Tuban o`simliklar sistematikasi - Botanika - Referatlar

Tuban o`simliklar sistematikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Tuban o`simliklar sistematikasi REJA : 1. Tuban o`simliklar haqida tushuncha. 2. Suv o` tlarning tuzilishi va klassifikatsiyasi. 3. Bakteriyalarning tabiatdagi a h amiyati. 4. Zamburu g` larning tuzilishi va a h amiyati. 5. Lishayniklar h a q ida tushuncha.

www.arxiv.uz Tayanch ibora va atamalar: tallom, mitseliy, avtotrof, geterotrof, parazit, saprofit, auksospora, xivchin, gameta, oogam, bentos, plankton, aerob, anaerob, plazmodiy, sporangiy, gifa, simbioz, anabioz, soridiy, izidiy. Yer sharidagi o`simlik turlari bir-biridan aniq farq qiladi. Bunday farqlar avvalo ularning tashqi qiyofasida ko`rinadi. Bundan tashqari, ular o`rtasida qandaydir umumiy o`xshashlik va farq qiluvchi belgilar bor. Yer yuzidagi barcha o`simliklarning umumiy o`xshashlik belgilari avvalo ularning barchasi tirik organizm ekanligida ko`rinsa, so`ng ularning tanasi bitta yoki bir necha hujayradan tashkil topganligida ko`rinadi. Shunday qilib, barcha tirik organizmlar hozirgi vaqtda o`zining tashqi va ichki tuzilishi, turli sharoitda yashashi, o`sib ulg`ayishi, ko`payishi, tarqalishi va hokazolarga ko`ra bir-biridan farq qiladi va shunga ko`ra ular rivojlanishning (evolyutsiya) turli xil pog`onalaridan joy oladi. Hozirgi vaqtda barcha o`simliklarning ichki va tashqi tana tuzilishi, yashash sharoiti, ko`payishi, tarqalishi va boshqa shunra o`xshash belgilari hisobga olinib, ularning 500`000 turi mavjud ekanligi aniqlangan va ro`yxatga olingan. Suvo`tlar, bakteriyalar, shilimshiqlar, zamburug`lar, lishayniklar kabi gruppa o`simliklari juda sodda (ildizsiz, poyasiz, bargsiz) tuzilishga ega bo`lib, ularning tanasi tallom (qattona) yoki mitseliy deb ataladi. Bu xildagi o`simliklarga tuban o`simliklar deyiladi. Moxlar, plaunlar, bo`g`imlilar, paporotniklar, ochiq urug`lilar va yopiq urug`lilar (yoki gulli o`simliklar) — yuksak o`simliklar deb ataladi. Barcha yuksak o`simliklarning tanasi (ba`zi bir boshlang`ich yuksak o`simliklardan mustasno) ildiz, poya, barg kabi organlarga ega. Ular vegetativ (o`sishni ta`minlovchi) organlar hisoblanadi. Vegetativ organlardan tashqari ko`payish vazifasini o`taydigan organlar ham mavjud. Moxlar, paporotniklar, plaunlar, qirqbo`g`imlar kabi o`simliklar sporalar yordamida ko`payadi. Shuning uchun ham ular ba`zan sporali o`simliklar deb ham yuritiladi. Ochiq urug`li va yopiq urug`li o`simliklarda ko`payish vazifasini urug`dan tashqari vegetativ organlar (ildiz, ildizpoya, tuganak, piyoz, barg va h. k.) ham bajaradi.

www.arxiv.uz Yer yuzidagi barcha o`simliklar (tuban va yuksak o`simliklar) ovqatlanishga ko`ra uch gruppaga: avtotrof (mustaqil ovqatlanuvchi), geterotrof va simbioz organizmlarga bo`linadi. Avtotrof organizmlarga suvo`tlarining barchasi, moxlar, paporotniklar, plaunlar, bo`g`imlilar, ochiq va yopiq urug`li o`simliklar kiradi. Avtotrof ovqatlanuvchi organizmlar quyosh nuridan foydalangan holda havodagi karbonat angidrid (CO 2 ) gazini qabul qiladi va o`z tanasidagi (yoki tallomidagi) bu gaz suv bilan birikadi. Murakkab ximiyaviy reaktsiya sodir bo`lishi natijasida o`simlik tanasida (bargida, tallomida) organik modda hosil bo`ladi. Bu organik modda kraxmal shaklida to`planadi va keyinchalik o`simlik hayoti uchun zarur bo`lgan protsesslarda sarf bo`ladi. Bunday murakkab ximiyaviy protsess fotosintez deb nomlanadi. Fotosintez protsessi tuban o`simliklar hujayrasidagi xromatofor tarkibiga kiruvchi pigmentlar (xlorofill, karotin, fikotsian, fikoeritrin, fukosantin), yuksak o`simliklarda esa ularning barg hujayralaridagi xlorofill — yashil tanachalar ishtirokida sodir bo`ladi. Fotosintez protsessining formulasini quyidagicha ifodadalash mumkin: 6СО 2 + 6Н 2 О = С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 + 624 Boshqacha qilib aytganda, o`simlik 6 molekula, ya`ni 264 g karbonat angidrid, 6 molekula (180 g) suv va 674 kkal quyosh energiyasi yutganda 1 molekula (180 g) uglevod hosil bo`lib, 6 molekula (192 g) kislorod ajraladi. Fotosintez natijasida xloroplastda hosil bo`lgan uglevod (shakar) fermentlar yordamida polimerlanib, xloroplastlarda kraxmalga aylanadi. Bu kraxmal molekulalari diastaza deb ataluvchi ferment ta`sirida yana shakarga aylanadi va so`ngra o`simlik organlariga tarqaladi. Bu hodisa ko`proq qulay temperaturada, ya`ni tungi soatlarda sodir bo`ladi. Geterotrof organizmlarga bakteriyalar, shilimshiqlar va zamburug`lar kiradi. Ular tayyor ovqat (organik modda) hisobiga yashaydi. Uchinchi gruppaga esa zamburug`lar bilan suvo`tlarning birgalikda xamkor bo`lib yashashidan tashkil topgan lishayniklar va zamburug`larning ba`zi yuksak o`simliklar ildizida hamkor bo`lib yashovchi vakillari kiradi.

