o’rganish katta ahamiyatga ega. Ana shu asnoda quyi mansabdan harbiylarga ta’rif berib o’tamiz: Chehraog’asi (fors. turk) – amir tomonidan yorliqqa ega bo’lgan birinchi harbiy mansabdor bo’lib bu lavozimdagi kishining vazifasi o’zangidor va jilvadorlar orasida muhtasib vazifasini bajarishdan iborat bo’lgan. Chehraog’asi mansablarda chehraoqasi sifatida ham talaffuz qilinib, o’rta asrlarda monarhiya hukmron bo’lgan davlatlarda monarxning, ya’ni podshoning yonida turuvchi oliy nufuzli oiladan chiqqan yosh yigit yoki adyutant so’ziga mos keladi;

Jibachi ( turk. ) – amirlikda jiba yasovchilikdan yuqori martabaga erishgan ham harbiy ham saroy amaldorlari; Mirzaboshi – amirlikning barcha boshqaruv tizimida mavjud bo’lgan mansab egasi hisoblanib, bunday mansab egasi tabiiyki, harbiylar ichida ham ehtiyoj bo’lgan. Mirzaboshi asosan, ish yurituvchi hisoblanib qo’shin tarkibidagi yozuv chizuv ishlari uning qo’lida edi; Qoravulbegi – qoravullar, posbon va soqchilar boshlig’i. Qoravulbegi davlat tinchligi va xavfsizligiga javobgar shaxs hisoblansa, harbiy harakatlar chog’ida unga tegishli kishilar qo’shin xavfsizligi, uni qo’riqlash, soqchi posbonlar qo’yish singari ishlarga mashg’ul bo’lgan; Mirohur – ushbu mansab egasi amirlikda dastlab amir otlariga em, xashak, somon va beda etkazib beruvchi amaldor hisoblangan. Keyinchalik ushbu xizmatgan rahbarlik qilish bilan birgalikda Komi Abumuslim tumani mirobligi uchun ham javobgar shaxs sifatida e’tirof etilgan. Harbiy harakatlar chog’ida uning roli baland hisoblanib, Rossiya imperiyasidagi kapitan unvoni darajasidagi amaldor hisoblangan; To’qsabo – ushbu amal egasi amir dasturxoni ustiga idish tovoqlarni tartib bilan qo’yib, amirga sharbat, ayron va yaxna ichimlik quyib berardi. Amir majlisi dasturxonini nazorat qilib Xarqonrud tumanining hokimligi va mirobligi ham uning qo’lida edi. Harbiy harakatlar chog’ida to’qsabo amir tug’ini (bayrog’ini) ko’tarib yurishdek oliy vazifani ado etar edi; Eshikog’aboshi – saroy darvozalarini qo’riqlash ishlarini boshqarar edi. Oybolta Eshikog’aboshi mansab alomati bo’lgan. Hukmdor saroyda bo’lgan vaqtda u amirni qo’riqlash bilan shug’ullangan. Eshikog’aboshi arazgo’ylarning nima hususida kelganliklarini surishtirib, ularning saroydagi tegishli amaldorlar tomoniga yo’lar edi. Faqat juda muhim xabarlar bilan kelgan kimsalarnigina amir huzuriga kirgizilar edi. Harbiy harakatlar chog’ida uning unvonni polkovnik darajasida bo’lgan; Biy – asosan saroy amaldori hisoblansada bu mansab egalari dodxoh bilan birgalikda harbiy yurishlar chog’ida yuqori nufuzga ega shaxs sanalgan. Bunday

