Xujayra yadrosi - Botanika - Referatlar

Xujayra yadrosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

X ujayra yadrosi Reja : 1. Yadroning tuzilishi va faoliyati. 2. Yadro qobig‘i (Kariolema). 3. Yadrocha. 4. Xromatin. 5. Xromosomaning nozik tuzilishi va uning shakllanishi.

Yadro hujayralarning eng muhim tarkibiy qismlaridan bo‘lib, u eukariot organizmlar hujayralarning hammasida uchraydi. Faqat ayrim yuksak darajada tuzilgan hujayralardagina (sut emizuvchilarning eritrositlarida) yadro bo‘lmasligi mumkin. Xujayra yadrosini Robert Broun 1831 yilda aniqlagan. Yadro (yunonocha-karyop; lotincha-pusleus) terminini 1833 yilda Broun tarafidan fanga kiritilgan bo‘lib, u o‘simlik hujayralaridagi sharsimon doimiy tuzilmalarni shu nom bilan atagan. Yadro sitoplazma bilan doimiy o‘zaro munosabotda bo‘lib, u bilan birga hayotiy jarayonlarda ishtirok etadi. Yadrosiz hujayralarning asosiy hayotiy faoliyati to‘xtaydi. Yadrodan mahrum bo‘lgan amyoba oziqlanishi mumkin, ammo uni hazm qilolmay tezda nobud bo‘ladi. Yadrosiz hujayralarning bo‘linishi to‘xtaydi. Masalan, bir hujayrali suv o‘ti- asetabulyariya ko‘ndalang kesilganda, yadrosiz soyabon qismi halok bo‘ladi. Yadro juda murakkab faoliyatlarni bajaradi; yadro xujayraning eng zarur qismi bo‘lib, barcha hayotiy jarayonlarni boshqaradi; yadro irsiy belgilarning nasldan naslga berilishida va hujayrada oqsil moddalar sintezlanishida asosiy rol o‘ynaydi; to‘qima, organ va organizm xujayraning bo‘linishi hisobiga o‘sadi va rivojlanadi, ya’ni kariokinez bo‘linishi ta’minlaydi va shundan keyingina hujayra bo‘linib ko‘payadi. Yadro va uning tarkibiy qismlari Xujayraning interfaza holatida o‘rganiladi. Yadro umumiy tuzilishga ega bo‘lsa ham, ular kattaligi, shakli hamda ichki tuzilmalarining rivojlanishi, ko‘rinishiga ko‘ra farqlanadi. Ko‘pgina hujayralarning yadrosi yumaloq, tuxumsimon shakllarda bo‘ladi. Yadroning shakli xujayraning shakliga mos bo‘ladi, faqat ba’zi hujayralarda noto‘g‘ri shaklda ham bo‘lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon, ko‘p qirrali hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon hujayralarda yadro uzun ellipssimon, yassi hujayrada esa duksimon bo‘ladi. Noto‘g‘ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykositlarning yadrosi misol bo‘ladi. Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayrada) yoki ikkita (ikki yadroli hujayrada) bo‘ladi. Masalan, infuzoriya tufelkasida ikkita yadro, ya’ni katta yadro

(makronukleus) va kichik yadro (mikronukleus) bo‘ladi. Ko‘p yadroli hujayralar yoki simplastlar ham mavjuddir. Masalan, karnaychi degan infuzoriyaning yadrosi tasbehsimon, qizil kumikdagi hujayralarda uzuksimon, leykositlarda kolbasimon sigmentlangan bo‘ladi. Yadroning o‘lchami, kattaligi turlicha bo‘lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm gacha (tuxum hujayra) bo‘ladi. Yadro o‘lchami sitoplazma o‘lchamiga ko‘pincha to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Yadro va sitoplazmaning xajm nisbati yadro-plazma nisbati deb ataladi. Yadroning hujayrada joylashishi har xil bo‘lib, xujayraning faoliyati va shakliga bog‘liq bo‘ladi. Differsiallashmagan hujayralarda yadro geometrik markazda joylashadi. Hayvon va odamlarning bez hujayralarida yadro hujayralarning bazal qismida joylashib, apikal qismi sekret bilan band bo‘ladi. Yadro quyidagi asosiy strukturaviy komponentlardan iborat: 1-yadro qobig‘i; 2-xromatin strukturalari; 3-bir yoki necha yadrocha; 4-karioplazma (yadro shirasi) (7-rasm). 7-rasm. A.Xujayra yadrosi ko‘ndalang kesimining sxematik ifodasi: 1-yadro po‘sti; 2-yadro poralari; 3-yadrocha; 4-karioplazma; 5-ichki membrana; 6-tashqi membrana; 7-yadro po‘stining poralari. B. Yadroning elektron mikroskopda ko‘rinishi. Yadroning asosiy kimponentlari, xromosomalar DNK dan iborat bo‘lib, o‘zida genetik informasiyani (axborotni) saqlaydi. DNK dan tashqari hujayra yadrosida 3 xil: informasion, ribosomalar va transport RNK bor. Xujayra yadrosi tarkibida yana giston tipidagi oqsillar bo‘lib, DNK bilan tuzlar tipidagi birikmalar hosil qiladi. Shuning bilan birga nogiston Fizik omillar. Mexanik ta’sirlar, ular plazmolemma strukturasi va subxujayra tuzilmalari membranasini buzadi. Xujayra yashayotgan muxit xarorati, ya’ni haroratning ko‘tarilishi hujayra membranasi o‘tkazuvchanligini oshirib yuboradi. Xaroratning pasayib ketishi esa metabolistik jarayonlarning susayishiga, uzilishiga, hujayra ichki suyuqligining kristallanishi hamda membranalar uzilishiga olib keladi.

