Стресс омиллар ва уларга ўсимликларни жавоб реакциялари - Botanika - Referatlar

Стресс омиллар ва уларга ўсимликларни жавоб реакциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.1337890625 KB

Ko'chirib olish

Стресс омиллар ва уларга ўсимликларни жавоб реакциялари Режа ; 1. Ўсимликларни ноқулай шароитга чидамлилиги. Ўсимликларни чиниқтириш. 2. Ўсимликларнинг шўрга чидамлилиги 3. Ўсимликларнинг иссиққа ва қурғоқчиликка чидамлилиги 4. Ўсимликларнинг ноқулай омиллар таъсирига жавоб реакцияси турлари.

Ўсимликларни ноқулай шароитга чидамлилиги. Ўсимликларни чиниқтириш Ўсимликлар ҳосилига турли ноқулай шароит салбий тасир этади. Булар: совуқ ва иссиқ, қурғоқчилик ва ўта намгарчилик, тупроқнинг шўрланиши ва касалликлар. Ўсимликларни ҳимоя қилиш учун юқорида кўрсатилган омиллар уларга қандай тасир этишини билиш керак. Итузумдош ўсимликлар асосан МДҲ нинг об-ҳаво шароити тез ва кучли ўзгариб турадиган жанубий туманларида экилади: айрим даврларда ёғингарчилик кам бўлиши ва салқин нам ҳавонинг иссиқ қуруқ ҳавога алмашинуви, кўпинча баҳорги ва хатто ёзги салқин кузатилади. Кўчатлар далага экилгандан кейин паст хароратда ўсади. Ноқулай ўсиш шароити моддалар алмашинувига салбий таъсир кўрсатади, бу эса, ўсимликлар секин ўсишига ва ҳосил камайишига сабаб бўлади. Совуққа чидамлилик. Ўсимликларнинг совуққа чидамлилик табиати, яъни паст (+3ºС - +7ºСда) ҳароратда зарарланиши ва нобуд бўлиши кам ўрганилган. Совуққа чидамли турли хил сабзавот ўсимликлари нормал ва ноқулай шароитда ўсганда, илдиз системасининг ерга қанча чуқур кириб ўсиши билан фарқ қилади. Совуқ тупроқда совуққа чидамли шолғом ва турпнинг илдизи 70-80 см гача чуқур кириб ўсади, иссиқсевариники фақат 25см гача киради. Паст хароратда тупроқдан сув кириши секинлашади, натижада улар сўлий бошлайди; бунда ўсимликлар танасига озиқ моддалар кириши секинлашади, хлорофилл парчаланади, барглардаги фотосинтез ва сўриш кучи пасаяди. Иссиқсевар ўсимликлар узоқ вақт совуқда қолса, уларда органик моддаларнинг парчаланиш жараёнлари кучаяди, натижада парчаланиш ва синтез жараёни бир-бирига мос келмай, нафас олишдаги энергия олиниши билан унинг истеъмол қилинишининг боғлиқлиги узилади. Моддалар алмашинуви бузилиши натижасида ўсимликлар нобуд бўлади.

Паст хароратнинг таъсирида цитоплазманинг қуюқлиги ошади, моддалар алмашинуви издан чиқади ва протоплазма ҳамда хлоропластларнинг субмикроскопик тузилишси бузилади. Шундай қилиб, паст ҳароратда ўсимликларнинг тупроқдан ва ҳаводан озиқланиш тартиби бузилади, натижада улар нимжонлашиб, турли касалликларга: физиологик сўлиш, бактериал ва вирус касалликларига берилувчан бўлиб қолади. Уруғдан ўстирилган, ўзгарувчан ҳароратда ривожланган ўсимликлар юқори физиологик ҳоссалари ва паст ҳароратга яхши 16 кун давомида паст ҳарорат билан мослашганлиги билан фарқ қилади ишлов берилган бўртган уруғлар анча эрта униб чиққан, илдизи ва майсалари яхши ўсган, контрол ўсимликларга нисбатан баргларида шакар кўп бўлган. Баргларида хлорофилл, меваларида қуруқ моддалар ва органик кислоталар кўп бўлган. 8 соатлик паст харорат камлик қилган, – 4ºС дан паст ҳароратда 4 кундан ортиқ ишлов бериш ўсимликларнинг ўсишини тўхтатган ва умумий ҳосилини камайтирган. Чиниқтирилган ўсимликларда совуқ даврда фотосинтез бир неча марта юқори бўлган. А.Е. Воронова усули бўйича бўртган уруғларни ўзгарувчан ҳароратда чиниқтириш ўсимликларнинг ўсишини тезлаштиради ва ҳосилини оширади. Кўчатларни 7-10ºС дан паст бўлмаган ҳароратда яна чиниқтириш керак. Бусиз чиниқтириш самараси паст бўлади. Чиниқтириш жараёнида запас шакар ва оқсиллардан фойдаланиш кучаяди, оксидловчи ферментлар фаоллиги ортади ва ўсимликларнинг кимёвий таркиби яхшиланади. Қисқа ёзда помидор кўчатларини иссиқхоналарда етиштириш мақсадга мувофиқ, лекин ёруғлик интенсивлиги юқори ва кун узунлиги 10-12 соат бўлиши керак. Ҳарорат ҳам 15-18ºС, тупроқ ўртача нам бўлиши керак. Ана шунда ерга экилган кўчат яхши тутади ва анча эрта юқори ҳосил беради. Помидор кўчатлари иссиқхонада нормадан 5-6ºС паст ҳароратда етиштирилса, репродуктив органлар ҳосил бўлиши кучаяди ва улар кам