paytda ularni miri dasta, amiri navkariya yoki sarkarda (qancha qo’shinga rahbarlik qilishga qarab) deb ataganlar; Dodxoh – amirlikda xalq dardi, fikrini eshitib, amirga habar beruvchi mansab egasi. XIX asrga kelib mazkur lavozim egasi harbiy vakil darajasiga ko’tarilgan. Harbiy ishlar bo’yicha eng yuqori darajadagi bu mansab egasi o’z navbatida vazir darajasiga ko’tarilgan. Uni ko’proq lashkar to’pchiboshisi deb ataganlar. Aniqrog’i, to’pchilar qismining qo’mondoni hamda Buxoro gornizoni boshlig’i – lashkar boshlig’i sanalib amalda xarbiy vazir vazifasini o’tagan. Biroq, XIX asr oxiri XX asr boshlarida harbiy vazirlar vazifasini ko’proq qo’shbegi bajarilganligini ko’ramiz. Inoq – ushbu mansab egasi Katta inoq, Kichik inoq ya’ni 2 darajada bo’lib, Katta inoq umaro, shogirdpeshalar va boshqalarga amir musharraf bo’lgan yoki bo’lmagan yoki bo’lmaganlari haqida xabar berar edi. Inoqi hurd yoki Kichik inoq egasi amir muhrlari saqlanadigan sandiqchaga posbonlik qilar edi. Elchilarning arizalari avval inoqi xurd qo’liga berilar edi. Elchilarning arizalari avval inoqi xurd qo’liga berilar edi; Parvonachi (fors. kapalak degani) – amir farmoniga binoan uning yorliqlarini umaro va zodagonlarga (kapalakdek borib kelib) etkazar edi; Qo’shbegi – Buxoro vazirlarining eng ulug’i hisoblangan. Qo’shbegi bu qo’sh, harbiy stavka, lagerning qo’mondoni. Qo’shbegi (qush, parranda so’zidan) deb ham manbalarda keltirilgan mansabdor ovchilar, ovchilikasboblari, qushlar va itlardan xabardor bo’lib turadigan amaldor hisoblangan. Qo’shbegi davlatining eski, tajribali, ishbilarmon, siyosiy ahvoldan xabardor odamlaridan tasdiqlangan. Nomzod, avval Devonbegi mansabiga musharraf bo’lmog’i lozim bo’lib, shunda Qo’shbegi bo’lishga loyiq sanalgan. Agarda hokim bo’lsa, uni vazirlik mansabiga tayinlangan. “Qo’shbegi podsho, askar, ahli vazifa va fuqaro manfaati uchun harakat qilmog’i zarur edi. SHunda davlati Oliy uzoq muddat davom etadi. Aks holda bu ishning uddasidan chiqmasa, manfaatidan zarari ko’p tegsa, beparvo bo’lsa, kundalik va viloyat islohotini bilmasi, mansabidan olingan”. Qo’shbegi poyon esa harbiy yurishlar

vaqtida lashkarboshi etib tayinlangan. Qo’shbegi ixtiyoridan tilmochlar (tarjimonlar), mirza, yasovullar, mirshabboshi, amaldorlar, miroxurboshi, devonbegi, farroshboshi, shogirdpesha, shabgard, inoq, dodhoh, navkarlar va boshqa mansab egalari faoliyat ko’rsatishgan. Qo’shbegining huquqi boshqa vazirlarnikidan ko’p darajada ortiq bo’lgan. Hibisga olish, jazo berish, qatl qilish (bu vakolat faqat amir roziligi bilan), gunohkor molini musodara etish huquqlariga ham ega bo’lgan. Uning bir necha umumiy devonbegilari bo’lib, ular minglab kishilarga taom va sarpo berishlari mumkin bo’lgan. Qo’shbegining hashamati podshoning hashamatiga yaqin bo’lgan. Amirlikda to’qsabodan boshlab oliy mansab hisoblangan va mazkur mansab egalari viloyat hokimlari vazifasida ishlashga haqli edilar. Yuqorida bayon etilganlaridan tashqari oraliq va quyi harbiy amal, unvon va mansabdorlar mavjud edi. Tunqator (turk) – Mirzaboshi va jibachi oralig’idagi harbiy mansab egasi hioblanib, saroyda darvoza oldida turadigan qoravullar va maxsus darvozabonlardan tashqari xonni qo’riqlaydigan tunqatorlar yoki tunotarlar, ya’ni kechasi bilan uxlamay chiqadigankishilar bo’lgan. Harbiy yurishlar vaqtida amirdan tashqari katta mansab egalarining tunqatorlari bo’lgan. Tunqator Qo’qon xonligida 6-darajadagi harbiy mansabdor hisoblangan; Qo’rchi (turk. fors. ) Chehraog’asi darajasidagi amal egasi hisoblanib, qurol aslaha, o’q dori uchun javobgar shaxs hisoblangan; Udaychi – urush va yurishlar vaqtida navkarlarni saf tortishini tartibga solar, naqib maslahati bilan saroyni mulozim hamda xizmatkorlar bilan ta’minlar edi. Udaychi ba’zi manbalarda Hidoyachi ham deb yuritilar edi; Chobuqchi hazinachi, risolachi va to’fangchi (miltiqsoz) yuqoridagi amaldorlardan pastroq turar edi. Bundan tashqari harbiy amallar qatoriga Chandovul, Yo’lchi, josus, sadoqchi, qilich qo’rchilarini ham kiritish mumkin edi. Harbiy kiyim-kechaklar, oyoq kiyimlari va boshqa anjomlar yasovchi kishilar ham ma’lum darajada harbiylar orasida o’z nufuziga ega edilar.

