Xaltali zamburug`lar - Botanika - Referatlar

Xaltali zamburug`lar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213 KB

Ko'chirib olish

Xaltali zamburug ` lar Reja : 1. Askali zamburug’‘larning tuzilishi ko’payishi, tarqalishi, ahamiyati? 2.Yalong‘och xaltachalilar sinfchasi va ularning vakillari, tuzilishi, ko’payishi, tarqalishi, ahamiyati? 3.Meva xaltachalilar sinfchasi va ularning vakillari, tuzilishi, ko’payishi, tarqalishi, ahamiyati?

Xaltali zamburug’lar - (Assomycetes) sinfi. Bu sinf zamburug’larning 30 000 dan ortik yoki xozirda ma’lum bo’lgan zamburug’larning 30% ini O’z ichiga oladi. Ular tuzilishi, hayoti va oziqlanishiga ko’ra, nihoyatda turli-tumandir. Mazkur sinfga bir hujayrali kurtaklanuvchi turush zamburug’i hamda meva tanalari, shakli, tuzilishi va katta-kichikligi jihatidan mikroskopik mayda va ayrim xollarda 10-20 sm kattalikdagi zamburug’lar kiradi. Lekin bu turli-tuman zamburug’lar kelib chiqishining umumiyligi va uxshash belgilari buyicha bir sinfga birlashtirilgan. Askomitsetlarning asosiy sistematik belgisi jinsiy jarayon natijasida spora beruvchi xaltachalar - askolarning hosil bulishidir, har bir xaltacha ichida 8 ta askospora bo’ladi. Xaltali zamburug’larda rivojlanish siklining keng tarqalgan shakllari quyidagilardan iborat: Xaltada hosil bo’lgan spora unib ko’p yadroli yoki bir hujayrali mitseliyni hosil qiladi. Bu zamburug’ning aksariyat qismida vegetativ tana substrat yoki xo’jayin o’simlik ichida bo’ladi. Ularning vegetativ tanasi bir yoki ko’p yadroli hujayralardan iborat gaploid mitseliylardan tashkil topgan. Zigomitsetlardan farkli ravishda aksomitsetlarda mitseliylardagi tusiklar ma’lum tartibda, yadroni bo’linishi bilan sixron ravishda hosil bo’ladi. Askomitsetlarning ko’pchiligida jinsiy jarayon gametalarga defferensiyalashmagan erkaklik va va o’rg‘ochilik jinsiy organlarining suyuligini biridan ikkinchisiga kuyilishi natijasida sodir bo’ladi. Bunday holda ularning faqat plazmalari kushiladi, erkaklik va o’rg‘ochilik organlarining yadrolari kushilmaydi, balki bir-biri bilan yakinlashib, juft yadrolar - dikarionlarni hosil qiladi. Dikarionlar joy olgan o’rg‘ochilik jinsiy organlaridan askogen iplari hosil bo’ladi. Dikarionlar askogen gifalariga utib, sinxron ravishda ko’paya boshlaydi. Askogen gifada dikarionlar urtasida kundalang tusiklar hosil bo’ladi va har bir hujayra O’zining kush yadrosiga ega bo’ladi. Askogen gifalarining uchida ikki yadroli hujayralardan ancha murakkab yul bilan xalta (asko) hosil bo’ladi. Boshlangich xaltani aks ettirgan bu hujayrada jinsiy jarayonning ikkinchi boskichi kariogamiya amalga oshadi, ya’ni yadrolar O’zaro kushiladi. Hosil bo’lgan diploid yadro uch