тўкилади. Бунда ўсимликларнинг қариши секинлашади, баргларида азот кўпаяди ва фотосинтез интенсивлашади. Чиниқтириш ўсимликларда моддалар алмашинувини ўзгартиради ва ўсимликларнинг анча паст хароратга чидамлилигини оширади. Бу селекционерларнинг кенг кўламда олиб борган тажрибаларида тасдиқланган. Улар кўп марталик таъсир ва танлаш йўли билан шимолий туманлар учун иссиқсевар ўсимликлар (помидор, тариқ ва б.) нинг совуққа анча чидамли навларини яратдилар. Бу навлар паст хароратга чидамли ва анча узун кунга мослашган бўлади. Демак, чиниқтириш селекцияда дурагайларни тарбиялаш ва танлашда, шунингдек, уруғчиликда жуда муҳим аҳамиятга эга. Иссиқсевар ўсимликларнинг совуққа чидамлилигини оширишнинг икки ҳили фарқ қилинади: 1. Биологик – майса ва ўсимликларни совуқда сақлаш йўли билан ҳужайралари протоплазмасининг совуққа чидамлилигини оширишга боғлиқ бўлган чиниқиши; 2. Уруғларга препарат пуркаш ва уларни парафинлаш ҳамда ўсимликларнинг ўзини чиниқтирмайдиган бошқа усуллар билан майсаларни зарарли микроорганизмлар ва хашоротлардан ҳимоя қилиш. Итузумдош ва бошқа ўсимликларнинг совуққа чидамлилигини ошириш ва шимолий хамда тоғли туманларда уларнинг чидамлилигини ошириш учун фақат чиниқтириш усулидан эмас, балки, муайян ўғитлар тизимидан, ҳимоя тўсиқлари ва х.к. лардан ҳам фойдаланилади. Уруғ сепиш ва кўчатларни кўчириб ўтқазиш муддатлари муҳим аҳамиятга эга. Улар фақат ўсимликларнинг физиологик ҳусусиятларига эмас, балки биринчи навбатда, уларнинг ҳароратга реакциясига боғлиқ. Қурғоқчиликка чидамлилик. Итузумдош ўсимликлар дала экинларига нисбатан қурғоқчиликка унча чидамли эмаслиги билан фарқ қилади, шунинг учун ҳаво ва айниқса тупроқнинг қуруқлиги ўсишни тормозлаб, ҳосилни кескин камайтиради. Айниқса об-ҳавонинг кескин ўзгаришларида тупроқ оптимал нам бўлишига қарамай, бу ўсимликлар ўсишдан орқада қолади.