Kafshbardor (poyafzal ko’taruvchi), asobardor (aso ko’taruvchi), ko’rpabardor (libos beruvchi), dastorband (salla o’rovchi), tamakisoz (tamaki qiluvchi), otashbardor (chilimga olov yondiruvchi), zinbardor (egartiruvchi), jilovdor, roiz (otlarni rom etuvchi), tug’begi, shukurchi, nayzabardor, jilov qo’shbegisi, mash’alchi, tirkashbardor (o’qdon ko’taruvchi), chopquchi (pichoq yasovchi), muza pardoz (amaldorlar etigini tozalovchi) va boshqa o’nlab amal egalarini harbiy sohada ham faoliyat olib borganligini kuzatamiz. Yangi xizmatga kelganlar navkar (naukar) mahram, yasovul, qoravul yoki qora olomon bo’lib, ishga qabul qilinar edi. Ma’lumotlariga qaraganda eng oliy diniy mansab qozilar amali bo’lgan. Ulardan oliy darajada shayx ul-islom unvoni, qozi ul- quzot , uchinchisi qozi askar va to’rtinchisi viloyat qozisi xisoblangan. Bizga tegishli bo’lgan uchinchi darajali qozi asosan harbiy kishilar ustidan hukm chiqarish, sud qilish ishlarini bajargan, Buxoro shahridagi Mir arab madrasasida qozi askar lavozimi uchun o’qitilgan, biroq qozi askar, muftiy askarlarning o’qitilishi bilan qolgan kasb uchun o’qitiladigan dars mashg’ulotlari bir xilda olib borilgan. Shuning uchun ularni harbiy soha mutaxassislari deya olamiz. Shu martabaning ikkinchi pog’onasida muftiylar turgan. Uning yuqori darajasi a’lam unvoni bo’lib, soxibi yurushi va lashkar tortishlar vaqtida fatvo berar edi. 1842 yilda amir Nasrullo (1827-1860) a’lam va mufti askar fatvolarini olib Qo’qon xonligiga qarshi yurish qilgan. Qozi askar va muftiy askar u yoki bu viloyatga borganda shu viloyatdagi bu kasb egalari vakolati xech qanday ko’rsatmasiz tugaydi, chunki bu qonunda ko’rsatilgan. Buxoro amirligidagi xarbiy unvon va mansab egalari nomlanishadi, xizmat vazifa va boshka ko’plab jixatlarida o’sha davrda mavjud bo’lgan boshqa xonliklarnikidan farq kilgan. Buxoro amirligidagi harbiy unvon va mansab egalari nomlanishida, xizmat vazifalarida va boshqa ko’plab jihatlarida o’sha davrda mavjud bo’lgan boshqa xonliklarnikidan farq qilgan. Buxoro amirligida mansabdorlarga tayinlash yoki mansabdan olish qay tartibda ekanligi tadqiqot doirasi markazini egallaydi.