www.arxiv.uz Geterotrof organizmlarning o`zi parazit va saprofit kenja gruppachalarga bo`linadi. Parazit deb boshqa biror tirik organizm (xo`jayin) hisobiga yashovchi organizmlarga aytiladi. Saprofit deb boshqa biror o`lik (xo`jayin) organizmda yashovchi organizmlarga aytiladi. Endi biz yuqorida ko`rsatib o`tilgan tuban va yuksak o`simlik gruppalari bilan qisqacha tanishib chiqamiz. Tallomli tuban o`simliklar — Thallophyta Suvo`tlar Suvo`tlar nomi bilan ataladigan organizmlar ko`k-yashil, yashil, diatom, qo`ng`ir, qizil, xrizomonad, pirrofit suvo`tlar kabi truppalarga (toifalar) bo`linadi. Ularning hayoti doimo suvda yoki suvli muhitda o`tadi. Shu sababli suvo`tlar deb ataladi. Ko`k-yashil suvo`tlar — Cyanophyta Ko`k-yashil suvo`tlar tipiga eng sodda tuzilgan bir hujayrali, ko`p hujayrali va kolonial organizmlarning 1`400 vakili kiradi. Ularning hujayrasida yashil rang beruvchi xlorofill, ko`k rang beruvchi va qizil rang beruvchi fikotsian, fikoeritrin pigmentlar mavjud bo`lib, ular birgalikda o`simlikni ko`k-yashil rangga bo`yab turadi. Shunga ko`ra ular ko`k-yashil suvo`tlar deb atalgan. Ko`k-yashil suvo`tlar hujayralarining shakli sharsimon, uzunchoq va boshqa xillarda bo`lib, tashqi tomonidan shilimshiq pektinli parda bilan o`ralgan. Hujayra yadro, pirenoid, xromatofor kabi qismlarga bo`linmagan. Bu esa ko`k-yashil suvo`tlarni eng tuban bosqichdagi sodda organizmlardan biri ekanligini ko`rsatadi. Bunday organizmlarning paydo bo`lishi va Yer sharida keng tarqala boshlashi proterozoy erasidan boshlangan. Ko`k-yashil suvo`tlar hujayraning ikki yoki bir necha bo`lakka bo`linishi bilan ko`payadi va bir-biridan ajralib mustaqil holda yashay boshlaydi. Buni vegetativ yo`l bilan ko`payish deyiladi. Xrookokk, lingbiya, ostsilyatoriya, anabena, xromulina, nostok kabilar tipning keng tarqalgan vakillaridan hisoblanadi.

www.arxiv.uz Bu tip vakillari tabiatda juda keng va xilma-xil sharoitda tarqalgan. Ularni ko`lmak chuchuk suvlarda, dengiz suvlarida, nam yoki botqoqli tuproqlarda, daraxtlarning po`stloqlarida, gul tuvaklarining devorlarida, ariq bo`ylarida, tog`li- toshli muhitda, cho`llarda, issiq buloqlarda, qor va muzlarning ustida va hokazo joylarda uchratish mumkin. Bundan tashqari ko`k-yashil suvo`tlarning xrookokk, nostok va boshqa vakillari zamburug`lar deb ataluvchi gruppaning ba`zi vakillari bilan birga o`zaro hamkorlikda yashab, lishayniklar gruppasini ham tashkil qiladi. Diatom suvo`tlar — Dtatomeae Diatom suvo`tlar tipiga bir hujayrali va koloniya bo`lib yashovchi organizmlarning 10–15`000 tacha turi kiradi. Hammasi mikroskopik organizmlardir. Diatom suvo`tlar yumaloq, tayoqchasimon, qutichasimon va h. k. shaklda bo`lib, hujayralarining po`sti pektin moddasidan tashkil topgan va tashqi tomondan qumtuproq (SiO 2 ) bilan qoplangan. Diatom suvo`tlar hujayrasida xlorofill pigmentidan tashqari karotin pigmenti ham mavjud. Shuning uchun bu xildagi suvo`tlarning rangi sariq yoki qo`ng`ir-sariqdir. Diatom suvo`tlar hujayrasining ichida yadro, vakuol, xromatofor va protoplazma kabi qismlar bor. Ko`pchilik vakillari dengizlarda, ba`zilari esa ko`lmak suvlarda, zax yoki nam tuproqlarda yashaydi. Diatom suvo`tlar hujayraning ikki bo`lakka bo`linishi bilan ko`payadi. Bunda hujayraning epiteka (katta) va gipoteka (kichik) pallalari ikki tomonga ajralib, bir-biridan uzoqlashadi va har biri o`z navbatida o`ziga yangi gipoteka hosil qiladi. Hujayra yil davomida bir necha marta bo`linib ko`payib turadi. Shunday ketma-ket bo`linishlardan keyin yilning ma`lum bir davrida organizmning hajmi shunchalik kichrayib qoladiki, endi navbatdagi bo`linishga imkon bo`lmay qoladi. Shunda ulardan 2 tasi o`zaro qo`shilib, auksospora deb ataluvchi sporaga aylanadi. Auksospora tinim davrini kechirgach, o`sa boshlaydi va dastlabki kattalikka yetadi. Shundan keyin yana navbatdagi bo`linish boshlanadi. Diatom suvo`tlarning pinnulyariya, tsiklotella, navikula, melozira, asterionella, surirella, tabellariya, xetotseros kabi turlari tabiatda keng tarqalgan.

www.arxiv.uz Diatom suvo`tlar hujayrasidan tashqariga shilimshiq modda chiqib turadi va shu yordamida organizm tanasi sekin harakatlanadi. Dengizlarda yashovchi diatom suvo`tlar halok bo`lgach, tanasini qoplab turgan qumtuproq yoki diatomit deb atalgan tog` jinsi dengiz tagiga cho`kib, bir necha million yillar davomida qalin qatlam hosil qiladi. Diatomit g`ovak va yengil bo`lganligidan undan termoizolyatsion materiallar, g`ovak g`ishtlar va portlovchi modda — dinamit tayyorlashda ishlatiladi. Yashil suvo`tlar— Chlorophyta Yashil suvo`tlar tipiga bir hujayrali, ko`p hujayrali va koloniya organizmlarning 5`700 ga yaqin turi kiradi. Ularning hujayra moddasi tarkibida faqat xlorofill pigmenti mavjud bo`lganligidan vakillarining barchasi sof yashil rangda bo`ladi. Yashil suvo`tlarning bir hujayrali vakillari mikroskopik organizmlardir. Koloniya va ko`p hujayrali vakillari esa ancha yirik bo`ladi. Yashil suvo`tlarning bir hujayrali vakillari dumaloq, noksimon, cho`zinchoq, ko`p hujayralari ipsimon, butasimon shoxlangan, plastinkasimon koloniyali vakillari esa sharsimon, to`rsimon kabi shakllarga ega. Yashil suvo`tlarning ba`zi vakillari ham borki, ularning kattaligi 0,5 metrdan ham ortadi, tashqi ko`rinishi esa yuksak o`simliklarni eslatadi. Ammo ularning shakli murakkab ko`rinishda bo`lsa ham bitta hujayradan tashkil topgan. Shuning uchun ularni shartli ravishda «hujayrasiz» deb ataladi. Yashil suvo`tlar vakillarining hujayrasi protoplazma, bir yoki bir necha yadro, xromatofor, vakuol kabi qismlardan iborat. Yashil suvo`tlarning bir hujayrali vakillari xivchin deb ataluvchi qilchalarga ega bo`lib, shular yordamida suvda harakatlanadi. Ba`zi koloniya vakillari ham shu xilda harakat qiladi. Qo`p hujayrali vakillari esa o`z yashayotgan joyiga (substratga) yopishib, hayot kechiradi. Yashil suvo`tlar har xil ko`payadi. Ko`pchilik turlari vegetativ va zoosporalar hosil qilish bilan ko`payadi. Bunda hujayra mahsuloti 2—4—8—16— 32—64 ta va undan ham ortiq bo`lakka bo`linadi. Har bir bo`lak bir juft xivchin (qilcha) hosil qiladi va ona hujayrani parchalab tashqariga chiqadi hamda har biri o`ziga yangi hujayra po`sti hosil qilib, mustaqil organizm sifatida yashay

www.arxiv.uz boshlaydi. Ko`payishning bu usuliga jinssiz ko`payish deyiladi. Jinssiz ko`payish doim sharoit qulay bo`lgan taqdirda sodir bo`ladi va yil davomida bir necha marta takrorlanadi. Ammo Yer sharining turli nuqtalarida ham yilning barcha fasllari suvo`tlar uchun qulay bo`lavermaydi. Shuning uchun noqulay sharoit (havo haroratining pasayishi, suvda oziq moddalarining kamayib ketishi, suvning qurib qolishi va h. k.) yuzaga kelishi bilanoq ular o`z hayotini saqlab qolish uchun jinsiy ko`payishga o`tadi. Jinsiy ko`payish asosan hujayra yoki hujayralardagi mahsulotning jinssiz ko`payish protsessidagidek 2—4—8—16—32—64—128 va h. k. bo`lakka bo`linishi bilan boradi. Har bir bo`lak bir juft xivchinga va teng hujayra mahsulotiga ega bo`lgan holda ona hujayra po`stini parchalab tashqariga chiqadi. Ammo shu chiqqan tanachalar mustaqil hayot kechirmasdan, balki 2 tasi o`zaro juft-juft bo`lib qo`shilib oladi. O`zaro qo`shiluvchi bunday tanachalarga gametalar deyiladi. Gametalarning qo`shilishi natijasida hosil bo`lgan mahsulot — zigota deb yuritiladi. Ana shu zigotalar qalin po`st bilan o`ralib oladi va suv tagiga cho`kib, qulay sharoit sodir bo`lganga qadar tinim davrini o`taydi. Tinim davri tugagach, zigotalar reduktsion bo`linib, 2 yoki 4 ta yangi tanacha hosil qiladi. Bu tanachalarga zoospora deyiladi. Zoosporalar har biri bir juft xivchin hosil qilib, mustaqil organizm sifatida yashay boshlaydi. Yashil suvo`tlar tabiatda ko`k-yashil suvo`tlardek juda keng tarqalgan. Yashil suvo`tlarning keng tarqalgan bir hujayrali vakillariga xlorokokk, xlorella, xlamidomonada, zignema, klosterium, desmidium kabilarni; ko`p hujayralilariga — ulotriks; kladofora, spirogira (baqato`n), edoganium, ulva yoki dengiz salati, xara, nitella kabilarni; koloniya holida yashovchilariga volvoks, evdorina, pandorina, suv to`ri kabilarni va, nihoyat, «hujayrasiz» vakillariga — vosheriya, kaulerpa, atsetabulariya kabilarni ko`rsatish mumkin. Yashil suvo`tlar tipining vakillari ham tabiatda va xo`jalikda katta ahamiyatga ega. Qo`ng`ir suvo`tlar— Phacophyta

www.arxiv.uz Qo`ng`ir suvo`tlar tipiga faqat dengizlarda yashovchi 900 dan ortiq ipsimon yoki plastinkasimon tanali (tallomli) ko`p hujayrali turlar kiradi. Qo`ng`ir suvo`tlarning ba`zilari 20–30 sm kattalikda bo`lsa, ba`zilarining uzunligi 1 m dan oshadi va, nihoyat, ayrimlarining uzunligi 300–400 metrni tashkil qiladi. Qo`ng`ir suvo`tlar vakillarining hujayrasida xlorofill, fukoksantin, karotin pigmentlari mavjud. Shuning uchun bu xildagi organizmlarning rangi qo`ng`ir yoki sarg`ish- qo`ng`irdir. Quyosh nuri ta`sirida fotosintez protsessi ro`y beradi va hujayrada qand, laminarin kabi karbon suvlardan iborat oziq moddalar to`planadi. Jinssiz va jinsiy ko`payadi, jinssiz ko`payish ko`pincha harakatchan zoosporalar, qisman harakatsiz 4 ta sporalar (tetrospora) hosil qilish yordamida sodir bo`ladi. Jinsiy ko`payish turlariga qarab izogamiya, geterogamiya va bogamiya shaklida bo`ladi. Ba`zi qo`ng`ir suvo`tlarda jinssiz ko`payish bilan jinsiy ko`payish gallanib turadi. Bunday holga nasllar gallanishi deb ataladi. Qo`ng`ir suvo`tlarning ko`pchiligi sovuq va o`rtacha iqlimli dengiz va okeanlarda uchraydi. Sargassum deb ataluvchi bir guruh qo`ng`ir suvo`tlar tropik dengizlarda uchraydi. Qo`ng`ir suvo`tlarning eng keng tarqalgan vakillaridan ektokarpus, laminariya, diktiota, fukus, sargassum, dilofus, sfatselyariya, kutleriya, makrotsistis, tsistozira, alariya kabilarni ko`rsatish mumkin. Qo`ng`ir suvo`tlarning ham bir necha vakillari xo`jalikning turli sohalarida katta ahamiyatga ega. Qizil suvo`tlar — Rhodophyta Qizil suvo`tlar ham dengiz va okeanlarda, ba`zilari esa chuchuk suvlarda uchraydi. Tashqi ko`rinishi va tuzilishi jihatdan suvo`tlar juda xilma-xil bo`lib, ko`pincha ipsimon, plastinkasimon shakllarga ega. Ularning ko`pchiligida tallom «poya» va «barg» kabi organlarga ajralgandek ko`rinadi. Tipning 2`500 turi ma`lum. Hujayra xromatoforida fikoeritrin deb ataluvchi pigmentning mavjudligidan qizil suvo`tlar sof qizil, pushti qizil, qoramtir qizil rangga ega. Jinssiz va jinsiy ko`payadi. Jinssiz ko`payish harakatsiz sporalar (mono va tetraspora) yordamida, jinsiy ko`payish esa oogam usulda boradi, ya`ni karpogon

www.arxiv.uz deb ataluvchi urg`ochi jinsiy organ ichida yetilgan harakatsiz tuxum hujayraga suv oqimi yordamida suzib keladigan harakatsiz erkaklik jinsiy suyuqlik — spermatsiylarning quyilishi natijasida yuz beradi. Fotosintez protsessida qizil suvo`tlar quyoshdan kelayotgan yashil va ko`k nurlardan foydalanadi. Qizil suvo`tlarning batraxosperium, bangia, deleseriya, porfira, nemalion, kallitamiion, karallina, fillofora kabi turlari eng ko`p va keng tarqalgan. Suvo`tlarning yashash sharoiti Yer sharida uchraydigan suvo`tlarning barchasini yashash sharoitiga ko`ra plankton, bentos va tuproq suvo`tlar gruppasiga bo`lib o`rganiladi. Plankton suvo`tlar — suv qatlamida suzib yashovchi suvo`tlar bo`lib, ular dengiz suvlarida 100 metrgacha va chuchuk suvlarda esa 10 metrgacha chuqurlikda yashovchi organizmlardan iboratdir. Plankton (muallaq) holda yashovchi diatom suvo`tlardan planktonella, flagilariya, tabellariya; yashil suvo`tlardan pediastrum, desmidium, xlorokokk, ko`k yashil suvo`tlardan anabena, anabekopsis kabilarni ko`rsatish mumkin. Bentos suvo`tlar — suvning tagida turli xil (substratlarga) yopishib yashovchi suvo`tlardir. Suv qatlami litoral, sublitoral va elitoral deb ataluvchi 3 mintaqaga bo`linadi. Litoral qavat dengiz suvlarining ko`tarilib-pasayib turuvchi eng ustki sathi bilan shu suvning pasaygandagi eng ostki qavatigacha bo`lgan qatlamni o`z ichiga oladi. Bu qatlamda qo`ng`ir, qizil va yashil suvo`tlarning ba`zi vakillari uchraydi. Sublitoral qavat suvning pasaygan sathidan boshlab, 40 metrgacha chuqurlikda bo`lgan qavatni o`z ichiga oladi va bu qavatda qo`ng`ir suvo`tlarning laminariya kabi va qizil suvo`tlarning ba`zi vakillari uchraydi. Elitoral qatlam 40 metrdan 100 metrgacha bo`lgan suv qavatini o`z ichiga oladi. Bu qavatda asosan qizil suvo`tlarning ba`zi vakilari uchrab, ularning hayoti 2–4 yil, ba`zan 10–12 yil davom etadi. Tuproq suvo`tlari — nam tuproqlarning betida, tuproq qavatida, daraxtlarning po`stloqlarida yashovchi ko`k-yashil, yashil, diatom suvo`tlarning ko`pgina vakillari kiradi. Masalan, M. M. Gollerbax ma`lumotiga ko`ra MDH

www.arxiv.uz territoriyasidagi tuproqlarda 257 xil suvo`tlar ro`yxatga olingan bo`lib, ulardan 102 turi yashil, 92 turi ko`k yashil va 53 turi diatom suvo`tlarning vakillaridan iborat. Yuqorida ko`rsatilganidek suvo`tlar suv harorati +75°…+93° gacha bo`lgan issiq buloqlarda yoki tog`lardagi qor va muzliklarda ham hayot kechiradi. MDHning 2`300–3`400 metr balandlikdagi Kavkaz tog`laridan, Novaya Zemlya, Frants Iosif yerlaridan va shunga o`xshash joylarning qor va muzliklaridan ko`pgina suvo`tlar topilgan. Ana shu joylardagi qor va muzliklarning usti onda-sonda turli xil rangga (ko`k, qizil, yashil va h. k.) bo`yalib turadi. Qor va muzliklarning rangi, asosan, shu yerlarda yashayotgan suvo`tlarning turlariga va ularning hujayra shirasi tarkibidagi gematoxrom deb ataluvchi rang beruvchi pigmentning miqdoriga bog`liq. 1929 yilda Kavkazning Qarachay tog`ida kuzatilgan qizil qorning sababchisi 55 xil suvo`tlar bo`lib, shundan 26 turi diatom, 18 turi yashil, 10 turi ko`k yashil va 1 tur qizil suvo`tlarning vakillari bo`lganligi aniqlangan, Yer sharining turli qorli va muzli qismlarida faqat qizil qor emas, balki sariq, yashil, qora, pushti qorlar ham kuzatilganligi va bunga sababchi turli xil suvo`tlar ekanligi kuzatilgan. Shimoliy Amerikaning Iellouston parkida yashil suvo`tlarning vakillari bo`lgan xlamidomonadalar yashil qor hosil etgan. Suvo`tlar juda tez ko`payadi. Natijada qisqa vaqt ichida kattagina maydonlarda rangli qor hosil bo`lib qoladi. Kuchli shamol-to`zonlar natijasida tog`dagi qorlar shahar va qishloqlar tomoi to`zib kelgan. Natijada kishilar o`rtasida turli rangli qorlarning yog`ishi bilan bog`liq bo`lgan shov-shuvlar kelib chiqqan. Ilgarigi vaqtda bunday hodisalarga diniy kishilar ilohiy tus berib, savodsiz kishilar o`rtasida diniy targ`ibot ishlarini olib borishga uringan. Hozirgi vaqtda bunday hodisalarning sababi biz yuqorida ko`rsatib o`tganimizdek suvo`tlarning faoliyati bilan bog`liqligi ko`pchnlikka ma`lum bo`lsa kerak. Suvo`tlarning ahamiyati Suvo`tlar suvda yashovchi hayvonlarga ularning nafas olishi uchun zarur bo`lgan kislorod gazini yetkazib beradi hamda shu hayvonlar uchun ozuqa bo`ladi.

www.arxiv.uz Ularning qoldiqlari esa turli xil mineral elementlarga boy bo`lganligi uchun xo`jalikning turli sohalarida foydalaniladi. Suvo`tlar o`txo`r baliqlar uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi, suv transporti va gidrotexnikada esa dengiz chuqurligini belgilash va boshqa masalalarda ahamiyatlidir. Oziq-ovqat sanoatida yashil suvo`tlarning «dengiz salati» nomi bilan ma`lum bo`lgan ulva va qo`ng`ir suvo`tlarning «dengiz karami» nomi bilan ma`lum bo`lgan laminariya kabi turlari juda muhim rol o`ynaydi. Meditsinada davolovchi balchiqlar tarkibidagi suvo`tlarning qoldiqlari turli kasalliklarni davolashda, yod olishda, vitamin A, B, B 1 , B 2 , C, D olishda, shuningdek qo`ng`ir va qizil suvo`tlarning vakillari gijja tushiruvchi dori sifatida muhim rol o`ynaydi. Bakteriyalar va uvoqlilar — Bacteria ва Schizophyta Bakteriyalar tipiga mikroskopik jonivorlar, aksariyat ko`pchiligi bir hujayrali, ba`zilari ipsimon shoxlangan koloniyali rangsiz organizmlar kiradi. Ularning juda keng tarqalgan 3–6 ming turi ma`lum. Bakteriyalar har qanday sharoitga ham tez moslashib yashay olish xususiyatiga ega bo`lganligi uchun ular Yer sharining hamma qismida yashaydi. Ular havoning 10 km gacha bo`lgan qavatida, tuproqda, chuchuk va dengiz suvlarida, oziq-ovqat mahsulotlarida, o`simlik — hayvon — odam tanasining sirtida va ichida ularning chirindi qoldiqlarida, tog` va muzlarda va biosferada juda ko`p miqdorda uchraydi. Masalan, ba`zi hisoblashlarga ko`ra 1 g tuproqda 100 millionlab, oqar suvlarning 1 sm3 hajmida bir necha yuzlab, oqmaydigan iflos va yuvindi suvlarning shu hajmida esa yuz milliongacha, qishda katta shahar parklari atrofidagi 1 m3 havoning tarkibida 4`500 gacha, yozda esa 10`000 gacha, havosi tozalab turilmaydigan yopiq binolar ichidagi 1 m3 havoda 300`000 gacha, hatto 1 sm3 hajmdagi yaxshi sifatli sutda 500 minggacha bakteriya uchrashi mumkii ekan. Bakteriyalarning shakli sharsimon tayoqchasimon, vergulsimon, paketsimon, marjonsimon va h. k. ko`rinishda bo`ladi. Bakteriyalar juda oddiy tuzilishga ega bo`lib, ularning tanasi hujayra po`sti bilan o`ralgan. Hujayra ichida esa 20–80% gacha nukleoprotein deb ataluvchi

www.arxiv.uz modda va shuningdek, boshqa protoplazma mahsulotlari joylashgan. Shunday qilib, bakteriyalar hujayrasi oddiygina tuzilishga ega bo`lganligi sababli ular eng dastlab paydo bo`lgan qadimgi organizmlardan bo`lib hisoblanadi. Ular hujayraning bo`linishi bilan ko`payadi. Sharoit noqulay bo`lgan taqdirda ular o`z hujayrasi tarkibidagi suvning bir qismini chiqarib yuboradi. Hujayradagi zapas oziq moddalar to`planib, qalin po`stga o`raladi hamda harakatsiz spora holatiga o`tib tinim davrini kechiradi. Qulay sharoit paydo bo`lishi bilan ba`zilari bir, ikki va ko`p miqdorda xivchin hosil qilib, shu xivchinlar yordamida, qolganlari esa tanasining bukilishi yordamida harakat qiladi. Bakteriyalar kislorodli (aerob) va kislorodsiz (anaerob) muhitda yashashiga ko`ra 2 gruppaga bo`linadi. Bakteriyalar tabiatda va odamlar hayotida juda zarur va muhim rol o`ynaydi. Ularning ko`pchiligi rangsiz (xlorofilsiz) bo`lganligidan tayyor ovqat hisobiga (geterotrof) yashaydi. Bakteriyalar bo`lmaganda edi, Yer yuzida mavjud bo`lgan tirik organizmlarning o`lik qismlari butun Yer yuzini, suv va havo bo`shlig`ini to`ldirib yuborgan bo`lar edi. Bakteriyalar faoliyatining eng afzal tomoni shundaki, ular organik moddalarning (barcha o`simlik, hayvon va kishilarning o`lik qoldiqlarini) tezda parchalab yuborish xususiyatiga ega. Bakteriyalarning ba`zi turlari tomonidan azotsiz organik moddalar (karbon suvlar) achish protsessi oqibatida parchalanadi. Ikkinchi xil bakteriyalar esa azotli organik moddalarni parchalab, chirish protsessini bajaradi. Ikkala xil protsessda ham bakteriyalarning faol ishtiroki natijasida organik moddalar mineral moddalar darajasiga kelib parchalanadi. Bakteriyalarning ba`zilari o`simlik va hayvonlarda yashab ularda turli xil kasalliklarni vujudga keltiradi. Bunday bakteriyalar patogen bakteriyalar deb ataladi. Shilimshiqlar— Myxophyta Shilimshiqlar tipi turlarining tanasi, yalang`och, ko`p yadroli protoplazmadan iborat bo`lib, plazmodiy deb ataladi. Plazmodiy amyobasimon shaklda bo`lib, unda sporangiylar hosil bo`ladi. Sporangiylarda sporalar yetiladi.

www.arxiv.uz Sporalar o`sib ko`pincha zoosporalarga (harakatchan tanachalarga) aylanadi. Zoosporalar esa o`z navbatida miksamyoba deb ataluvchi tanani hosil qiladi. Bunday miksamyobalar o`zaro juftlashishi natijasida shilimshiqlarning vegetativ tanasi hisoblangan plazmodiy hosil bo`ladi. Shilimshiqlar tipining ayrim vakillari soya o`rmonlardagi eski to`nkalarda saprofit holda, boshqalari esa karam kabi gulli o`simliklar ildizida parazit holda yashaydi. Zamburug`lar —Fungi Bu tipga 70–100 mingga yaqin tur kiradi. Ko`rinishi rangsiz, geterotrof ovqatlanadi. Tashqi va ichki tuzilishi har xil. Hayot kechirishi bakteriyalarga o`xshash, lekin bularning tanasi ancha yirik va murakkab, hujayrasi ancha mukammal tuzilgan. Zamburug`larning tanasi bir necha ingichka ipchalardan tuzilgan bo`lib, bu ipchalarning har biri gifa deb ataladi. Gifalarning bir nechasi o`zaro tutashib, shoxlangan shaklli vegetativ tana hosil qiladi. Bunday tana mitseliy deb ataladi. Demak, zamburug`larning tanasi mitseliylardan tashkil topgan. Soddaroq vakillarning mitseliysi bir necha gifadan, yuksak vakillarining mitseliysi esa ko`p hujayrali juda ko`p miqdordagi gifalardan tashkil topgan. Zamburug`lar Yer sharida juda keng tarqalgan. Ularning ko`pchiligi o`simlik va hayvonlarning o`lik qoldiqlari hisobida hayot kechiradi. Bunday zamburug`lar saprofit hisoblanadi. Boshqalari tirik o`simlik va hayvonlar tanasida uchrab, o`zlarining gaustorlar — organlari yordamida shu organizmlar tanasidagi oziq moddalarni so`rib hayot kechiradi. Bu xildagi zamburug`lar — parazit zamburug`lar deyiladi. Uchinchi xil zamburug`lar esa o`simliklar bilan o`zaro hamkorlikda, ya`ni simbioz holda hayot kechiradi. Zamburug`larning ba`zi vakillari yuksak o`simliklarning (xususan o`rmon daraxtlarining) ildizida yashab, ularning ildizlarini chuqurroq va kengroq atrofga yoyilib tarqalishiga ko`maklashadi va o`zi ham shu ildiz hisobiga ovqatlanadi. Shunday qilib zamburug`lar tipining vakillari tabiatning turli nuqtalarida, turli xil sharoitda yashaydigan organizmlardan tashkil topgan. Zamburug`lar

www.arxiv.uz deganda ko`pchilik kishilar oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin bo`lgan va ovqat sifatida iste`mol qilinadigan qo`ziqorin, oq zamburug` va h. k. larni tushunadilar. Aslida esa zamburug`lar tipiga mikroskop ostidagina ko`rinadigan mayda organizmlardan tortib, oyoqcha (tana) va qalpoqchadan tashkil topgan hamda ovqat sifatida ishlatiladigan vakillarigacha bo`lgan ancha yirik zamburug`lar kiradi. Zamburug`larning hujayrasi po`st bilan o`ralgan. Tuban vakillarida hujayra po`sti pektin va, ba`zan, tsellyulozali moddalardan, yuksak vakillarida esa azotli moddalar aralashgan karbon suvlardan (polisaxarid va xitin) tashkil topgan. Hujayra ichida esa ko`p sondagi (tuban vakillarida) yoki bittadan yadroga (yuksak vakillarida), bir yoki bir necha vakuol, zapas oziq moddalardan yog`, glikogen va volyutin kabilarga ega bo`lgan protoplast joylashgan. Zamburug`lar vegetativ, jinssiz va jinsiy ko`payadi. Suvda yashaydigan tuban vakillari, ko`pincha, jinsiy ko`payadi. Vegetativ ko`payganda zamburug`larning vegetativ (o`suvchi) tanasi — mitseliysi bir necha bo`lakka uzilib ketishi yoki mitseliylarning bir hujayrali bo`laklarga bo`linishi bilan boradi. Jinssiz ko`payish zoosporalar, sporangiysporalar va konidiyalar hosil qilish bilan boradi. Jinsiy ko`payish esa tuban vakillarida suvo`tlarga o`xshab izogamiya, geterogamiya va oogamiya yo`li bilan boradi. Jinsiy ko`payish bitta yoki boshqa- boshqa mitseliydagi ikkita gifaning bir-biriga yaqinlashishi va ularning hujayra mahsulotlarining o`zaro qo`shilish yo`li bilan boradi va bunda turlariga qarab zigospora, bazidiospora hosil bo`ladi. Zamburug`lar tipining vakillari yuqorida aytganimizdek juda xilma-xil tuzilishga ega bo`lib, odatda ularning tana tuzilishi va ko`payish xususiyatlariga ko`ra arximitset, fikomitset, askomitset, bazidiomitset zamburug`lar deb ataluvchi gruppalarga bo`lib o`rganiladi. Zamburug`larning yana bir gruppasi borki, ularni takomillashmagan zamburug`lar deb yuritiladi. Karam ko`chatlarida parazit holda yashaydigan va ularga katta zarar keltiradigan olpidium (Olpidium brossicae), qarag`ay daraxtlarining suvga tushgan