Xujayrada osmotik bosimning o‘zgarishi, unda chala parchalangan organik moddala va ionlar to‘planishining natijasidir. Buning oqibatida hujayra bilan uning atrofidagi muhit o‘rtasidagi osmotik gradiyent nisbati buziladi va suyuqlik hujayraga ko‘p kirib, hujayra bo‘kib shishadi va plazmolemma yoriladi. Xujayra ichidagi osmotik bosimning pasayishi natijasida esa hujayra suvsizlanib, burishib qoladi (piknoz) va nihoyat halok bo‘ladi: Ionlovchi radiosiya ta’sirida erkin radikallar paydo bo‘lib, ularda o‘ta oksidlanih jarayonlari kuchayadi, bundan hosil bo‘lgan mahsulotlar esa membranalarni shikastlab, fermentlarni denaturasiyaga uchratadi. 2. Kimyoviy omillar. Ularga asosan turli ekzogen omillar, ya’ni organik va anorganik kislotalar, asoslar, og‘ir metall tuzlari va buzilgan metabolizm mahsulotlari (endogen omillar) va boshqalar kiradi. Ularning patologik mexanizmi o‘ziga hos bo‘lib, ya’ni kimyoviy tuzilishi bilan belgilanadi, Masalan, dori moddalarni noto‘g‘ri ishlatish ham xujayraning kimyoviy shikastlanishiga olib keladi. 3. Xujayra aksariyat biologik omillar-viruslar, mikroblar, rikketsiyalar, zamburug‘lar, ya’ni patogen mikroblar ta’siridan shikast topadi. Bu xil omillar hujayra faoliyatini, unda kechadigan metabolitik reaksiyalarni, hujayra membranasining o‘tkazuvchanligi va butunligini buzadi. Ular allergik va immun jarayonlar orqali ham hujayrani shikastlaydi. Demak, hujayrani shikastlovchi omillar endogen (organizmning o‘zida hosil bo‘lgan) va ekzogen (tashqaridan kirgan) bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari infeksion (mikroblar yoki ularning toksinlari) va noinfeksion omillar keltirib chiqargan shikastlanish farq qilinadi. Shikastlovchi omillar ta’sirida Xujayraning asosiy o‘zgarishi, biokimyoviy o‘zgarishlardan iboratdir. Biokimyoviy ba’zi buzilishlar yuzaga kelgan bo‘lsada, hujayra faoliyati o‘zgargan yoki funksional jihatdan to‘liq meyor atrofida bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha hujayrada funksional rezerv imkoniyat mavjudligi tufayli katta shikastlar ta’sirida ham uning faoliyati keskin o‘zgarmasligi mumkin.

Xujayrada patologik jarayonning umumiy mexanizmlari asosan quyidagilardan iborat. 1. Xujayralarning o‘zida hosil bo‘luvchi energiya bilan ta’minlanish jarayonlarining o‘zgarishlari, ularning shikastlanishi-alterasiya mexanizmida yetakchi rolni o‘ynaydi. Energiya bilan ta’minlanish jarayoni hujayrada ATF sintezi, uni tashish yoki sarflash bosqichlarda buzilishi mumkin. Energiya bilan ta’minlanish jarayonining buzilishi o‘z navbatida hujayra membrana apparatining buzilishiga, fermentlar sistemasi, ionlar nisbati hamda boshqaruv mexanizmlarining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. 2. Membrana va fermentlar shikastlanishi esa hujayra faoliyati tiklanish mumkin bo‘lib turgan o‘zgarishlarda uni tiklanmaydigan holatga o‘tishiga sabab bo‘ladi. 3. Transmembran jarayonlaring ro‘y berishi ionlarning hujayra ichidagi va tashqarisidagi nisbatlarning o‘zgarishi, hujayra energiya bilan ta’minlanishi, membranalar shikastlanishi va fermentlarining faoliyatiga bog‘liqdir. Bu jarayonlar membranalarning o‘tkazuvchanligi, qo‘zg‘alishi, elektromexanik hodisalarida ishtirok etadigan kaliy, natriy, kalsiy, magniy, xlor ionlarining holatiga bog‘liq. Ionlar nisbatining buzilishi dastavval kaliy, gel holatga o‘tishi) harakatini sekinlashtirsa, yopishqoqligining pasayishi (geldan zolga o‘tishi) siklozni kuchaytiradi. Amyobasimon harakat bir hujayrali hayvonlar bilan ko‘p hujayrali hayvonlarning ba’zi hujayralariga xosdir. Amyobasimon harakat qilish oq qon tanachalari-leykositlarga, biriktiruvchi to‘qima hujayralari makrofaglarga taalluqli bo‘lsa ham, ammo regenerasiya davrida organizmning mutloq ko‘pchilik hujayralari shu yo‘l bilan harakat qilishi mumkin. Amyobasimon harakat davrida hujayralar yolg‘onoyoq (psevdopodiya) hosil qilib, shu yolg‘onoyoqlarga hujayra tanasining borliq tuzilmalari quyiladi. Natijada hujayra yolg‘onoyoq uzinligi bo‘yicha harakat qiladi. Kiprikchalar va xivchinlar yordamida harakat qilish hayvon va o‘simlik hujayralarida kuzatiladi. Nafas yo‘llaridagi kiprikchalar harakati natijasida bu yo‘llarga tushgan yot moddalar tashqariga chiqarib yuboriladi. Bachadon