Amaldor nom (mansab) bilan mashhur bo’lgan. Masalan: chehraog’aboshi, mirobboshi, agar bekzoda bek avlodi bo’lsa avvalo, tunqator, keyin jibachi, bekzoda bo’lmasa ikki amaldan so’ng, tunqator, so’ng jibachi, qoravulbegi, mirohur, to’qsabo, eshikog’aboshi, biy, parvonachi, dodxox, kichik inoq, katta inoq, devonbegi, qo’shbegi, otaliq darajalariga ko’tarilishlari mumkin bo’lgan. Quyidagi ma’lumotda biz mirzaboshilikdan jibachi amaliga o’tganligini ko’ramiz: - Mirzaboshi qullaringiz jibachi lavozimidan umid qiladi; - Abdulqayum Mirzaboshi, Sodiq Mirzaboshi, Yo’ldosh Mirzaboshi, SHohimardon mirzaboshi, Rajabali mirzaboshi, Muhammadbek mirzaboshi, Islom mirzaboshi... va hokazo. Quyidagi axborotda esa biz bek avlodi bo’lgan bekzodalarni mirzaboshilikdan (tunqatorlikdan sakrab) to’g’ridan to’g’ri jibachilik amaliga erishganligini ko’ramiz. An’anaviy holatlarda esa chehraoqalikdan mirzaboshi lavozimiga va boshqa amaldorlarning yuqori mansabga da’vo qilishlarini ko’ramiz: “...quyidagi qullarinigiz chehraoqalikdan mirzaboshi lavozimiga o’tish umididalar: Boboxo’ja chehraog’a, Hamidjon CHehraog’a, Rahmonqul chehraog’a, Eshmurod chehraog’a, Qosim chehraog’a”. YOki “Jibachi qullaringiz qoravulbegi amali umididalar; Nematulloxo’ja jibachi, Abdulqodirxo’ja jibachi, Sarimsoqxo’ja jibachi, Xodixo’ja mutavvali shayx, Atoulloh jibachi, Karomatilla jibachi, Inoyatho’ja jibachi, Ismatullo Domuloxo’ja jibachi, Rahmatilloh jibachi, Ibodullo jibachi, Ibrohim jibachi...”. “Quyidagi qullaringiz qoravulbeklikdan miroxurbeklik lavozimiga o’tkazishingizni umid qiladi: Maxmudxo’ja qoravulbegi, Eshmuhammad qoravulbegi, Nurmuhammad qoravulbegi, mullo SHarif qoravulbegi, Ibrohim qoravulbegi shogirdpesha”. “Qo’shiningiz tarkibidagi qullaringizni miroxurlik lavozimidan to’qsabolikka o’tkazishingiz umidida shuni ma’lum qilaman: - Ahmad miroxur shogirdpesha, Muhammad rahim Miroxur, Rahmatulloh miroxur, Mirzo Zarif miroxur, Davron