marta bulinib, sakkizta gaploid yadro hosil qiladi. Yadrolar atrofida sitoplazma shakllanadi va shu bilan xaltali sporalar hosil bulishi poyoniga yetadi. Askomitsetsimonlar odatda ikkita kenja sinfga bo’lib urganiladi. Yalang‘och xaltachasimonlilar kenja sinfi - (Protoascomycetidae). Meva tanasi yo’q, xaltachalar tugridan-tugri mitseliyda hosil bo’ladi. Bu kenja sinf ham O’z navbatida 2 ta tartibga bo’linadi. a) Dastlabki xaltachalilar (Protoscales) yoki endomitsetlar (Endomycetales) Dastlabki xaltachali zamburug’larning ko’pchiligi o’simlik chikindilari, ayegetativ tanalari, mevalari, gullarining nektar- larida va nam tuproqda saprofid holda oziqlanadi. Dastlabki xaltachali zamburug’lardan keng tarqalgan va xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan vakillari alohida achituvchi zamburglar oilasiga kiradigan zamburug’lar yoki saxoromitset lardir. Ular yumaloq yeki oval shaklidagi kurtaklanish yoki bo’linish yuli bilan ko’payuvchi yakka hujayralardan iborat bo’lib, mitselin bo’lmaydi. Hujayralar tez kurtaklangan va bo’linishga ulgur magan kiska va unchalik mustaxkam bulmagan zanjirlar hosil bo’ladi. Oziq kam va kislorod ko’p bo’lgan xollarda har bir hujayrada 4 yoki 8 ta sporali askosporalar hosil bo’ladi. Ilgarilar ular jinsiy jarayon utmasdan hosil bo’ladi deb karalar edi. Lekin keyinchalik aniqlanishicha, askosporalar ikki hujayraning koopulyatsiyasi natijasida hosil bo’ladi. Ayrim turlarda esa askosporalarning O’zi koopulyatsiya qiladi. Shuning uchun zamburug’larning butun umri diploid fazada o’tadi. Boshqa turlarida, xususan turush zamburug’larida askosporalardan hosil bo’lgan gaploid hujayra kurtaklanish yuli bilan ko’payadi va bir necha avlodlari hosil bo’lgandan sung juft-juft bo’lib, kopulyatsiya qiladi. Hosil bo’lgan diploid hujayralar O’zoq Vaqt davomida kurtaklanish yuli bilan ko’payadi. Shunday qilib, turush (achitki) zamburug’ining rivojlanish siklida ham diploid va gaploid fazalarning gallanishi namoyon bo’ladi. Achitki eamburuglar ta’sirida shakarli muxitda spirt bijgi shi sodir bo’lib, etil spirti va karbonat angidridga aylanadi. Achitki zamburug’lar xo’jalik ahamiyatiga ega. Ularni non ko’pchitish, pivo va

vinolar tayyorlashda ham kullaniladi. (rasm-71) Achitki zamburug’lar ichida saharomitsesslar . (Sac haromyces) turkumiga kiruvchi pivo, vino va turush zamburug’lari ayniqsa katta ahamiyatga ega. Non uchun yer yo’zida har yili achitki zamburug’lari yordamida 700.000 tonna turush va xo’jalik hayvonlari hamda parrandalar uchun 200.000 tonna kuruk holdagi turush olinadi. Meva xaltachalilar yoki chin xaltachalilar Carpoascomicetes chin xaltachalilar Euascomycetes kenja sinfi . Bu kenja sinf vakillari uchun askogen gifalarining oxirida ko’p sonli meva tanalarining hosil bulishi xarakterlidir. Meva xaltachalilar kenja sinfiga askomitsetlarning askariyat qismi mansub bo’lib, ularning hayot tarzi spora hosil qilish shakli va jinsiy jarayonning turli-tumanligi bilan fark qiladi. Meva xaltachalilar tanalarining shakli va unda xalta chalarning joylashishiga qarab quyidagi xillarga bo’linadi. Kleystokarpiy - yopik meva tana bo’lib, odatda yumaloq shaklda. Xaltachalar meva tananing ichida joylashgan. Askospo ralar pishib yetilishi bilan meva tana yirtilishi yoki parchalanishi natijasida tashqariga chikariladi. Peritetsiy - (Kleystotetsiy) - Noksimon oval yoki yumaloq shakldagi meva tana. Uning bir tomonida maxsus ingichka tirkish mavjud. Yopik xaltachalar sporalarni shu tirkish orqali tashqariga chikaradi. Apotetsiy - yumaloq kosa shaklidagi ochiq sorali meva tana. Sporali xaltachalar uning ustida erkin joylashgan va osonlik bilan tarkaladi. Meva xaltachalilar kenja sinfiga 20 000 ga yakin zamburug’ turi mansub. Ularning meva tanasining shakli, tuzilishi va hayot xususiyatlariga qarab quyidagi qabilalarga bulish tavsiya qilinadi.

Meva tana xillari . 1-2 kleystokarp; 3-peritetsiy ; 4-5 apotetsiy ; 6- xaltachalar; 7- parafizalar; 8- perifiziq.