naylaridagi kiprikli epiteliy tuxum xujayraning harakatini ta’minlaydi. Kiprikchalar kelishib harakat qiladi, ya’ni bir kiprikchadan so‘ng keyingisi qisqarib, yalpisiga to‘lqinsimon harakatni yuzaga keltiradi. Xivchinlar yordamida erkak jinsiy hujayralari-spermatozoidlar harakat qiladi. Evolyusion taraqqiyot davomida harakatning eng oliy formasi-mushak harakati shakllanadi. Bu harakatni silliq mushak harakati shakllanadi. Bu harakatni silliq mushak hujayralari va ko‘ndalang-targ‘il mushak tolalari bajaradi. Bunday harakat maxsus oqsillar-aktin va miozininng o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi. Xujayraning o‘sishi. har bir tirik mavjudot ma’lum o‘lchamlarga ega. Bu o‘lchamlarga organizm hujayralarining ko‘payishi va o‘sishi orqali erishiladi. Odam tanasining hamma hujayralari o‘sish qobiliyatiga ega. Ammo bizning a’zolarimizdagi ko‘pchilik hujayralar o‘zining o‘rtacha o‘lchamlarini saqlab qoladi, a’zo aktivligining keskin oshishi patologik jarayonlar natijasida hujayra o‘lchamlari odatdagidan ko‘ra kattalashishi-gipertrofiya kuzatiladi. Xujayra potologiyasi Xar qanday patologik jarayon turli xil sabablarga qaramasdan, hujayra, to‘qima, organlar va ular orqali butun organizmning o‘zgarishidan, izdan chiqishidan boshlanadi. Tirik organizmning turli darajada (molekulyar, subhujayralar, to‘qima, organ, organizm) shikastlanishidan kelib chiqadigan tuzilishi va funksiyasining buzilishi normal hayotga to‘sqinlik qiladi va tashqi muhit sharoitida organizmning moslangan xolda yashashini qiyinlashtiradi. Bu patologik jarayon kasallikning rivojlanishiga olib keladi. “Patologiya” grekcha - “pathos” - azoblanish, ozor chekish, kasallik, “Logos” - ta’limot, fan so‘zlaridan kelib chiqqan. Xujayra patologiyasining eng umumiy shakli-bu hujayrada modda almashinuvining buzilishi, o‘zgarishi-uning distrofiyasi, paranekrozi, nekrobiozi va nihoyat halokati-nekrozi hisoblanadi.

Xujayra patologiyasining asli holiga qayta oladigan va asli holiga qayta olmaydigan hamda maxsus (spesifik) va umumiy (nospesifik) turlari farq qilinadi. Xujayradagi patologik jarayon hujayrani shikastlovchi omillarga bog‘liq bo‘lib, bu omillar asosan uch guruxga ajratiladi: tipidagi qoldiq oqsillar ham mavjud. Ular suyultirilgan tuz suyuqliklarda erimaydi. Yadroda bir xil fermentlar ATV-aza, glikolitik fermentlar bor, lekin oksidlanish fermentlari uchramaydi. Gistokimyoviy va biokimyoviy usullar orqali yadroda oqsilar bilan lipoproteid va liponukleoproteidlar hamda birikkan lipidlar topilgan. Ular yadro qurug‘ og‘irligining 10-20% ni tashkil qiladi. Yadroda kalsiy, magniy, natriy, fosfor, temir, rux, mis, kobalt va boshqa elemenlar ham topilgan. Yadro qobig‘i (kariolemma). Yadro qobig‘ining mavjudligi oddiy (yorug‘lik) mikroskopi ostida ko‘rilgan. Elektron mikroskop yadro qobig‘i murakkab tuzilishga ega ekanligi ko‘rsatdi. U ikki membranadan tashkil topgan bo‘lib, har birining qalinligi 10 nm va aniq 3 qavatdan tuzilgan. Ichki va tashqi yadro qobig‘i orasida 10-30 ba’zan 100 nm ga teng perinuklear bo‘shliq bo‘ladi. Yadroning tashqi qobig‘i sitoplazmatik to‘r membranalari singari oqsil va lipiddan tashkil topgan. Yadro qobig‘ining o‘zigaxos hususiyati ko‘p miqdorda yadro teshiklarining bo‘lishidir. Teshiklar (porosomalar) ning diametri o‘rtacha 80-90 nm. Teshiklar atrofida yadro qobig‘i membranalari o‘zaro birlashadi. Teshiklar murakkab tuzilishga ega bo‘lgan globulyar va fibrillyar tuzilmalar bilan to‘lgan bo‘ladi. Yadro teshiklari bilan bu tuzilmalarni qo‘shib, yadro teshiklari kompleksi deb ataladi. Bu kompleks aktogonal tuzilishga ega bo‘ladi. Yadro teshigi devorini hosil qiluvchi yadro qobig‘ida uch qator donachalar joylashadi. Xar bir qatoriga 8 tadan donacha tutashadi (8-rasm). Birinchi qator donachalar yadro shirasi tarafida, uchinchi qator donachalar esa teshikning markazida yotadi. Donachalarning kattaligi 25 nm ga teng. Bu donachalardan fibrillyar tortmalar chiqib, teshik markazida joylashgan markaziy granulaga kelib birlashadi. Bir yadroda taxminan 12000 teshik bo‘lishi