П.А.Генкел (1966) тупроқ ва атмосферанинг қуруқлиги протоплазманинг ҳолатига ва биокимёвий жараёнларга салбий таъсир этишини кўрсатган. Уруғни экишдан олдин ивитиш ва кейин қуритиш йўли билан ўсимликларни чиниқтириш қурғоқчиликка чидамлиликни оширади ва ўсимликларнинг физиологик ҳоссаларини яхшилайди. Протоплазманинг қуюқлиги ва эластиклиги чиниққан ўсимликларда анча юқори, илдизларнинг (айниқса фаол илдизларнинг) шимиш юзаси, барглардаги хлоропластларнинг сувлилиги ва крахмал миқдори ҳам юқори бўлган. Сунъий тупроқ қурғоқчилиги шароитида ўсимликларга ҳарорати юқори (45-40ºС) ва намлиги ҳам юқори (25-27%) бўлган шароит таъсир этилганда, шамолнинг тезлиги секундига 7-9 метр эканлигида, чиниққан ўсимликлар қурғоқчиликка ва исиққа анча чидамли бўлган ва мўл ҳосил берган. Чиниқтириш натижасида бундай ўсимликларда митохондрияларнинг қурғоқчиликка ва оксидлар алмашинувига чидамлилик хам кучайган. Қурғоқчил туманларда итузумдош ўсимликлар одатда суғорилиб ўстирилади, шунинг учун бундай шароитда қурғоқчилик (айниқса тупроқ қурғоқчилиги) улар ҳосили учун хавфли бўлмайди. Суғоришдан ташқари, махсус агротехника усулларини ишлаб чиқиш, навларини танлаш ва ҳоказолар ҳам қурғоқчиликка қарши кураш чоралари ҳисобланади. Ташқи шароит таъсирида ўсимликларнинг қишга чидамлилигини ошириш чиниқтириш дейилади. Бу жараённи И.И.Туманов икки босқичга бўлиб ўрганишни тавсия қилган. Биринчи босқичда қандлар тўпланиши кузатилади, бунда кундузи ҳарорат 10-15 0 С ва кечаси 0 0 атрофида бўлади. Кундузи фотосинтез жараёни бориб, ҳосил бўлган қандлар кечаси нафас олишга сарфланади ҳамда ўсимликларнинг ўсиши сусайиб, уларда қандларнинг тўпланиши кузатилади. Қуруқ ва ёруғ куз фаслида чиниқтиришнинг I босқичи жуда яхши боради. Чиниқтиришнинг II босқичи кучсиз совуқда (-2-5 0 С да) музлаган ўсимликларда боради ва улар совуққа чидамлилик хусусиятини ўзига сингдиради. Бу босқичда ўсимликларда совуққа чидамлилик билан тиним

ҳолати орасида боғланиш пайдо бўлади. Тиним ҳолат бошланиши билан ўсиш тўхтаб, тиним ҳолати чуқурлашган сари совуққа чидамлик ортиб боради. Ўсимликлар таркибидаги ҳамма сув боғланган ҳолатга ўтиб, натижада ҳужайранинг сувсизланиши кузатилади. Кузги буғдойнинг ҳар хил навларини совуққа чидамлилиги турлича бўлади. Бунда бўғим ҳосил қилувчи пояларнинг тупроқда жойлашиши алоҳида аҳамиятга эга. Чуқурроқ жойлашса, шикастланмайди, юза бўлса шикастланиши кузатилган. Бўғимларни чуқурроқда жойлашиши тупроқ намлигини яхши ўзлаштиришга ёрдам беради, илдизнинг ер ости ва ер усти қисмининг тез ривожланишига олиб келади. Совуққа чидамлилик навларнинг келиб чиқишига боғлиқ. Масалан, шарқдан келиб чиққан навларнинг, совуққа чидамлилиги ғарбдан келиб чиққан навларникига қараганда юқори бўлади. Сабзавот кўчатлари икки ҳафта давомида 0 0 С дан юқорироқ ҳароратда ўстирилади. Бунда кўчатлар чиниқади, натижада совуқ таъсирига чидамли бўлади. Паст ҳароратга чидамлилик деб, ўсимликларнинг паст ҳароратни (3-5 0 С) ўташи тушунилади. Бодринг, қовоқ, ловия ўсимликларини чиниқтириш мумкин эмас, чунки юқорида кўрсатилган ҳароратда бир неча кунда нобуд бўлади. Айниқса, шоли, ғўза ва полиз экинлари учун бир сутка давомида ҳарорат 00 + 5 0 С бўлса, ўсимликлар дарҳол нобуд бўлмай, олдин тургор ҳолатини йўқотади, баргларида қўнғир доғлар пайдо бўлади, чунки хлорофиллнинг парчаланиши бунга сабаб бўлади. Ўсимликларнинг нобуд бўлишига асосий сабаб протоплазманинг ёпишқоқлиги ва моддалар алмашинувининг бузилишидир. Синтетик жараёнлар сусайиб, оқсилларнинг парчаланиши ва аммиак ҳосил бўлиши натижасида содир бўлади Ўсимликларнинг қишга чидамлилиги деб, қиш фаслини муваффақиятли ўтказиши, яъни қишлови тушунилади. +ишда ўсимликлар нафақат паст