Aspergillar Aspergillaceaye qabilasi - mazkur qabilaning muxim turkumlari saprofit holda o’simlik va hayvon koldiklarida mogor kurinishda keng tarqalgan. Pensillin, (Penicillium) va aspergill (Aspergillus) hisoblanadi. Ular Uziga xos tO’zilishga ega bo’lgan konidiyalar hosil qiladi. Tashki mikroskopik to’zilishga ko’ra, bir-biriga uxshash bo’lgan bu turkumlar, ko’k, sariq va qoramtir rangli konidiya bandi va konidiya bandining tuzilishi bilan bir-biridan fark qiladi. Aspergillda konidiya bandi bir hujayrali, chio’zik uchi shar shaklida kavarib chikkan. Uning kavargan joyining sirtida tursimon joylashgan hujayralar bo’ladi, ularning uchlarida konidiya zanjirlari vujudga keladi. Konidiya zanjirining joylanishi gulchelakdan sochilib tushayotgan suvga uxshaydi. Penitsillin ning konidiya bandi ko’p hujayrali , uchi ikki-uch shingil shaklida shoxlangan. Bu shoxchalarning eng oxirgi hujayralari konidiya zanjirlariga aylanadi. Bu zamburug’larning ta’siri tufayli har xil maxsulotlarning chirishi va bo’zilishi ruy beradi. Aspergilning A.bronihiales, A. maliginis singari turlari odamda aspergilez kasalligini tugilishiga sabab bo’ladi. Bu qabilaning vakillari muxim xo’jalik ahamiyatga ega. Masalan, Aspergillus niger, A veuter (rasm-73) sanoat masshtabida limon kislotasi olish maqsadida ustiriladi. A oryza va A flavus va boshqalar kraxmalni shakarga aylantiradigan amilaza olish uchun ishlatiladi. Penicillum roguefarti va A. P. camem sir maxsulotlari ishlab chikarish uchun ishlatiladi. Penicillum notatum va ayniqsa R. chrysogenum antibiotik pensillinnning produsenti sifatida muxim ahamiyatga ega. Pensill zamburug’ ning muxitga ajratilgan chikindisidan olinadigan antibiotiklar yordamida, pnevmaniya, kuydirgi, so’zak, zaxm, defteriya, dizentiriya va boshqa kasalliklarni tarkatuvchi bakteriyalarning kuchini pasaytirish uchun ishlatiladi.

Penitsill va Aspergill koloniyasi 1- қора аспергилл (Aspergillus niger); 2- Sariq aspergill -Aspergillus flavus; 3. Yoyilgan penitsill - Penicillum expansum ; 4- Penicillum cyclopium Filogenetik jihatdan plektaska zamburug’lari dastlabki xaltachalilarga yakin. Lekin ulardan askogen gifalari shaklida dikarion fazasi va meva tanasining bulishi bilan fark qiladi. Perisporanamolar yoki Erizifavanamolar qabilasi (Perisporiales yoki Erysiphales.) Bu qabilaning keng tarqalgan va perisporalarning xarakterli xususiyatlarini O’zida mujassamlashtirgan parazit oziqlanuvchi oilalaridan biri (Erisiphaceaye) erizifadoshlar hisoblanadi. Bu oilaning ayrim turlarining mitseliysi xo‘jayin o‘simlikning tanasini ichida joylashgan bo‘ladi. Faqat ko‘payish organlari tashqarida taraqqiy etadi. Boshqa turlarining mitseliysi ektoparazit holda hayot kechiradi. Ular barg, poya va qisman mevalarning ustida joylashgan bo‘ladi. Epidermis hujayralari tarkibiga faqat ularning mustahkam joylashib olish va oziqlanish vazifasini bajaradigan gaustoriyalari kiradi. Mitseliylarning shoxlanmagan qisqa konidiya bandida bazipital ravishda oval shaklidagi konidiylar zanjiri hosil bo‘ladi. Ular shamol yordamida tarqalib, yangi o‘simliklarni