mirohur, Ubaydullo mirohur, Imomjuma miroxur, Maqsudbek miroxur, Axtambek miroxur, Mirzo Jalil miroxur”. Xizmatlar uchun mahramlar “mehmonxona amaldori” db atalgan. Ular viloyat va shaharlar xizmatiga ma’mur hokimlarini nasbu-azl qilish (lavozimga tayinlash va ozod etish), da’vogarlar talablarini isloh qilish kabi ishlarni bajarishgan. Qisqachi qilib aytganda lavozimga nomzod kishilarni nasl- nasabi, obro’-e’tibori, beradigan pora va hadiyalariga qarab bu lavozimga loyiq yoki noloyiqligini bildirib turishgan. Bundan tashqari, faqat istisno tariqasida harbiy amaldorlar safiga keltirish mumkin bo’lgan qozi askar hamda muftiy askarlikka erishish uchungina oliy madrasada o’qish kerak edi. Boshqa barcha harbiy amal egasi bo’lish uchun o’qimishli va ma’lumotli bo’lishi shart emas edi. Ta’kidlash joizki, ko’pgina xizmatlarda mansab egalari umrlari mobaynida o’g’illarini o’z o’rinlariga tayyorlab kelishgan va ular vaotlaridan so’ng marhumlarning o’g’illari ota lavozimini egallash maqsadida harakat qilishgan. Bu tabiiy hol, chunki yuqori lavozimli kishilar qo’liga amirlik tomonidan katta er, suv va moddiy boyliklar berilgan bo’lib, agar uning o’rniga boshqasi kelsa bu boyliklar yangi mansab egasi ixtiyoriga o’tgan. Mabodo amir farmoni bilan aybli deb topilib harbiy amal egalari ishdan olinsa, ular yo badarg’a qilingan yoki umrbod sarbozlik xizmatini o’tashga majbur etilgan. Bunday xolatlarda Qo’shbegi buyrug’i bilan ularning mol mulklari “urg’u” yo’li bilan musodara etilgan. Ko’pgina manbalardan biz o’nboshi, chehraog’asi, mirzaboshi singari nufuzli harbiy amaldorlarning ham harbiy xizmatdan bo’yin tovlash va xattoki harbiy xizmatdan qochishi holatlariga duch kelamiz. Unvon va mansablarga tayinlashda qat’iy qonunlar bo’lmagan. Ko’pgina amirlar bu vazifani bajarishda o’z hissiyotlari, kayfiyatlari, irodalariga tayanib ish ko’rishgan: Amir Haydar hukmronligi davrida yuqori unvon, mansablar va mukofotlarga uncha xizmat ko’rsatmagan, o’ziga yaqin kishilar muyassar bo’laverardi. Masalan:

hech qanday unvoni yo’q Hakimbiyparvonachi, Davlatbiy esa-inoq unvoniga ega bo’lgan edi. Hisor viloyati hokimi, parvonachi Saidbiy amir Haydar bilan muzokara olib borib, Buxoroga tobe’ligini ko’rsatib birdaniga Otaliq maqomini oladi. Bu davrda unvonlar berish to’g’risidagi farmonlarda turli musulmon bayramlari munosabati bilan amalga oshirilganligi aytib o’tiladi. Har holda butun mang’itlar sulolasi davrida xarbiy mansab egalarining turmush tarzi oddiy askar, qolaversa boshqa aholi namoyandalariga nisbatan ancha yaxshi bo’lgan. Yqna shuni ta’kidlab o’tish joizki, amirlik hududida ko’plab aholi yashash mavzelari, qishloqlar guzarlarga harbiy amal, unvon qolaversa, harbiycha nomlar berilgan: - Qorako’l bekligida “Qo’rchi”, Kitobda Qo’rboshi Hisor, Boysun, Boljuvonda “Miltiqchi”; Komi Abu Muslim mavzeida “Miroxurtepa”, Shimoliy Rud tomonida “Raboti To’qsabo Tug’begi”, Samidjonda “Raboti to’pchiboshi”, Xatirchida, Ziyovuddinda “Eshqorovulbegi”, “Safar miroxur”, “To’qsabo”, Xutfar amlakligida “Buri miroxur”, Kamat (Vobkent) amlokligida “Askarboshi”, “Xonai otaliq” va hokazo nomlari bilan yuritilgan joy nomlari mavjud bo’lib ulardan ko’pchiligi hozirgacha saqlanib qolingan. Buxoro amirligida harbiy unvon va mansab, ular egalarining vazifasi masalasiga doir quyidagi xulosalarga kelish mumkin. - O’rta Osiyo xonliklaridagi hokimiyat tuzilishi, davlat boshqaruv tizimi mang’itlar sulolasi hukumronligi davriga kelib takomillasha bordi. Jamiyatning barcha ohalari markazlashgan boshqaruv tizimiga bo’ysundirilib, davlat boshqaruvi amirning cheklanmagan hukumronligi qo’li ostida mujassamlashdi; - Harbiy unvon va mansab egalari va ularning vazifalari, faoliyati ma’lum ma’noda XIX asr oxirlaridan boshlab zamonaviy tartibga o’ta boshladi. Bu holni biz Rossiya imperiyasi harbiy nizomi, ustavini qabul qilishi, harbiy mashqlar, saf tortishdagi o’zgarishlar, harbiy kazarmalarning tashkil etilishi, harbiy amaldorlar kiyinishidagi o’zgarishlarda ko’rishi mumkin; - Barcha sohalar singari harbiy sohada ham amal va mansablarga tayinlashda ko’proq iqtidor va qobiliyatga qarab emas balki, naslnasabga,