ҳароратдан нобуд бўлиши мумкин, балки димиқиш, бўкиш ва бошқа сабаблар туфайли ҳам бундай ҳол кузатилган. Димиқиш ўсимликларнинг 2-3 ой давомида қалин қор остида қолиши натижасида юз беради. Қор иссиқликни ёмон ўтказувчи бўлганлиги сабабли ҳарорат 0 0 атрофида бўлади . Бундай ҳароратда ўсимликлар нафас олиш учун углеводлардан фойдаланади , натижада ўсимликлар заифлашиб , тўқималарида моғор замбуруғлари ривожланишидан улар тез нобуд бўлади . Бўкиш ҳодисаси эса эрта баҳорда ёғингарчилик кўп бўлиши натижасида сув тупроқ юзасида тўпланиб , ўсимликни кўмиб юборади . Бунда кислород етишмаслигидан ўсимликлар анаэроб нафас олиши кузатилади . Анаэроб шароитда ҳосил бўлган заҳарли моддалар таъсирида ҳамда кечаси ҳаво ҳароратининг пасайишидан сув музлаб , ўсимлик танаси нобуд бўлади . Қишки қурғоқчилик ўсимликларга , айниқса дарахтларга катта зарар келтиради . Ёруғлик ва шамол таъсирида ўсимликлар танасидан сув кўп буғланади . Тупроқ ҳарорати паст бўлганлигидан , ўсимликлар сув танқислигини қоплаб улгурмаслиги туфайли ҳужайралар сувсизланади . Ўсимликларни қишки ноқулай шароитдан сақлаш учун экин далаларидаги қорни тўплаш , ерга органик ўғитлар ( гўнг ) солиш , ўсимликларни макро ва микроэлементлар билан таъминлаш зарур бўлади . Ўсимликларни чиниқтириш йўли билан уларнинг паст хароратга чидамлилигини ошириш мумкин . Чиниқиш – ўсимликларнинг масалан , паст хароратга чидамлилигининг ортишидир . У ўсимликнинг бутун ҳимоя комплексини тайёрлайди , ўсиш жараёнлари тўхтаганда тезлашади ва харорат секин - аста пасайиб борганда бир қатор организмларда эса қисқарган фотодаврда амалга ошади . Мамлакатимизда чиниқиш назариясини 1950 йилда И . И . Туманов ишлаб чиққан . Унга мувофиқ , ўсимликлар учта тайёргарлик босқичини : тиним ҳолатига ўтиш , биринчи чиниқиш фазаси , иккинчи чиниқиш фазасини ўтади . Кейинги босқичларсиз тиним холатига ўтиш ўсимликларнинг паст хароратга чидамлилигини кам оширади .

Ўсимликларнинг шўрга чидамлилиги Ўсимликларнинг тупроқдаги кўп миқдор тузларга чидамлилиги шўрга чидамлилиги дейилади . Иқлими иссиқ ва қуруқ бўлган туманларда , денгизлар соҳили атрофида , тузли кўллар атрофида шўрланган ерлар учрайди . Шўрланишга асосий сабаб натрий тузлари (NaCl, Na 2 SO 4 , NaCO 3 ) дир . Булар ичида энг зарарлиси содали шўрланиш (NaCO 3 ) бўлиб , бунда тупроқда ўювчи ишқор (NaOH) тўпланади , бу ўз навбатида зарарлидир . Тупроқларнинг шўрланиши баъзан магнийли ёки кальцийли ҳам бўлиши мумкин . Тупроқ бир қанча тузлар таъсирида шўрланиши мумкин , шулардан бирортаси кўпроқ бўлгани сабабли , кўпроқ учраган тузлар миқдори билан номланади . Туз миқдорига ва унинг қатламларда тарқалишига кўра , шўр тупроқлар шўртоб ва шўрҳок тупроқларга бўлинади . Шўртоб тупроқларда тузлар тупроқнинг пастки қатламида (80 см ) тўпланади . Бундай тупроқларда уларнинг устки қаватида туз бўлмасада , улар структурасиз бўлганлиги сабабли намлантирилганда тупроқнинг ёпишқоқлиги кучайиб , ўзидан сув ва ҳавони ўтказмай қуяди . Шўрҳок тупроқлар таркибида 1-3% туз бўлади ва уларда маданий ўсимликлар ўсиб ривожланмайди . Шўрҳок тупроқларда тузлар тупроқнинг устки қатламларида қаттиқ ёки юмшоқ қават бўлиб тўпланади . Тупроқдаги тузлар меъёридан ортиқча бўлиши кўпчилик маданий ўсимликлар учун зарарлидир . Бундай шўрланган тупроқларда ўсадиган ўсимликлар галофитлар дейилади . Галофитлар физиологик ва анатомик белгилари билан оддий ўсимликлардан ажралиб туради . Галофитларни 3 гуруҳга бўлиш мумкин . 1– гуруҳга кирувчи галофитларнинг пояси ва барглари юмшоқ бўлиб , тузларга чидамлилиги юқори бўлади , улар тузларни ҳужайраларида тўплайди . Юқори осмотик босим (100-200 атм ) ҳосил қилиб , шўрланган тупроқлардан сувни сўриб олиш мумкин . Буларга мисол қилиб олабўта , 37 2- гуруҳдаги ўсимликлар қорашўра ўсимликларини олсак бўлади .