zararlaydi, va o‘simlik tanasini un gardi singari qoplab olishi sababli un -shudring zamburug‘i deb yuritiladi. Vaqt o‘tishi bilan jinsiy jarayon natijasida juda mayda ko‘zga kurinmaydigan och sariq keyinchalik esa qo’ngir va nixoyat qoramtir tusga kiradigan kleystokarpiylar hosil bo’ladi. Kleystokarpiylarning kobigi oddiy gifalar yoki bug’i shoxi singari tarmoqlangan yoki oxiri karmoqsimon popuk deb ataluvchi ipsimon usimtalar hosil bo’ladi. Usimtalarning bu shakli oilani sistemaga solishda asosiy belgi hisoblanadi. Askosporalar kleystokarpiylardan yuqorida tasvirlangan yul bilan k о ’z yoki kelgusi yil bahorda tashqariga uloqtiriladi. Bu oilaga 150 dan ortik vakil kiradi. Saprofit muhitda ular obligat parazit sifatida yashaydi. Oilaning U necator deb ataladigan turi toqda oidium deb ataluvchi kasallikni tugdiradi. Perinomitsetlar qabilasi Pyrenomycetales. Bu qabilaga 15000 ga yakin zamburug’ turi kiradi. Mazkur zamburug’larning saprofit turlaridan tashqari parazit turlari ham ko’p uchraydi. Quyida qishloq xo’jalik ekinlari uchun zararli bo’lgan shox kuch zamburug’ini (Sloviceps purpurea) ko’rib chiqamiz. Bu zamburug‘ ko‘pincha javdar, bo‘g‘doy va yovvoyi holda o‘sadigan bir qancha boshoqli o‘simliklarda parazitlik qilib yashaydi. Mazkur zamburug‘ning gifalari zichlanib, oziq moddaga boy bo‘lgan shox shaklidagi qoramtir qo‘ng‘ir rangli sklerotsiylar hosil qiladi. Sklerotsiy zamburug‘ning qishlovchi mitseliysi hisoblanadi.Sklerotsiyda bahorgi qulay muhit sharoitida 10- 30 tagacha yumoloq to‘q qizil rangli 1.5-3 sm uzunlikdagi ustuncha tayoqchalarda joylashgan sharsimon stroma hosil bo‘ladi. Uning periferik qismida sharsimon stromaga botgan holda uch qismi ellipssimon ingichkalashgan peritetsiylar joylashgan bo‘lib ularda esa ingichka silindr shaklidagi 8-tadan askosporali xaltachalar joylashadi. Sporalar yetilishi bilan xaltachalar perititsiy tirqishi orqali ularni tashqariga uloqtiradi. Bu sporalar shamol yordamida tarkalib atrofdagi sog‘lom o‘simliklar guliga tushadi va mitseliylar gul mevachasining ogizchasiga tushishi bilan uning to‘qimalarini yemiradi va konidiya sporalari hosil qiladi. Konidiya sporalar hosil qilish bilan bir vaqtda mitseliy xaltachalari Uziga jalb qiladigan shirin suyuklik ajratadi, xashoratlar shirin suyuklik tufayli kasallangan zamburug‘ga kelib qunadi va sog‘lom ko‘zga ko‘rinmas, mayda rangsiz konidiyalarni atrofdagi sog‘lom

o‘simlikliklarga tarkatadi va yuqtiradi. Zamburug‘ tugunchaning ostki qismida zich tuqilgan mitseliy uramini yozning oxiriga kelib esa sklerotsiyni hosil qiladi. Sklerotsiy bahorda yana o’sib perititsiy va xaltachalarni hosil qiladi. Shu tariqa jarayon yana qaytadan takrorlanaveradi. Bu zamburug‘ning o‘simlik hosildorligini kamaytirishdagi zarariga nisbatan uning zaharli sklerotsiylari xavflidir. Chunki sklerotsiylar tushgan bo‘gdoy yoki arpa unini iste’mol qilgan odam ergotizm deb ataluvchi kasallikka duchor bo‘lishi mumkin. Bu zamburug‘ bilan kurash ekiladigan donni yaxshilab tozalash va agrotexnika tadbirlarini qat’iy amal qilish orqali olib boriladi. Hozirgi vaqtda yangi agrotexnika usullarni qullash orqali shox- kuya zamburug‘iga qarshi ko‘rash yaxshi yo‘lga quyilganligi tufayli u bilan zaharlanish deyarli ko‘zatilmaydi. Diskomitsetlar Discomycetiidae qabilasi. Diskomitsetlar uchun meva tanalari - apotetsiylarda gimeniylarning pishib yetilish paytida meva tananing mevasiz qismi ustida ochiq holda joylashganligi xarakterlidir.