mumkin yoki 1mm 2ga 45ta teshik to‘g‘ri keladi. teshiklar soni xujayraning funksional aktivligiga bog‘liq. Sitoplazma bilan yadro aloqasi oddiy emas, ya’ni moddalar almashinuvi ancha murakkab asosida sodir bo‘ladi. Yadro qobig‘idan hatto mayda ionlar-K, Na, Sa ham erkin o‘tolmaydi. Na, K ionlarning miqdori bo‘yicha, yadro hujayra oraliq modasiga yaqin. Yadro qobig‘ining sitoplazmatik to‘r membranalariga qadar davom etishi, yadro bilan sitoplazmaning o‘zaro ionlar bilan almashinishiga imkon yaratadi. Endooplazmatik turning ba’zi bir bo‘limlari plazmatik membrana bilan aloqa qiladidegan fikrlar ham bor. Shuning uchun bo‘lsa kerak ba’zi bir bo‘yoqlar hujayrani bo‘yamasdan yadrogacha o‘ta oladi. Yadro qobig‘ining o‘tkazuvchanligi irsiy informasiyani yadrodan sitoplazmaga yuqori polimer RNK orqali o‘tishi to‘g‘risidagi zamonaviy ma’lumotlar alohida ahamiyatga ega. Bir tomondan ionlarninig mayda molekulalari uchun bu teshiklar o‘tib bo‘lmas chegara bo‘lsa, ikkinchi tarafdan, katta molekula informasion RNKning sitoplazmaga o‘tishini ta’minlaydi. Sitoplazmadan yadroga sitoplazmada sintezlanuvchi va yadroni energiya bilan ta’minlashda kerak bo‘lgan mononukleotid trifosfatning katta molekulalari o‘tadi. Aminokislotalar purin, pirimidin asoslar va ATF yadroga faol transport yo‘li bilan o‘tadi. Ba’zan yadrodan sitoplazmaga yadro moddasining ajralib o‘tishi mumkin degan fikr ham bor. o‘znavbatida yadro qobig‘ida botiqlar paydo bo‘lib, xuddi fagositoz kabi sitoplazma moddasini qamrab oladi. Yadro qobig‘i sitoplazmatik to‘r hosil bo‘lishida ishtirok etadi, degan fikrlar ham mavjud. Profazada yadro qobig‘i frogmentasiyaga uchrab donador endoplamatik to‘r bilan birlashadi. Telofazada esa yadro qobiqlari qaytadan endoplazmatik to‘r elementlaridan hosil bo‘ladi. Shunday qilib, yadro qobig‘i tashqi membrana, ichki membrana, ularorasidagi Sog‘lom odam va hayvon to‘qimalari ham xuddi boyagi so‘z bilan “turgor” deb ataladi tomirlar, buyraklar faoliyati izidan chiqishi munosabati bilan badaniga shish kelganida turgor kuchayib qoladi.

Ochlik yoki suvsizlanishda ham hayvon organizmlari to‘qimalarining turgori buziladi. Ba’zi kasalliklarda (masalan, vabo, zaharlanish holatlarida), kaxeksiyada ana shunday hodisa kuzatiladi. Biroq o‘simliklardan farq qilib, hayvonlar hujayrasida tomchilar ko‘rinishida erkin suv bo‘lmaydi, sitoplazmadagi suv esa oqsillar va boshqa moddalar bilan bog‘langan Xolatda turadi, shu munosabat bilan hayvon to‘qimalari birmuncha kam suv yo‘qotish mumkin. Hayvonlarning suvsizlanishi asosan hujayralararo bo‘shliqlari, qon va limfadagi suv miqdorining kamayishi hisobiga ro‘y beradi. Xujayraning ta’sirlanuvchanligi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, hujayra ochiq sistema bo‘lib, u tashqi muhit bilan doimo aloqada bo‘ladi. Xujayra temperatura, kimyoviy tarkibi va boshqa muhitlarning o‘zgarishiga o‘ziga xos ta’sirlanishi bilan javob beradi. Xujayraning bu universal reaksiya Xujayraning ta’sirchanligi deyiladi. Xujayrada u yoki bu o‘zgarishlarga olib keluvchi faktor esa ta’sirlovchi hisoblanadi. Xujayraning ta’sirlovchi faktorlarga bo‘lgan javobi uning komponentlarining funksional va morfologik o‘zgarishlari orqali ifodalanadi. Agar ta’sirlovchi faktorga javoban hujayra tinch holatdan o‘ziga xos funksiyani, sekrisiya, o‘tkazuvchanlik, qisqarish va boshqalarni bajarishga o‘tsa, bunga hujayra qo‘zg‘aluvchanligi deb ataladi. Xujayra qo‘zg‘aluvchanligi ta’sirlanuvchanlikning yuqori formasidir. Xujayra o‘zi uchun adekvat (mos) ta’siridan tashqari normal xolatda uchramaydigan va uning uchun favqulodda bo‘lgan ta’sirlovchi faktorlarga duch keladi. Bu turdagi qo‘zQatuvchilarga ionlovchi nurlar, temperatura, mexanik va boshqa ta’sirlar kiradi. Tabiiyki, ta’sirlovchi faktorlar turli vaqt davom etgani singari, xujayraning ularga javobi ham har xildir. Yirik sitolog olim D.N.Nosonov va uning shogirdlari uzoq yillar davomida Xujayraning turli ta’sirlarga javobini o‘rganishgan. Buning natijasida D.N.Nosonov paranekroz konsepsiyasini yaratgan. Xujayraga turli faktorlar (temperatura, ionlavchi nurlar, gipoksiya va boshqalar) ta’sir qilganda Xujayraning ularga javobi prinsipial bir xil bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar yadro va sitoplazma kolloidi dispersligining o‘zgarishidan iborat. Sitoplazmaning yopishqoqligi, bo‘yoq bilan