протоплазмаси тузларни ўтказувчанлиги бўйича алоҳида эътиборга эга бўлиб , улардаги осмотик босимни ташкил қилади . Аммо бу тузларни ўсимликлар органларида тўпламайди , балки махсус безчалар ёрдамида сув билан ташқи муҳитта чиқаради . Буларга кермек ва жийда ўсимликларини мисол қилиб олсак бўлади Қуруқ ҳавода бу ўсимликлар барги туз билан қопланса , сўнгра шамол уларни учириб кетади . 3- гуруҳдаги ўсимликлар илдиз системаси тузларни оз ўтказиш хоссасига эга бўлиб , тузлар ўсимликларда тўпланмайди . Юқори осмотик босим , етарли сув билан таъминланишни ташкил қилса - да , асосан органик моддалар ва қандлар ҳисобига кучли тупроқ эритмасидаги сувдан фойдаланади . Буларга турли шувоқ ўсимликларини мисол қилиб олсак бўлади . Тузлар таъсирида ўсимликлар тўқималарида нафас олиш жараёнлари жадаллашиб фотосинтез сусаяди , оқсилларнинг парчаланишидан ҳосил бўлган (N Н 3 ) аммиак ўсимликлар учун зарарли ҳисобланади . Ғўзанинг ўсиши ва ривожланишига тупроқдаги тузларнинг таъсирини қуйидаги расмдан кўриш мумкин . Ўсимликларнинг шўрга чидамлилигини ошириш учун шўр тупроқли ерларда ўсадиган ўсимликлар уруғидан шўрга чидамли навларни яратишда фойдаланилади . Бунда ўсимликлар онтогенезида шўрга мослашиш натижасида ҳосилдорлик ортганлиги кузатилган . Иккинчидан , тупроқ шўрини йўқотишда экин майдонларидаги тузларни ювиш учун дренаж ва зовурлар қазиш , яъни экин экиладиган майдонларнинг мелиорация ҳолатини яхшилаш зарур . Учинчидан, экин майдонларига макро ва микроэлементларга бой минерал ва органик ўғитлар солиш даркор. Тўртинчидан, П.А.Генкель ва И.В.Цветковалар ўсимликларнинг шўрга чидамлилигини ошириш учун уруғни 3 ва 6% ли NaCl эритмасида бир соат сақлаб, 1,5 соат давомида сувда ивитиб шўр ерга экиш афзаллигини асослаб бердилар. Ўсимликларнинг иссиққа ва қурғоқчиликка чидамлилиги

Узоқ вақт ёғин бўлмаслиги, ҳароратнинг юқорилиги ҳавонинг нисбий намлиги пасайиши натижасида юз берадиган қурғоқчилик икки турга бўлинади. 1. Атмосфера қурғоқчилиги. 2. Тупроқ қурғоқчилиги. Атмосфера қурғоқчилиги нисбий намликнинг (10-20%) пасайиши, ҳавонинг қуруқ келиши ва ҳароратнинг кўтарилишига боғлиқ. Иссиқ шамол- гармсел эсганда, вужудга келадиган қурғоқчилик ўсимликлар учун жуда хавфли бўлади. Гармсел вақтида, тупроқда сув бўлишига қарамай, ўсимликларнинг ер усти органларидаги сув кўплаб буғланиб кетиши натижасида улар нобуд бўлиши кузатилади. Тупроқ қурғоқчилиги узоқ вақт ёғингарчилик бўлмаслиги натижасида юзага келади. Транспирация ва тупроқ юзасидаги сувнинг парчаланиши натижасида тупроқ қуриб қолади. Бунда тупроқдаги намлик заҳираси камайиб, сўлиш коэффициентидан пастга тушиб кетади. Кўпинча тупроқ қурғоқчилиги қишда қор кам ёққанда, ёмғир кам бўлиб, ҳарорат юқори бўлганда кузатилади. Қурғоқчилик қисқа ва узоқ муддатли бўлиши мумкин. Узоқ муддатли қурғоқчиликда ўсимликларда сув алмашинуви бузилиб, ҳосилдорлик пасайиб кетиши, баъзан эса ўсимликлар нобуд бўлиши кузатилади. +исқа муддатли қурғоқчилик ҳам ўсимликларга салбий таъсир этиши мумкин, айниқса тупроқдаги сув миқдори камайиб кетса. Бу вақтда ўсимликлар танасига сув оз киради, натижада ўсимлик қизиши туфайли қуриб қолиши мумкин. +урғоқчиликда доннинг жуда майда бўлиши, ҳосилдорлик пасайиши кузатилган. Қурғоқчилик асосан саҳро, чўл ва даштларда содир бўлиб, ҳосилдорликка катта зарар етказиши мумкин. +урғоқчиликда, сув танқислиги вақтида фотосинтез сусайиб, нафас олиш жадаллашади, бу жараёнда асосан заҳирадаги озиқ моддалар иштирок этади. Бундай ҳолатда ҳосилдорлик пасайиши кузатилади. Қурғоқчиликка чидамли ўсимликларда сув