www.arxiv.uz «gul» changida parazit holda yashaydigan rizofidium (Rhizophidium pollinus) kabilar arximitset zamburug`lar gruppasiga kiradi. Nonlarda va boshqa xil mevalar ustida tez-tez hosil bo`lib turadigan oq po`panak yoki mog`or, kartoshka ekinida parazit holda yashovchi fitoftora (kartoshka zamburug`i) kabilar fikomitset zamburug`larga kiradi. Xamirni ko`pchitadigan achitqilar (drojji), har xil ho`l mevalar ustida uchrab va undan sariq yoki yashil rangli penitsillin dorisini tayyorlashda ishlatiladigan penitsill va aspergill kabi vakillar, ba`zi g`alla ekinlarining donlarini zararlaydigan qattiq uzun tanali shoxkuya deb ataluvchi zamburug`lar, ovqat sifatida ishlatiladigan qo`ziqorin kabilar xaltachali zamburug`lar gruppasiga kiradi. Eski yog`ochli imoratlar sinchini chiritishda aktiv qatnashadigan uy zamburug`i, tut, yong`oq, bodom, tol va h. k. daraxtlarning tanasida parazit holda yashaydigan po`kaklar, g`alla ekinlari, shuningdek arpa, bug`doy, jo`xori, tariq, suli hamda qamish, g`umay, ajriq kabi begona o`tlar boshog`ida don emas, balki qozon qorasi kabi kukun hosil qiladigan qorakuya zamburug`lari, shu o`simliklar bargida, poyasida, sariq dog`lar, g`uborli kukunlar hosil qiladigan zang zamburug`lari, o`rmonlarda daraxtlarning tagida o`sib turadigan va ovqat sifatida ishlatiladigan oq zamburug`, shampin`on, boletus, gruzd, Siroejka, maslyonok kabi qalpoqchali zamburug`lar, poganka, muxomor kabi zaharli qalpoqchali vakillar bazidiyali zamburug`lar gruppasiga kiradi. Lishayniklar — Lichenes Lishayniklar o`simliklar dunyosining o`ziga xos original tuzilishiga ega bo`lgan tabiiy bir gruppasidir. 30 mingga yaqin turi bor. Ular suvo`tlarning yashil va ko`k yashil suvo`tlar zamburug`lar (xaltachali va bazidiyali) bilan birgalikda yashashidan tarkib topgan. Tashqi ko`rinishiga qarab lishayniklar bargsimon, yopishqoq va butasimon deb atalgan gruppaga, ichki tuzilishiga qarab esa gomeomer va geteromerga bo`linadi. Gomeomer lishayniklar anchagina sodda tuzilishga ega bo`lib, asosan toshlarda va, ba`zan, daraxt po`stloqlarida yopishib yashaydi. Geteromer lishayniklar ancha murakkab tana tuzilishiga ega bo`lib, ular bargsimon va butasimon ko`rinishda bo`ladi.

www.arxiv.uz Lishayniklar tallomini tashkil etgan gifalar lixenin deb atalgan karbonsuv moddasidan tashkil topgan bo`lib, bu gifalar tashqariga lishaynik kislotalarini chiqarib turadi. Shu kislotalar o`simlikni turli xil rangda bo`lishi, quyosh ta`siridan saqlanishi va lishayniklar tanasiga havo kirib turishida muhim rol o`ynaydi. Lishayniklar juda beor o`simliklardan bo`lib, tabiatda ular juda keng tarqalgan. Ular boshqa o`simliklar yashay olmaydigan sharoitda ham uchraydi. Shunday qilib, lishayniklar Yer sharining turli nuqtalarida — Arktikadan Antarktikagacha bo`lgan tekislik va tog`li tepaliklarda turli xil substratlarda (tosh va qoyalarda, cho`l va dashtlarda, daraxt va buta o`simliklar po`stloqlarida va h. k.) o`sadi. Lishayniklarning ko`payishi suvo`t va zamburug`larning ko`payishiga xosdir, ya`ni lishayniklarni tashkil etgan suvo`tlar hujayralarining oddiy bo`linishi yo`li bilan, zamburug`lar esa sporalar hosil qilish yo`li bilan (vegetativ) ko`payadi. Bundan tashqari lishayniklarning bargsimon va butasimon vakillari o`z tanasida soridiylar (maxsus o`simtalar) hosil qilish, yopishqoq lishayniklar esa izidiylar (marjondek chizilgan o`simta) hosil qilish yo`li bilan ko`payadi. Afrika va Arabiston sahrolarida ko`p miqdorda uchraydigan hamda o`sha joylarda kuchli shamollar natijasida to`zib, osmondan «un yog`ishi» hodisasini yuzaga keltiradigan likonora (Ziconora), tundra zonasida juda keng tarqalgan hamda bug`ular uchun asosiy yem-xashak hisoblangan «bug`u moxi» yoki kladoniya (Cladonia), tsetrariya (Cetraria), parmeliya (Parmelia), peltigeriya (Peltigera) kabi tundrada o`suvchi va meditsinada turli xil dori-darmonlar tayyorlashda hamda vitamin «S» olishda, parfyumeriyada odekolon va atirlar tayyorlashda ishlatiladigan lishayniklar, lakmus va bo`yoqlar olishda ishlatiladigan lishaynik va kanor, Azor orollarida ko`p uchraydigan Porreola va tundrada ko`p uchraydigan oxrolexiyalar lishayniklarining eng ko`p tarqalgan vakillari hisoblanadi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR : 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Васильев А . И . и другие . Ботаника : морфология и анатомия растений . М ., “ Просвещение ”, 1988 . 3. Жуковский П . М . Ботаника . М ., 1982. 4. Тихомиров Ф . К . Ботаника . М ., 1968. 5. Хржановский И. Г., Пономаренко С . Ф . Ботаника . М ., “ Колос ”, 1988. 6. Хржановский И. Г. Курс общей ботаники . ч . 1, М ., 1982 7. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990.

O'xshashlar

O`simliklar sistematikasi. Tuban o`simliklarga xarakteristika

O`simliklar sistematikasi. Usimlik dunyosi xilma-xilligi, sinfi va klassifikatsiyasi

Asalshirali o`simliklar

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar

Gulli o`simliklar tasnifoti