Bu qabilaga lishayniklarning komponentlarini nazarda tutmaganda 6000 ga yakin zamburug’ turi kiradi. Ularning aksariyat qismida tuproqda hayot kechiradi. Parazit turlar perinomitsetlardagiga nisbatan ancha oz. Bu qabila vakillari odatda ikkita katta guruxga bo’linadi: Operkulyat yoki xaltachasi kopkoqcha yordamida ochiladigan va inoperkulyat yoki meva xaltachasi tirkishli zamburug’lar. Operkulyat diskomitsetlar- petsitsalar (Pezizales) qabilani o’zida birlashtiradi, unga 5 oila va 6o turkum kiradi. Pironema apotetsiysining diametri 1-3 mm bo’lib, och qizil rangli likopchasimon shakldadir. Ko’pincha ular ochiq yerda nam tuproqda uchraydi. Petsitsa turkumiga mansub bo’lgan va nam yerlarda tarqalgan zamburug’larning apotetsiysi etli, tovoqsimon to’zilishga ega, ko’pincha sariq, qizil va qo’ngir tusda bo’ladi. Gelvellar oilasiga mansub o’simliklar iste’mol uchun ishlatiladigan zamburug’lar hisoblanadi. Bu zamburug’lar ko’pincha qo’ziqorin (smorchoq) nomi bilan yuritiladi. Ular erta bahor va ko’z oylarida namli urmonda nam va chirindiga boy yerlarda uchraydi. Lekin bu zamburug’larning meva tanasida zaharli gelvel kislotasi bulishi mumkin. Shuning uchun ham ularni iste’mol qilishdan oldin 6-7 minut kaynatiladi, suvi yuboriladi, sung to’qib iste’mol qilinadi. Qo`ziqorin (Morchella conisa) Inoperkulyat diskomitsetlarga gelotsiyalar Helotiales qabilasiga mansub bo’lib, unga 11 oila va 300 ga yakin turkum kiradi. Qabilaning sklerotiniya (Sclerotiana) turkumiga mansub sklerotsiylar hosil kiluvchi parazit turlari xalk xujaligi uchun katta zarar yetkazadi. Sklerotsiylarning hosil bulishi ularning rivojlanish sikliga kiradi. Sklerotsiylar odatda zamburug’ gifalarining meva pustiga

singigan qismida hosil bo’ladi. Shunday zamburug’lardan biri Sclerotiana frustigena bo’lib, u o’zining konidiya hosil qilish stadiyasida olma, noq kabi mevalarda et chirish kasalligini uygotadi. Kasallangan meva, suliydi, burishadi, va ko’pincha qo’ngir qizil rangga kiradi. Odatda bu kasallik bilan pusti jaroxatlangan mevalar zararlanadi. Jaroxatlangan meva pusti ustiga konsentrik aylana shaklida yostikchalar yoki burtmalar hosil bo’ladi. Shunga uxshash kasalliklarni urik, olxuri, olvoli va gilos singari mevalarda paydo bulishi mumkin. Bunga S. sinerea zamburug’i sabab bo’ladi. Bu xildagi kasalikka qarshi ko’rashning birdan-bir chorasi sistemali ravishda kasallangan mevalarni darxol yo’q qilish va daraxtlarga Bordoss suyukligi bilan purkash lozim. Tryufellar – Tuberales qabilasi. Mazkur qabila 200 dan ortik zamburug’ turlarini o’z ichiga olgan 30 qabila vakillaridan iborat. Qabila vakillari yer osti meva tanalarining bulishi bilan harakterlanadi. Dastlabki vaqtda meva tana tovoqsimon apotetsiyalar shaklida bo’ladi. Sungra uning chetlari kattalana boshlaydi va bir-biri bilan birlashadi. Ustki qismi, meva tananing ichiga aylanadi. Meva tana chetlarining bir-biri bilan kushilish joyida katlamlar, bukmalar hosil bo’ladi va xaltada tirkishlar vujudga keladi. Tryufel zamburug’lari urmonlarda keng tarqalgan bo’lib, ularning ayrimlari kimmatli oziqa hisoblanadi. Ular orasida ayniqsa kattaligi odam mushtiga teng keladigan qora qo’ngir rangli etli Tuber melanosporum zamburug’i o’zining xushbuy xidi va mazasi bilan ajralib turadi. U Fransiyada dub urmonlarida o’sadi va ko’paytiriladi. Mazkur zamburug’lardan kishki trofel (Tuber brumole) va yozgi tryufel (Tuber gestivum) singari turlari ham ahamiyatga ega, ular Ukrainada, Qora dengiz soxillari va boshqa yerlarda keng tarqalgan. Oq yoki yugon tryufel (Choiromyces venosus, Ch. mealdriformis) zamburug’i, oq yoki och sariq rangda bo’lib, uning meva tanasi o’zining shakli, kattaligi va rangi bilan kartoshkaga uxshab ketadi. Tryufelning bu turi Rossiyaning markaziy oblastlarida keng tarqalgan.

O'xshashlar

Bakteriya, zamburug`lar, lishayniklar

Zamburug`lar, lishayniklar va ularning klassifikatsiyasi

Zamburug`lar va ularning tuzilishi, ko’payishi, klassifikatsiyasi. Arximitsetlar va fikomitsetlar bo’limlari

Suv o`tlari.zamburug`lar va lishayniklar

O`simliklar sistematikasiga kirish