танқислигида ва юқори ҳароратда ҳам протоплазманинг осмотик, коллоид хоссалари камроқ бузилиши мумкин. Қурғоқчиликдан муваффиқиятли ўтиш учун ўсимликлар протоплазмасининг осмотик босими ва физик-кимёвий хоссаларидан ташқари, анатомик ва морфологик хоссаларининг аҳамияти ҳам алоҳида эътиборга олиш керак; бунда илдиз системасининг ривожланиши, барг юзасининг катталиги, устьица (лабча)ларнинг хусусиятлари ва бошқа комплекс хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Қурғоқчиликка чидамли ўсимликлар ксерофитлар дейилади. Ксерофитларга суккулентлар, яъни пояси юмшоқ бўлиб, барглари бўлмайдиган, ассимиляция функциясини йўқотиши натижасида тиканга айланган ўсимликлар киради (масалан, кактуслар). Кактуслар ўзида кўп заҳира сув тутиб, уни жуда секин ишлатади. Уларнинг илдиз системаси тупроқ юзасида жойлашади, чунки ёмғир сувларини тезда ўзлаштириб пояга узатади. Кактусларнинг эпидермисида қалин кутикула қавати ва ҳамиша берк оғизчалар бўлиб, юқори ҳароратда ҳам улар жуда оз сув сарфлайди. Уларда СО 2 гази ассимиляцияси жуда суст боради, ўсимлик жуда суст ўсади. Протоплазмаси жуда юқори ёпишқоқлиги билан ажралиб туради ва юқори ҳароратга (+65 0 С га) чидайди. П.А.Генкель ксерофитларни икки гуруҳга бўлишни тавсия қилади. 1. Ҳақиқий ксерофитлар, иссиққа чидамлилиги билан фарқ қилади, транспирация жадаллиги паст бўлиб, осмотик босими юқори, сувсиз ҳолатга яхши чидайди. Уларнинг илдиз системаси 50-60 см чуқурликда, кучли шохланган бўлади. Бундай ўсимликларга шувоқ, маврак, семизоклар киради. +аттиқ қурғоқчиликда шувоқ барглари тўкилиши мумкин. 2. Чала ксерофитлар, юқори транспирация хусусияти билан фарқ қилади, иссиққа чидамлилиги паст бўлиб, узоқ муддат сувсизликка чидамайди ва илдиз системаси сизот сувларгача етиб боради. Протоплазмасининг эластиклиги ва ёпишқоқлиги кучсиз бўлиб, осмотик босими юқори бўлганлиги сабабли уларнинг сўриш кучи юқори бўлади. Бундай

ўсимликларга чўл бедаси, маврак, шувоқнинг баъзи турлари киради. Буларнинг барги нафис бўлиб, узиб олиш билан сўлийди, кун иссиқ пайтларда уларнинг оғизчалари катта очиқ бўлиб, кўп миқдорда сув буғлатади, ҳамда тезда ўзлаштириб олади. Кучли транспирация ҳисобига барглар ҳарорати пасайиб туради. Уларнинг илдиз системаси 15-20 м чуқурликкача кириб бориши мумкин. Чала ксерофитларнинг барги тукчалар билан қопланган бўлиб, тукчалари транспирация интенсивлигини пасайтиради, чунки сув буғлари тукчаларда қолиб кетади. Ҳақиқий ксерофитлардан ташқари, даштларда учрайдиган сохта ксерофитлар – эфемерлар ва эфемероидлар учрайди. Улар қурғоқчиликкача вегетация даврини (1-2 ой) ўтиб бўлади. Уларнинг ҳаёт фаолияти намлик яхши бўлган баҳор, фаслига тўғри келади, йилнинг қолган фаслларида уруғ ҳолида ҳаёт кечиради (эфемерлар). Булар хусусиятига кўра мезофитларга яқин. Гигрофитлар сув билан тўхтовсиз таъминланган жойларда яшайди . Булар сув омборлари ва тропик ўрмонларда намга тўйинган жойларда яшайди . Гигрофитлар ва ксерофитлар оралиғидаги ўсимликларга мезофитлар киради . Мезофитларга кўпгина ўсимликлар кириб , улар мўътадил иқлимда ва мўтаъдил намликда яшайди . Улар орасида қурғоқчиликка чидамлилари ва чидамсизлари бор . Ўсимликларнинг қурғоқчиликка чидамлилиги эркин сувнинг камайиши ва бириккан сувнинг кўпайишига боғлиқ , уларда оғизчадан ташқари , транспирацияни бошқариш ва гидрофил коллоидлар ҳисобига амалга ошади , шунинг ҳисобига сувни сақлаб қолади . Иссиққа чидамлилик деганда , дуб каби ўсимликларнинг юқори ҳароратга муносабати тушунилади . Юқори ҳароратда ўсимликларнинг нобуд бўлишига сабаб , ҳосил бўлган NH 3 нинг заҳарлаш хоссаси бўлса керак , улар оқсиллар ва аминокислоталарнинг парчаланишидан ҳосил бўлади . Иссиққа чидамли ўсимликлар тўқималарида органик кислоталар синтези кучайиб , улар аммиакни ўзига бириктириб зарарсизлантиради . қурғоқчиликка қарши курашнинг асосий йўли – агротехникани тўғри ташкил қилиш ва тупроқдаги сувни сақлай билишдан