boyligiga, o’rta asrchilik sarqitlari hisoblangan urug’aymoqchilik va mahalliychilik an’analariga e’tibor berilgan; - Hatto, 1920-yilgacha qadimda o’zining ilimli, fani bilan dunyoda nom taratgan Buxoroyi Sharifda birorta harbiy mutaxassislar tayyorlaydigan na boshlang’ich, na o’rta va na oliy ta’lim tizimi mavjud emas edi. Bu o’rinda D. Logofetning miroxurni – kapitanga, to’qsaboni podpolkovnikka, dodhohni-general mayorga, inqni-general leytinantga, tenglashtirishi ham achinarli hol edi. Mang’itlar sulolasi tashkil topgan davrda (XVIII asr II yarmida) birgina artilleriya sohasi Rossiyada, Mihaylovskiyda, Peterburgda Konstantinovskiy nomli artilleriya bilim yurtlari, moskvada artilleriya texnika maktabi, Mixaylovskiyda artilleriya akademiyasi, Ofitserlar oliy artileriya maktablari faoliyat ko’rsata boshlaganiga ancha vaqt bo’lgan edi; - Aksariyat harbiy amal egasi deb e’tirof etilgan kishilarni biz to’la harbiy deya olamiz, ularni katta er egasi, ham chorvador, ham bog’bon, ham hunarmand va boshqa kasbdagilar sirasiga kiritish mumkin. Manbalarda o’z qo’li ostidagi sarbozlardan xo’jalik ishlarida ayovsiz foydalanibkelgan harbiy amaldorlar hususidagi ko’plab dalillarga duch kelindi; - Harbiy amaldorlikning ko’pincha nasldan naslga o’tib turishi harbiy xizmatga bo’lgan munosabatga salbiy ta’sir etardi; - Sarbozlar singari harbiy mansab egalari xizmat yoshi chegaralanmagan edi. Arxiv manbalarining aksariyatida amaldorlarning vafoti munosabati bilangina yangi amaldor tayinlanishi ko’rsatib o’tiladi; - Amirlikning tugatilishi davrigacha harbiy amaldorlarni tayinlash qonun-qoidalari to’la ishlab chiqilmagan edi. Umuman amirlikdagi harbiy amaldorlarning hashamati yuqori bo’lib, siyosiy va harbiy bilimlari, ilmiy salohiyati, o’quv zamon talablaridan ancha orqada edi.

Adabiyotlar: 1. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – 31б. 2. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 176 б. 3. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз // Халқ сўзи. – 2016. –15 декабрь. 4. Мирзиёев Ш. М. Илм-фан ютуқлари – тараққиётнинг муҳим омили // Халқ сўзи. – 2016. – 31 декабрь. 5. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – 59 б. 6. Мирзиёев Ш. М. Фарзандлари соғлом юртининг келажаги буюкдир // Халқ сўзи. – 2017. – 6 январь. 7. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлашнинг муҳим омилидир // Халқ сўзи. – 2017. – 10 январь. 8. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб- интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак // Ишонч. – 2017. –17 январь. 9. Мирзиёев Ш. М. Миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатлик — халқимиз тинчлиги ва фаровонлигининг муҳим омилидир // Маърифат. – 2017. –25 январь. 10. Иванин М. Икки буюк саркарда. Тошкент, 1999 й. 11. Разин. Э. А. «История военного искусства». Т 1-3, Москва, Наука, 1955 г. 12. Авдиев. А. Военная история древного Эгипта. Москва, 1948 г.

O'xshashlar

Qadimgi yunoniston va rimning harbiy san`ati

Osiyo va amerika halqlarining mustaqillik uchun kurashlari davrida harbiy san`atni rivojlantirish

Misr va mesopotamiya harbiy san'ati

Turk va mo'g'il xalqlarining harbiy san'ati

Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv