Yusin toifa (moxtoifa) - (bryophyta) o`simliklar - Botanika - Referatlar

Yusin toifa (moxtoifa) - (bryophyta) o`simliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Yusintofa o`simliklar. 2. Sinf (ajdodi) jigarsimon yusinlar 3. Sinf (ajdod) antoserotsimon yusinlar. 4. Sinf (ajdod ) poyabargsimon yusinlar.

www.arxiv.uz Bu bo`limga 25 mingga yaqin tur kiradi. Ya`ni tur soni jihatdan yuksak o`simliklar orasida gulli o`simliklardan keyin 2 chi o`rinda turadi. Ular sodda to`zilishga ega ut o`simliklar bo`lib suv o`tlariga ancha yaqin turadi. Sababi vegetativ tanasi tallom (kattana) shaklida, ildizi yuk, rizoidlari ildiz vazifasini bajaradi. Barglari oddiy o`troq, tomiri faqat barg markazida o`rnashgan, ayrim vakillarida umuman barg tomirlari bo`lmaydi. Shuningdek yusinlarda naychalarning bulmasligi ham o`ziga xos belgi xisoblanadi. Yusinlarning tallom yoki barg-poyali vegetativ tanasini gametofit deb yuritilishining sababi shundaki, ularda jinsiy organ arxegoniy va anteridiylar shakllanadi. Anteriydan xosil bo`lgan spermatozoid bilan arxegoniydagi tuxum xujayra bilan qo`shiladi. Natijada zigota va undan sporogon taraqqiy etadi. Shundan so`ng jinssiz ko`payish boshlanadi. Sporali yuksak o`simliklarning boshqa vakillarida esa bu jarayonning aksini kuzatamiz. Ularda sporafitning taraqqiyoti gametofit bilan uzviy boglangan. Chunki sporofit suv va ozukani asosan gametofitdan olib turadi. Shuning uchun ham yusintoifalarda gametofit davri ustunlik qiladi. Boshqa yuksak o`simliklarda esa sporofit bugin mustaqil yashaydi. Shu bone bo`lim vakillari yuksak o`simliklar shajarasida aloxida o`rinda turadi. Yusinlar xilma-xil ekologik muxitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan sovuk tundra zonasigacha bo`lgan xududlarda uchraydi. Yusintoifalarining taraqqiyot siklidagi xarakterli belgilaridan yana biri yetilgan sporadan protonemaning o`sishidir. Protonema ko`pchilik yusinlarda ipsimon ko`rinishda, faqat sfagnum va andrea yusinlari gametofitining dastlabki fazasida plastinka shaklida bo`ladi. Jigarsimon yusinlarda protonema bir yoki bir necha xujayralardan tashqil topgan qisqagina ipchadan iborat. Undan plastinkali yoki poya-bargli gametofit taraqqiy etadi. Yusinlar orasida funariyaning (Funaria hydrometrica) protonemasi yaxshi urganilgan. Uning sporasi qo`lay sharoitda o`sib, undan shoxlangan ipcha xosil bo`ladi. Bu ipcha uchki qismidagi xujayrasining bo`linishi xisobidan o`sib boradi. Shundan so`ng ipcha shoxlanib,unda gametofor ko`rtaklar xosil bo`ladi. Yusinlarning bunday ipsimon protonomasi tashqi ko`rinishi jihatidan yashil suv o`tlariga juda uxshaydi. Shunga ko`ra yusintoifalarni yashil suv o`tlaridan kelib

www.arxiv.uz chiqkan degan taxminlar yuzaga kelgan. Birok bu fikrni tasdiklovchi asosli faktlar yuk. Hozirgi klassifikasiyalar bo`yicha yusUshtoifa o`simliklar bo`limi 3 ta sinfga (ajdodga) bo`linadi: 1. Jigarsimon yusinlar - Marchantiopsida 2. Antoserotasimon yusinlar - Anthocerotopsida 3. Poya-barg yusinsimonlar - Bryopsida 1 Ayrim biologlar 1 chi va 2 chi sinflarni birlashtirib 1 chi sinfni jigarsimonlarning kichchik sinfi yoki qabilasi deb qaraydi. SINFCHA (AJDODCHA) JIGARSIMON YUSINLAR - MARCHANTIOPSIDA. Jigarsimon yusinlar gametofitining xilma-xil bulishi va sporafitining deyarli uxshash bulishi bilan xarakterlanadi. Bu sinfga 300 ga yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ularning ko`pchiligi tropikadp tarqalgan bo`lib, asosan sernam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. Epifit vakillari ham mavjud. Jigarsimon yusinlar sinfining vakillari vegetativ, jinsiy va jinssiz yo`llar bilan ko`payadi. Hozirgi klassifikasiyaga ko`ra jigarsimon yusinlar sinfi 2 ta sinfchaga bo`linadi. 1. Marshansiya kabilar - Marchantiidae 2. Yungermaniyakabilar - Jungermanniidae Birinchi cinfcha sferokorpnamolar- Sphaerocarpales va marshansiyanamolar - Marchantiales , ikkinchi sinfcha esa uchta qabilaga- Metusiyanamolar - Metzgeriales , xaplomitriyanamolar - Haplomitriales va yungermaniyanamolar - Jungermanniales qabilalariga bo`linadi SINFCHA (AJDODCHA) MARSHANSIYAKABILAR - MARCHANTIIDAE Bu kenja sinfchaga 3500 dan ziyodroq tur kirib, ularni turli ekologik sharoitlarda Shimoliy va Janubiy yarim sharlarda uchratish mumkin. MARSHANSIYANAMOLAR (MARCHANTIALES) QABILASI. MARSHANSIYADOSHLAR OILASI (MARCHANTIACEAE) OILASI.

www.arxiv.uz Marshansiyadoshlar qabilasining keng tarqalgan vakili oddiy marshansiyadir - Marchantia polymorpha. Marshansiyalar turkumiga mansub bu tur Yer sharining turli regionlarida tarqalgan. U ko`prok zax yerlarda, urmonlarda o`sadi. Yaproksimon tallomining uzunligi 10 sm gacha yetadi. Dixotomik shoxlangan, tuk-yashil rangli. Tallomining ostki qismida oddiy va tilsimon rizoidlari va yaxshi taraqqiy etmagan barglari-amfigastriya joylashgan. Marshansiya vegetativ, jinsiy va jinssiz yo`llar bilan ko`payadi. Vegetativ ko`payishi plastinkasining ustki tomonida xosil bo`ladigan savatchalarning ichidagi ajraluvchi ko`rtaklar yordamida boradi. Ajraluvchi ko`rtaklar shamol yoki yomgir ta`sirida savatchadan ajralib yerga tushadi va undan yangi marshansiya o`sadi. Marshansiya 2 uyli o`simlik, erkak o`simlik tallomida anteridiyalar o`rnashgan. Ularda spermatazoidlar yetiladi. Urg`ochi o`simlik tallomida esa arxegoniy o`rnashgan bo`lib, undan tuxum xujayra yetiladi. Urug`lanish baxor paytida ruy beradi. Urug`langan tuxum xujayradan zigota taraqqiy etadi. Zigotadan esa sporangen o`sadi. Sporagenning ichida joylashgan sporangiyadan esa spora va elatera ipchalari xosil bo`ladi. Elatera ipchasi sporani atrofga tarqalishiga xizmat etadi. Sporalar yetilganidan keyin atrofga tarqaladi. Tuproqka tushgan sporadan dastlab (kichkina tanacha) protonema, undan esa yangi gemetofit taraqqiy etadi. Sinfcha (ajdodcha) -Jungermanniidae. Bu sinfchaga 250 turkum va 5 mingdan ziyodroq tur kirib, ularning ko`pchiligi tropik va subtropik zonada tarqalgan. Ayrim vakillari esa epifit va epifil holda uchraydi. SINF (AJDOD)- ANTOSEROTSIMONLFR (ANTHOCEROPSIDA). Bu sinfga 300 ga yaqin tur kiradi. Yer sharining asosan tropik viloyatlarida va mu`tadil iqlimli joylarida tarqalgan. Ko`pchilik adabiyotlarda antoserotsimonlar sinfiga bitta- antoserotdoshlar (Anthocerotaceae) oilasi kiritiladi. Ba`zi adabiyotlarda esa bu sinfga notatiladoshlar (Notatilaceae) oilasi ham kiritiladi.

www.arxiv.uz Birinchi oilaning antoseros turkumi tabiatda ancha keng tarqalgan bo`lib, u 200 ga yaqin turga ega. Antoserotsimonlarning tanasi yassi yoki tasmasimon, balandligi (buyi) 2-3 sm, diametri 1-3 sm, Ayrim turlarida sporagenning uzunligi 13 sm gacha yetadi. Tanasi bir necha qavat yupqa xujayralardan tashqil topgan. Tallomning ostki tomonida rizoidlari joylashgan. Antoserotlarning ko`payish vegetativ, jinsiy va jinssiz yo`llar bilan boradi. Vegetativ ko`payuvchi ko`p yillik vakillari tallomining ostki tomonida tugunakchalar xosil bo`lib, ular yordamida ko`payadi. Ularda jinsiy ko`payish organlari (anteridiy, arxegoniylar) endogen joylashgan. Anterediylar bittadan yoki guruh bo`lib joylashgan. Yetilgan anteridiyning ustki qismi yorilib ochiladi, natijada spermatozoidlar tashqariga chiqib tarqaladi. Arxegeniylar gametofitning yon tomonlarida joylashadi. Uning tuxum xujayrasi urug`langandan so`ng dastlab zigota undan esa murtak xosil bo`ladi. Murtakdan sporofit taraqqiy etadi. Sporofit ularda yaxshi taraqqiy etgan. Sporofit uzunchoq ko`sakchadan iborat. Sporalar yetilgandan keyin elatera orqali ko`sakcha ichidan tashqariga sochiladi. Sporalardan ipsimon protonema, undan esa yangi yosh gametofit taraqqiy etadi. SINF (AJDOD) POYABARGLI YUSINSIMONLAR-BRIOPSIDA (MUSCI) Bu sinfga 700 turkum 15000 dan ziyodroq tur kiradi. Uning vakillari quruqlikda juda keng tarqalgan. Ularni Arktika va Tundrada o`simliklarga yopishgan xolda botqoqliklarida, chuchuk suvlarda, voxalarda, ayrim vakillarini esa Urta Osiyoning qumloq cho`llarida uchratish mumkin. Umuman olganda bu sinf vakillari shimoliy va junubiy yarim sharlarda keng tarqalgan bo`lib, turli noqulay sharoitlarga juda chidamli. Shuning uchun xam Yer sharidagi o`simliklar qoplamida ular katta rol o`ynaydi. Jigarsimon yusinlarda gametofit dorzoventral tuzilishga ega bo`lgan bo`lsa, poyabargli yusinlarda esa radial tuzilishga ega. Bu sinf vakillarida poya, barg,

www.arxiv.uz ayrim vakillarida esa novdalar xam bor. Poyasining asosidan yoki yotib o`suvchi turlarida poya bo`ylab, ko`p xujayrali ipsimon, shoxlangan rizoidlar taraqqiy etgan. Barglari o`troq, butun, tomirlari yoki tomirsiz poyada zich joylashgan. Ularning ko`pchiligi ko`p yillik o`simliklardir. Jinsiy ko`payish organlari poyasining uchida yoki torf shoxlarida esa yon shoxchalarda joylashadi. Ko`pincha jinsiy organlar parafiz iplari bilan o`ralgan bo`lib, bu iplar jinsiy organlarni ximoya qilishda muxim rol o`ynaydi. Urug`lanish jarayonidan keyin zigotadan sporogen taraqqiy etadi. Sporogonining jigarsimon yusinlarnikidan farqi shuki, bularning tashqi po`sti yashil xlorofill donachalariga ega. Ikkinchidan bularda elatera bulmaydi. Ko`sakchadagi spora yetilgandan keyin ko`sakcha kopqoqchasi ochiladi yoki ayrim vakillarda (andreya yusinida) ko`sakcha turtta bulakchaga ajralib ochilad va sporalar tashqi muxitga tarqaladi. Sporadan protonema o`sadi. Unda taraqqiy etadigan ko`rtaklardan yangi gametofit o`sib chiqadi. Bu sinf vakillarida xam vegetativ yo`l bilan ko`payishni kuzatish mumkin. Bargpoyali yusinsimonlar sinfi (ajdodi): 3 ta sinfchaga bulinadi: 1. Sfagnumkabilar - Sphagnidae 2. Andreyakabilar - Andreaeidae 3. Yashil yusinkabilar (Briumkabilar) - Bryidae SINFCHA (Ajdodcha) Sfagnumkabilar - ( Sphagnidae ). Bu sinfchaga bittadan kabila ( Sphagniales ) bitta oila ( Sphagnaceae ) turkum ( Sphagnum ) va 300 dan ziyodroq tur kiradi. Keng tarqalgan turlariga: S.cuspidatum S.acutifolium, S. sguarrosum larni kiritish mumkin. Sfagnumlar ko`p yillik o`t o`simliklar bo`lib, sporadan o`sib chiqqan bir yillik poyasining asosida rizoidlar bo`ladi. Poyasi shoxlangan. Poyasi uch qavatdan tashqil topgan. Tashqi qavati gialoderma, undan so`ng skleroderma va markaziy o`zak qavatidan iborat. Barglari yupqa, tomirsiz, ikki xil: uzunchoq, tirik xlorofilli assimilyasion xujayralardan va rangsiz o`lik, spiralsimon yoki halqasimon qalinlashgan xujayralardan iborat. Sfagnumlarning vegetativ organlari o`z og`irligiga nisbatan 30 barobardan ziyodroq suvni to`plash imkoniyatiga ega