иборат . Тупроқ структурасининг ҳолатини сақлаш ҳам катта аҳамиятга эга . Иссиққа чидамли навларни етиштириш ҳам асосий омиллардан биридир. Олимлар тарафидан иссиққа чидамлиликни ошириш учун ўсимликлар уруғини чиниқтиришни тавсия қилган. Бунинг учун буғдой уруғи 40-45% сув билан, кунгабоқар уруғи 60% қуруқ модда ҳисобига сув билан бўктирилган, сувни бир неча бўлаклаб берилган. Уруғларни намлаб 1-2 сутка давомида сақланган ва сўнгра қуритилган. Бунинг натижасида уруғлар чиниққан, ҳосилдорлик ортган, иссиққа чидамлилик ҳам кучайган. Иссиққа чидамли ўсимликларнинг нафас олишида углеводлар тўла парчаланмаслиги натижасида органик кислоталар тўпланиши кузатилган. Органик кислоталар аммиак билан реакцияга киришиб, аспарагин ва глутамин амидларини ҳосил қилади. Натижада ҳосил бўлган аммиак зарарсизлантириб реакцияга киришиб кетади. Ўсимликларнинг ноқулай омиллар таъсирига жавоб реакцияси турлари Ўсимлик адаптациянинг қайси турини танлаши кўпгина омилларга боғлиқ. Лекин жавоб қайтариш учун организмга берилган вақт энг асосий омил ҳисобланади. Жавоб учун вақт қанча кўп бўлса, танлаш имконияти ҳам шунча кўп бўлади. Тўсатдан экстремал омил таъсир этганда, тезда жавоб қайтариш зарур бўлади. Шунга кўра, адаптациянинг учта асосий: эволюцион, онтогенетик ва шошилинч турлари фарқ қилинади. Эволюцион (филогенетик) адаптация – эволюция жараёни давомида танланиш генетик мутациялари асосида ҳосил бўлади ва наслдан-наслга ўтади. Организмнинг яшаш муҳитига оптимал молашуви бундай адаптацияларнинг натижаси ҳисобланади . Эволюция давомида шаклланган тирик қолиш тизими энг ишончли ҳисобланади . Онтогенетик ( фенотипик ) адаптациям уайян индивиднинг тирик қолишини таъминлайди . У генетик мутацияларга боғлиқ эмас ва