bo‘yalishi oshadi, uning muhiti o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar yig‘indisiga paranekroz deyiladi. Paranekroz boshlanish davrida ta’sirlanish to‘xtatilsa, orqaga qaytadi. Uzoq va kuchli ta’sirlanish natijasida hujayra nobud bo‘ladi. Paranekroz Xujayraning o‘limi-nekrozga o‘tishda bir bosqich hisoblanadi. Xujayra organoidlari shikastlovchi ta’sirlarga turlicha sezgi bilan javob beradi. Eng sezgir organoidlar mitoxondriya, Golji komppleksi, sillliq endoplazmatik to‘r membranalari hujayra qobig‘ining strukturalaridir. Granulyar endoplazmatik to‘r, yadro qobig‘i shikastlovchi ta’sirlarga anchagina chidamli bo‘ladi. Xujayra harakati ta’sirot bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, harakat ta’sirchanlikning tashqi ko‘rinishidir. Xarakat hujayra ichida modda almashinuvining o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi. Xarakatining eng oddiy turi sikloz hisoblanadi. Bu harakatda protoplazma ichida organoidlarning va boshqa tuzilmalarning siljishi kuzatilib, hujayra tashqi tarafdan harakasiz ko‘rinadi. Bu harakatga misol qilib mitoz bo‘linish davrida senriolalarning va xromosomalarning siljishini olish mumkin. Protoplazma yopishqoqligining oshishi (zoldan) to‘g‘ri proporsional, ya’ni erigan modda barcha molekulalari va ionlarining yarim o‘tkazuvgich pardaga ko‘rsatadigan bosimi yig‘indisiga tengdir. Ikkinchi holda (31-rasm V,S) tajribani tirik hujayrada bo‘lib turadigan hodisalarga birmuncha yaqinlashtirishga urinib ko‘ramiz. Osmometrda yirik molekulalar, masalan, oqsil molekulalari erigan suyuqlik, katta idishda esa metilen ko‘ki eritmasi bo‘lsin. Bu tajribada osmometr tubiga teshikchalari birmuncha yirikroq bo‘lib, suv va metilen ko‘ki molekulalarini o‘tkazadigan, lekin oqsil molekulalarini ushlab qoladigan boshqa parda tortilgan deylik. Metilen ko‘kining molekulalari shu parda tekshirishlari orqali o‘tib, uning ikkala tarafida bir tekis taqsimlanadi. Osmometrda oqsil molekulalari bilan metilen ko‘ki molekulalarining umumiy soni ko‘proq bo‘lib qoladi, shunga ko‘ra unda osmotik bosim (h) ortadi. Tirik organizmda, endi bizga ma’lum bo‘lganidek, yarim o‘tkazgich pardalar- ko‘pchilik erigan moddalarni ushlab qoladigan hujayra membranalari va hujayra ichidagi membranalar bor.

Tirik hujayra ma’lum bir darajada osmotik yacheyka tariqasida ishlab boradi. Muayyan bir organizmning hujayralari va suyuqliklaridagi osmotik bosim bir qadar doimiy kattalikni tashkil etadi-hayvonlarda 8 atm. dan o‘simliklarda 60 atm. gacha boradi. Sut emizuvchi hayvonlarda bu bosim 0,85% li osh tuzi (Na CL)eritmasining osmotik bosimiga mos keladi. Xujayrani o‘rab olgan eritmadan tuzlar konsentrasiyasi mana shu kattalikdan kam bo‘lsa, bu eritmaning osmotik bosimidan past bo‘lib chiqadi. Bunday eritma gipotonik eritma deb ataladi. Bunday eritmada turgan hujayra, unga suv kirishi tufayli bo‘rtib boradi, Xujayraning ichki muhiti bilan undan tashqaridagi osmotik konsentrasiya farqi yetarli darajada katta bo‘lsa, hujayra yorilib, halok bo‘lib ketishi ham mumkin. Bordiyu, hujayra konsentrasiyasi yuqori, ya’ni gipertonik deb ataladigan eritmada, boshqacha aytganda osmotik bosimi birmuncha katta bo‘ladigan eritmada turadigan bo‘lsa, u vaqtda suvni ko‘p yo‘qotish tufayli hujayra bujmayib, burishib qoladi. Bunday hodisa plazmoliz deb ataladi va ba’zan Xujayraning nobud bo‘lishiga ham olib keladi (32-rasm). Tirik hujayra yoki to‘qimaning konsentrasiyasi sitoplazma tuzlari konsentrasiyaga teng keladigan tuz eritmasiga (izotonik eritmaga)solib qo‘yiladigan bo‘lsa, o‘sha hujayra yoki to‘qima birmuncha vaqt o‘z hayot faoliyatini saqlab qolishi mumkin. Shu xildagi izotonik eritmalar fiziologik eritmalar deb ataladi. Sut emizuvchi hayvonlar uchun osh tuzining 0,85% li eritmasi, amfibiyalar (baqalar) uchun shu tuzning 0,64% li eritmasi fiziologik eritma bo‘lib hisoblanadi (32-rasm). 32-rasm. Xar hil miqdordagi eritmalarning hujayraga ta’sir etishi. A-eritrositlar; V-o‘simlik hujayrasi Normal holatda hujayra tig‘izlik, ya’ni elastik devorlarning suyuqlikka bosimi bilan tenglashib turadi (dam berib shishirilgan shina yoki koptoklardagiga o‘xshab). Xujayraning ana shunday normal tig‘iz holati turgor deb ataladi (lotincha turgore-shishinmoq, to‘lib-toshmoq degan so‘zdan olingan). Xujayra suyuqligining osmotik bosimi nechog‘li yuqori bosim muxitdagiga nisbatan olganda odatda birmuncha yuqoriroq bo‘ladi.

Tirik o‘simlik hujayralariga yayaturgor holati xos, uzib olingan o‘simlik esa so‘liy boshlaydi, chunki hujayrani tig‘iz tutib cho‘zib turadigan katta-katta vakuolalardagi hujayra suvi asta-sekin bug‘lanib boradi va to‘qima o‘zining ichki tig‘izligini yo‘qotib qo‘yadi. Yadroning interfaza davrida ishqoriy bo‘yoqlar bilan yaxshi bo‘yaluvchi qismlari, Geyts tomonidan 1928 yilda geteroxromatin bo‘yoqlar deb nomlangan. Bu bo‘limlar xromosomalarning boshqa qismlari, euxromatin keskin farqlanib turadi. Geteroxromatin o‘ta spirallashib ketgan xromatin bo‘lib, elektron mikroskopda anchagina zich bo‘lib ko‘rinadi, euxromatin esa elektron jihatdan och, mayda donador xromatin hisoblanadi. DNK va nukleogiston birgalikda DNK molekulasining spirallashishini va o‘ta buralib siqilishi-superstirilizasiyasini ta’minlaydi. Superstirilizasiya natijasida DNK dagi genetik informasiya uchun faol bo‘lgan ochiq yuza (sayt) “berk” bo‘ladi va irsiy ma’lumot shu qismdan berilmay qoladi. O‘z navbatida Xujayraning funksional holatiga qarab xromosomada geteroxromatin va euxromatin egallagan joylar o‘zgarib turadi. Xujayra faoliyatining jadallashishi ayrim yadroning ba’zi geteroxromatinlarining euxromatinga aylanishi bilan yuzaga keladi. Bunday xromatin fakultativ geteroxromatindir. Euxromatinlashmaydigan xromatin esa konstitutiv geteroxromatin bo‘ladi. Xujayralar faoliyatining susayishi yadro xromatinining euxromatin egallagan joyini kamaytiradi, ya’ni euxromatin DNKsi sterilizasiyasiga uchrab, geteroxromatinga aylanib boradi. Interfaza holatidagi genetik omil tuzilmalari bo‘linish boshlanishi bilan xromosomani shakllantiradi. Xromosoma bo‘linishining metafazasida butunlay shakllanadi. Xromosomalarning shakli ulardagi sentromerning (birlamchi belbog‘) joylashishiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: metasentrik, submetasentrik va akrosentrik (9- rasm). Metasentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning o‘rtasida joylashganligi uchun xromrosomalar teng yelkali bo‘ladi. Submetasentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning o‘rtasida joylashmaydi, shuning uchun xromosoma yelkalarining uzunligi har xil bo‘ladi.

Akrosentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning oxirgi (telomera) qismiga yaqin joylashgan bo‘lib, xromosomaning bitta yelkasi juda uzun, ikkinchi yelkasi esa juda kalta bo‘ladi. Shuning uchun bunday xromosomalar tayoqchasimon ko‘rinishda bo‘ladi. Sentromera yoki birlamchi belbog‘ Xujayraning bo‘linishi paytida xromosomalarning qutblarga tarqalishini ta’minlaydi. Axromatin ipchalari shu sentromeraga birlashadi va xromosomani qutblarga tortadi. Sentromada DNK zanjirining burami cho‘zig‘roq bo‘lganligi uchun sentromerada xromosomaning boshqa joylarga qaraganda DNKga xos bo‘yoq bilan xromosomalarni bo‘yaganda sentromera qismi bo‘yalmasdan qoladi va buni mikroskopda aniq ko‘rish mumkin. Sentromerasidan ajralgan xromosoma qutblarga yetib bormasdan, Xujayraning navbatdagi bo‘linishida yo‘qolib ketadi. Odatda, bitta xromosomada bitta sentromera bo‘ladi. Lekin ayrim chuvalchang va hasharotlarning xromosomalari ko‘p sentromerali holda bo‘lishi mumkin. Xromosomada birlamchi belbog‘ (sentromera) dan tashqari ikkilamchi belbog‘ga axromatin iplari birlashgan bo‘ladi. Shuning uchun u xromosomalarni qutblarga yo‘nalishini ta’minlaydi. Ikkilamchi belbog‘ning ayrimlari yadrocha hosil qilishida qatnashadi, shuning uchun ular yadrocha hosil qiluvchilar deb ataladi. Ikkilamchi belbog‘da yadrochadagi r-RNK sintezini va uning yetilishini boshqaruvchi genlar joylashgan bo‘ladi (10-rasm). Ayrim xromosomalarda ikkilamchi belbog‘ xromosoma telomerasiga yaqin joylashgan bo‘ladi. Bunday xromosomalarda ikkilamchi belbog‘dagi DNK zanjirining o‘rami ancha uzun bo‘lganligi uchun ikkilamchi belbog‘dan keyingi qismi, ya’ni telomerasi bor qismi xromosomadan ancha uzoqda joylashib, yo‘ldosh hosil qiladi. Bu yo‘ldosh qism xromosomaga yo‘ldosh ipi bilan tutashib turadi. Odam xromosomalari orasida ham yo‘ldoshlari bo‘ladi. Masalan, odam kariotipidagi ba’zi xromosomalarda yo‘ldoshlari ham bor. 10- rasm. Xromosomaning tuzilishi. Telomera-xromosomaning oxirgi qismi bo‘lib, xromosomalarning mustaqilligini va butunligini ta’minlaydi.

Xromosomaning uzilgan qismlari bir-biri bilan osongina birlashishi mumkin. Lekin telomera kismlari bir-biri bilan hech qachon birlashmaydi. Xromosomaning uzunligi bo‘yicha uning irsiy jihatdan faolligi bir xil emas.xromosomalarni maxsus bo‘yoqlar bilan bo‘yalganda, uning ayrim qismlari to‘q bo‘yalib, boshqa qismlari esa och bo‘yaladi, ya’ni geteroxmatin va euxromatin hosil qiladi. Xromosomalarning uzunligi 0,2-5,0 mkm, eni 0,2-3,0 mkm bo‘lishi mumkin. Ayrim hashorot va amfibiyalarning xromosomalari yirik, zamburug‘ va suv o‘tlarining xromosomalari esa mayda bo‘ladi. Odam xromosomalarining kattaligi 1-10 mkm ga teng. Bir turga kiruvchi organizmlarda xromosomalarning soni va kattaligi doimo bir xil bo‘lishi kerak, ammo doimo bir xil bo‘lavermaydi. Xujayradagi xromosomalar-shu hujayra xromosomalarining to‘plami deyiladi. Somatik hujayralarda xromosomalar diploid (2n), yetilgan jinsiy hujayralarda esa gaploid (p) to‘plamda bo‘ladi. Odamning hujayralarida diploid 46 yoki 23 juft (2n), drozofilla meva pashshasida 8 yoki 4 juft. Organizmning rivojlanganligi ulardagi xromosomalar sonining ko‘p-ozligiga bog‘liq emas. Ko‘p sonli xromosomaga ega bo‘lgan organizmlar (daryo qisqichbaqasi, zog‘ora baliq va boshqalar), kam xromosomali organimlarga (odam, maymun va xakoza) qaraganda juda sodda tuzilgan bo‘lishi mumkin. O‘romosomaning nozik tuzilishi va uning shakllanishi. Profaza davridagi xromosomalar asta-sekin kattalashib, yo‘g‘onlashib boradi. Metafazaga o‘tgach, aniq bir shaklga ega bo‘ladi. Shuning uchun xromosomalarning tuzilishi odatda metafazada o‘rganiladi. Telofazaga o‘tgach, u yana ingichkalashib, uzunlashadi. Xromosoma DNK va oqsil kompleksi DNPdan iborat. Xromosoma xujayraning qaysi davrda bo‘lishidan qat’iy nazar, u eshilib buraluvchan, speralsimon dezoksiribonukleoproteid ipidan iborat. Sintez davridan keyin xromsomada bir-biriga teng bo‘lgan va uzunasiga ketgan ikkita bir xil qism, ya’ni xromatidalar hosil bo‘ladi. Shu xromatidalarning har biri dezoksiribonukleoproteid ipidan yoki xromanemadan tashkil topgan (11-rasm).

Xromosomaning odatda 20 dan 200 gacha bo‘ladi. Xromonemalar DNK dan tashkil topgan juda nozik xromofibrillalardan iborat. Xromosomalar Xujayraning bo‘linish davrida spirallashib, yo‘g‘onlashadi. 11-rasm. Xromosomaning tarkibiy qismlari. Interfazada esa ingichkalashishi mumkin. Xromosomaning yaxshi bo‘yaladigan qismlariga hromomeralar deyiladi. Xromatin elektron mikroskopda ko‘rilganda, uning nozik tuzilgani ko‘rinadi, ya’ni xromatin fibrillarining yo‘g‘onligi uch xil bo‘lishi mumkin: 250 A, 100 A, 30-50 A. Uchinchi xil fibrillalar genetik jixatdan juda faol fibrillalar xisoblanadi. Ma’lumki, DNK qo‘sh zanjirining diametri 20 A, uchinchi xil fibrillaning diametri esa 30-50 A. Demak, uchinchi xil fibrillalarning diametri oqsil (giston va gistonsiz) molekulasi hisobiga kattalashgan. Diametri 100 A bo‘lgan ikkinchi xil fibrillalar, diametri 30-50 A bo‘lgan birinchi xil Ba’zi bir xujayralar esa kattik moddalarni ham yutish qobiliyatiga ega. Bu jarayon fagositoz deb nomlanadi, buni birinchi marta N.N. Mechnikov tomonidan o‘tgan asr oxirida aniqlangan. Fagositoz qobiliyati biriktiruvchi to‘qima hujayralari makrofagalarida, jigar sinusoid kapillyarning endotelila hujayralarida, buyrak usti bezi, gipofiz, qon ishlovchi organlarning retikulyar hujayralarida (suyak ko‘migi, taloq, limfa tuguni) ham bor. Bu hujayralarning hammasi retikuloendotelial sistemaga kiradi. Fagositoz ketma-ket bo‘ladigan 4 fazadan iborat: 1) fagosit va fagositoz qilinuvchi moddaning o‘zaro yaqinlashishi. Bu-fagositozning moddaga nisbatan xemotaksisi bilan belgalanadi: 2) fagosit va fasitoz qilinuvchi moddaning juda ham yaqinlashishi (atraksiya davri): 3) moddaning yutilishi: 4) hazm qilinishi (30- rasm). Moddalarning fagositoz qilinishi fagosit plazmatik membranasining invaginasiyasi orqali ro‘y beradi. Yutilgan moddalar gidrolitik fermentlarga boy lizosomalarda parchalanadi. 30-rasm. A-fagositoz: V-pinositoz: S, D-hujayralarda kuzatilishi.

Pinositoz. Qattiq moddalarni fagositoz qilishdan tashqari hujayra suyuq moddalarni ham yutishi mumkin. Bu jarayonni birinchi marta Lfis kuzatgan (30- rasm). Elektron mikroskopda oxirgi yillarda olib borilgan tekshirishlar pinositoz jarayonida hujayra plazmatik membranasining ahamiyati kattaligini ko‘rsatdi. Suyuqlik tomchisi hujayra membranasining bir qismi bilan o‘ralib, sitoplazmaga o‘tadi va u yerda hujayra qobig‘idan ajraladi. Shunday qilib, pinositoz pufakcha devori plazmatik membranada tashkil topgan. Pinositoz mexanizmi quyidagi fazalarni o‘z ichiga oladi: 1) tashqi sitoplazmatik membrana invaginasiyasining hosil bo‘lishi: 2) shu invaginasiyalarga suyuqlik tomchisining yutilishi: 3) pufakchalarning sitoplazmaga o‘tishi hamda sitoplazmatik va kuolalarning hosil bo‘lishi. Pinositozga yaqin jarayon rofeositoz bo‘lib, bunda submikroskopik zarrachalar va makromolekula yutiladi. Rofeositozni pinositozdan farqli ravishda faqat elektron mikroskopda ko‘rish mumkin. Erigan modda molekulalar (yoki ionlari) ni qisman yoki tamomila tutib qoladigan yarim o‘tkazgich parda orqali erituvchining o‘tishi osmos deb ataladi. Osmometr deb yuritalidagan alohida bir idish bu xodisani namoyish etish uchun xizmat qiladi. Bu idishning og‘zi shisha nay o‘tkazilgan tiqin bilan mahkam berkitilgan. Osmometrning tubi o‘rniga yarim o‘tkazgich parda (masalan, kollodiy pardasi) qo‘yilgan. Osmometr katta idishga joylashtiriladi. Ikkala idishga ichida erigan moddasining konsentrasiyasi jihatidan bir-biridan farq qiladigan suyuqlik, toza suv va qanday bo‘lmasin biror modda, masalan, metilen ko‘ki degan bo‘yoq eritmasi quyiladi (31-rasm). 31-rasm. Osmometrda osmos va osmotik bosim vujudga kelish sxemasi. Bu ikki holni ko‘rib chiqaylik. Birinchi holda suv molekulalarini o‘tkazadigan, ammo metilen ko‘ki molekulalarini ushlab qoladigan mayda teshikli parda osmometrning tubi bo‘lib xizmat qiladi. Osmometrga metilen ko‘kining suvdagi 0,5 %li eritmasi, katta idishga toza suv quyiladi. Suv katta idishda 100 % ni, osmometrda esa faqat 99,5 % ni tashkil qilganligi, eritmalar konsentrasiyasi esa

baravarlashishga intilganligi uchun katta idishdan suv osmometrga o‘ta boshlaydi, ya’ni osmos xodisasi ro‘y beradi (osmometrdagi suyuqlik rangi o‘chib boradi). Shuning natijasida shisha naydagi suyuqlik ustunchasi (h) suvni yarim o‘tkazgich osmometr tubi orqali o‘tib turishga majbur qiladigan kuch bilan bosimi baravarlashmaguncha ko‘tarilib boradi. Mana shu kuch osmotik bosim deb ataladi. Osmotik bosim erigan modda konsentrasiyasiga (mazkur holda bo‘yoq konsentrasiyasiga Profaza II juda qisqa bo‘ladi yoki butunlay bo‘lmasligi mumkin. Metafaza II da 2 qavatlangan xromosomalar dukning ekvatorial tekisligiga tiziladi (28-29 rasm). Sentrosomerlar bo‘linadi. Anafaza II da xromatidlar hujayra qutblariga tortiladi. Ular mitozadagi singari bir xil emas, chunki ular krossingoverlarda ishtirok etgan bo‘ladi. Shunday qilib meyozning birinchi bo‘linishda kuzatilgan xromatidlar faqat ikkinchi bo‘linishda bir-birlaridan ajrab qutblarga tortiladi. Xujayraning har bir qutbida gaploid sondagi xromasomalar qoladi (28-29 rasm). Telofaza II da yadro va yadrochalar shakllanadi. Sitokinez sodir bo‘ladi. Ikki marta bo‘linishdan so‘ng diploid sondagi xromosomaga ega bo‘lgan ona hujayralardan 4 ta gaploid sondagi xromosomaga ega bo‘lgan hujayra hosil bo‘ladi. Gulli o‘simliklarda bu jarayon chang uyalarida va urug‘ kurtkalarida bo‘ladi (mikro va megosporagenez jarayonida). Natijada mikro va megosporalar hosil bo‘ladi (28-29 rasm). Odam va hayvonlarda meyoz bo‘linish natijasida yetilgan jinsiy hujayralar (gametalar)-spermatozoid va tuxum hujayralar hosil bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Atabekova A.I, Ustinova YE I. Sitologiya rasteniy. M. kolos, 1987 2. Boykobilov T. B., Ikromov T. X. Toshkent «O’qituvchi» nashriyoti. J1980. 3. Boykobilov T. Sitologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Andijon, 1986. 4. Eshnazarov K. Sitologiya. Toshkent–2001. 5 . Grin N., Staut U., Teylar D. Biologi y a . M.Mir, T 1, 1990. 6 . Kursanov V.A., Kamarnitskiy N.A., Meyer K.I., Razdorskiy V.F., Uranov A.A.,–Botanika. «O‘qituvchi» nashriyoti 1977. 7. Mustafayev S.M., Ahmedov U.A. Botanika. T.: «Fan» nashriyoti 2006. 8. Mustafayev S.M, Botanika. Toshkent. «O‘zbekiston» 2002. 9. Q odirov E. Gistologiy a . Toshkent «O‘qituvchi», 1994.

O'xshashlar

Xujayra tiriklikning elementar birligi

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi

Xujayra tiriklikning elementar birligi

Fotosintezning biosferadagi va xujayra metobolizmidagi о‘rni, о‘rganish uslublari

Changlanish va otalanish. Meva, to`p meva va urug`