www.arxiv.uz Sfagnumlarning vegetativ ko`payishi, novdalarining ajralishi tufayli, ba`zan esa poyasi yordamida amalga oshadi. Sfagnumlar bir yoki ikki uyli o`simlik, Bir uyli vakillarida arxegoniy va anteridiylar turli shoxchalarda joylashgan. Anteridiylar tepa shoxlarning koplagich barglari qo`ltig`ida bittadan joylashgan. Arxegoniylar esa qisqargan tepa shoxlarning uchki qismida 1-5 tadan o`rnashgan. Urug`lanish jarayonidan keyin zigota xosil bo`lib, undan sporogon taraqqiy etadi. Sporogonning uchki qismida qopqoqchasi, ostki qismida soxta bandi bo`ladi. Ko`sakchasi sharsimon, kungir rangli. Sporalardan kulay sharoitda plastinkasimon protonema, undan esa yangi sfagnum taraqqiy etadi. (3-rasm). Sfagnumlar ko`prok shimoliy xududlarda, ayniksa, Osiyo va Shimoliy Amerikaning shimoliy tumanlarida katta maydonlarda torfzorlar xosil kiladi. Sfagnumlar uzi o`sadigan muxitda asta-syokin torf xosil bulishiga olib keladi. Bir metr qalinlikdagi torf kariyib 1000 yil mobaynida xosil bo`ladi. Torf xalk xujaligining turli soxalarida ishlatiladi. Torf uglerodga boy bo`ladi. Boshqa o`simliklarning quruq vazni tarkibida 45% uglerod bo`lsa, torfda 60% gacha uglerod bo`ladi. Shuning uchun u eng yaxshi yokilgi xisoblanadi. Torfni quruq xaydash yo`li bilan undan, mum, parafin, fenol, karbon kislotasi, saxarin va 1 tonna torfdan 120 l spirt olinadi. Torf kishlok xujaligida organik ugit sifatida keng ishlatiladi.ulardan karton,kogoz tayyorlash mumkin. Torf shifobaxsh xususiyatga xam ega. SINFCHA (AJDODCHA) YUSINKABILAR YOKI BRIUMKABILAR- BRYIDAE. Mazkur sinfcha 13 ta kabila 85 oila,700 dan ortik turkum va 14 mingga yaqin turni uz ichiga oladi .Ular ko`p yillik yoki bir yillik ut o`simliklar bo`lib,kattaligi bir mm dan to 50 sm gacha va xatto undan xam balandrok bulishi mumkin.Ko`pchiligi yashil rangli. Sinfcha-vakillari yakka xolda yoki tup bo`lib, chim xosil etib o`sadi. Ular turli substrartlarda-tuprokda, daraxtlarning tanalarida, shoxlarning pustloklari orasida. nordon muxitli tog jinslarida o`sadi.

www.arxiv.uz Poyasi monopodial yoki simpodial shoxlangan. Ularning tukimalari bir muncha shakllangan bo`lsada, xakikiy floema, ksilema elementlari taraqqiy etmagan. Barglari turli shakllarda va tomirli yoki tomirsiz. Sporogonlari o`simlikning uchki yon tomonida taraqqiy etadi, bandli. Ko`sakchasi kopqoqchali, ochiladigan yoki ayrimlarida kleystokarp, ya`ni ochilmaydigan. Sporalari yumalok, bir yoki ko`p xujayrali bo`lib, diametri 5 dan 200 mikrongacha. Sporasi kulay sharoitda o`sadi va undan ipsimon protonema taraqqiy etadi. Sinfcha vakillari juda sershox yaxshi taraqqiy etgan ipsimon protonemaga ega bulishi bilan sfagnumkabilar va Anderokakbilardan fark kiladi. Sinfcha vakillari Yer yuzida keng tarqalgan bo`lib - Arktikadan to Antarktidagacha bo`lgan joylarda o`sadi. Urta Osiyo sharoitida sernam joylarda funariya turkumining turlari va cho`l zonasida erta baxorda kumlarda tortula turkumi turlari, tog`li tumanlarda esa kakku zig`iri turkumining ayrim turlari o`sadi. Quyida oddiy kakku zig`iri bilan tanishamiz. (4-rasm) Oddiy kakku zig`iri- Polytrichum commune - kakku zig`irnamolar - (Polytrichales) kabilasining kakkuzig`irdoshlar (Polytrichaceae) oilasiga mansub. Kakku zig`iri turkumiga 100 ga yaqin tur kiradi. Oddiy kakku zig`iri 30-40 sm balandlikdagi o`t o`simlik. Poyasi tikka o`suvchi, shoxlanmagan, oddiy kalami barglar bilan zich qoplangan. Poyasining urta va uchki qismidagi barglari yashil, pastki qismidagilari esa kichik va kungir rangli. Poyasining asosida ko`p xujayrali, kungir tusli rizoidlar taraqqiy etgan. Poyasi va bargining anatomik tuzilishi bilan amaliy mashgulotida tayyor preparatdan mikroskop ostida kurib tanishiladi. Kakku zig`iri 2 uyli o`simlik. Anteridiy va arxegoniylari Poyasining uchida tup- tup bo`lib joylashgan. Anteridiy uzunchoq shaklda bo`lib, qisqa bandda urnashgan. Anteridiydagi xar bir spermogen xujayralaridan bittadan 2 xivchinli spermotozoid xosil bo`ladi. Spermotozoidlar namlik yordamida xarakat kilib, arxegoniydagi tuxum xujayra bilan kushilgandan so`ng zigota xosil bo`ladi. Zigotadan sporogon tarakyokiy etadi. Dastlab sporogon arxegoniyning korincha qismida shakllanadi, keyinchalik uning bandi uzayib ko`sakchasi arxegoniyning

www.arxiv.uz korinchasini yorib tashqariga chiqadi. Yetilgan sporogon ikki kismdan, band va ko`sakchadan iborat. Ko`sakchaning uchki qismida kalpokchasi bor. Ko`sakchaning tashqi devori yashil bo`lib xlorofill donachalariga ega. Yetilgan sporalardan kulay sharoitda protonema, protonem ko`rtaklaridan esa kakku zig`iri o`sadi. Yusinsimonlar eng kadimgi yuksak o`simliklar xisoblanadi. Keyingi yillarda boltik buyidan ularning sporalari topilgan. Mezozoy va kaynazoy erasining koldiklaridan esa ular ko`p topilgan. Ba`zilari bir xafta ichida yetiladi. Ikki jinsli gametofitlarda arxegoniy va anteridilar bitta gametofitda xosil bo`ladi. Xar xil sporalarda esa makrasporadan xosil bo`lgan gametofitda arxegoniy, mikrosporadan usgan gametofitda anteridiy xosil bo`ladi. Ayrim vakillarida anteridiyda ikki xivchinli spermatozoidlar yetiladi. Arxegoniyning pastki qismida tuxum xujayra taraqqiy etadi. Urug`lanish namlik yordamida amalga oshadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar 1. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M. Sovetskaya ensiklopediya. 1989 2. Burug`in V. A., Janguzarov F. X. Botanika Toshkent, o`qituvchi, 1977 3. Gordeyeva T. N. i dr. Prakticheskiy kurs sistematika rasteniy. Moskva Prosvesheniye, 1986 4. Komarniskiy N. A. i dr. Sistematika rasteniy. Moskva, Prosvesheniye, 1975 5. Maxmudov A. M. Tog`ayev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent universiteta, 1994 6. Novikov V. S. Gubanov I. A. Atlas opredelitel vo`ssho`x rasteniy. Moskva. Prosvesheniye. ,1991 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Asalshirali o`simliklar

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar

Gulli o`simliklar tasnifoti

O`simliklar sistematikasiga kirish

Tuban o`simliklar sistematikasi