наслданнаслга ўтмайди . Бундай мосламаларнинг шаклланиши учун нисбатан кўп вақт зарур , шунинг учун бундай адаптация узоқ муддатли адаптация деб аталади . Шошилинч ( тез борадиган ) адаптация шокка оид тизимларнинг ҳосил бўлишга ва улар вазифасига асосланган бўлиб , яшаш муҳитининг тез ва интенсив ўзгаришлари вақтида кечади . У омилларнинг зарарловчи таъсири вақтида фақат қисқа муддат тирик қолишни таъминлайди ва адаптациянинг янада ишончли узоқ муддатли механизмлари шаклланиши учун шароит яратади . Шокка оид ҳимоя тизимларига иссиқлик шоки системаси ( ҳарорат тез кўтарилишига жавобан ), S О S- тизим ( ДНК зарарланганлиги сигнали ) дир . Фаол адаптация – ҳимоя механизмларининг шаклланиши. Бунда тирик қолишнинг мажбурий шарти янги ҳоссаларга эга бўлган ферментлар ёки хужайраларни ҳимоя қилувчи янги оқсиллар синтезининг индукцияси ҳисобланади. Оқсиллар ҳам хужайрани ҳимоя қилади, ҳам илгари яшаш учун ноқулай бўлган шароитда метаболизм боришини таъминлайди. Натижада ўсимликлар ҳаётининг экологик чегараси кенгаяди. Пассив адаптация – стрессорнинг зарарловчи таъсиридан ―қочиш‖ ёки унга мослашишдан иборат. Адаптациянинг бу тури ўсимликлар учун жуда катта аҳамиятга эга, чунки улар омилнинг зарарли таъсиридан қочиб ёки яшириниб қутила олмайди. Бу тиним ҳолатига ўтиш, ўсимликларнинг ―агрессив‖ бирикмаларни ажратиб қўйиш (қариётган органлар, тўқима ва вакуолалардаги оғир металлар каби), яъни улар билан бирга яшашдир. Юқори ҳароратга чидамли ўсимликлар иссиққа чидамли ўсимликлар деб аталади. Уларда ксерофитларга хос бўлган механизмлардан ташқари, иссиқлик шоки оқсиллари ҳосил қилиш механизми ҳам ишга тушади. Паст хароратга реакциясига кўра, совуққа чидамлилик бу ўсимликларнин қишлаб чиқиши билан боғлиқ бўлган ноқулай шароит комплексига чидаш хусусияти. Бу даврда қуйидаги ҳодисалар: моғорлаш, зах босиш, яхлаш, бўртиб чиқиш, қишки қурғоқчилик, қиш- бахорги ―куйиш‖ кузатилади.

Шўрга чидамлилик (галотолерантлик) – бу ўсимликларнинг тупроқда ёки сувда тузлар концентрацияси юқори бўлишига чидамлилигидир. Галофитлар кучли шўраланиш шароитида онтогенезни нормал ўтказиш учун махсус мосламаларга эга ўсимликлар. Улар уч гуруҳга: ҳақиқий, туз ажратувчи ва туз шимувчиларга бўлинади. 1. Ҳақиқий галофитлар (эугалофитлар) шўрга энг чидамли ўсимликлар. Улар вакуолаларида маълум миқдорда туз тўпланади. Уларга баргларининг серэтлиги характерлидир. Масалан уларга шўрак (саликорния), олабута (атриплекс) ва қора шўра (сведа) ларни кўрсатиш мумкин. Тўпланган туз ҳисобига ҳужайранинг осмотик босими 100-200 атмосферагача кўпаяди, натижада бу ўсимликлар кучли эритма таркибидаги сувдан ҳам фойдаланадилар. 2. Туз ажратувчи галофитлар (криногалофитлар) тузни шимиб олиб, тўқималарида тўпламайди, балки баргларидаги секретор безчалар ёрдамида ташқарига чиқаради. Бу жараён ион насослар ёрдамида амалга оширилади ва кўп миқдордаги сув харакати билан бирга боради. Масалан: кермек (статиc), жийда (элаеагнус), юлғун (тамарикс)лар органларидаги ортиқча тузни махсус безчалар ёрдамида ташқи муҳитга чиқарадилар. Баъзилари кўп миқдорда туз тўплаган баргларни тўкиб юборадилар. 3.Туз шиммайдиган галофитлар (гликогалофитлар) камроқ шўрланган ерларда ўсади. Уларнинг юқори осмотик босими фотосинтез махсулотлари (углеводлар) хисобига сақлаб турилади. Масалан, гликогалофитларга турли шувоқ (артемисия) турларини, қизилмия (солодка)ларни мисол қилиб олсак бўлади. Улар цитоплазмасидан тузлар ўтмайди, шунинг учун тўқималарида туз тўпланмайди. Гликогалофитларнинг осмотик босим кучи кўплигидан (углеводлар ҳисобига), кучли тупроқ эритмасидаги сувдан фойдаланадилар. Шундай қилиб, эволюция жараёнида хар бир ўсимликнинг хаёти давомида яшаш шароитига маълум эхтиёж пайдо бўлган. Шу билан бирга хар бир организм адаптацияга, яъни мухитнинг ўзгариб турадиган шароитига мосланиш хусусиятига эга.

Организмнинг мослашиш ва чидамлилик хоссалари унинг генетик асосида жамланган бўлади. Организмнинг муҳитнинг ўзгарувчан шароитига мос равишда метаболизмни ўзгартириш хусусияти қанча юқори бўлса, унинг реакция нормаси ва адаптация хусусияти ҳам шунча юқори бўлади. Ўсимликларнинг ташқи омилларга мослашуви уларнинг яшовчанлиги (ҳаёт фаолияти) ва муҳитнинг экстремал омилларига чидамлилиги бир хил эмас. Баъзи ўсимликлар паст хароратга анча чидамли, бошқалари юқори ҳароратга, баъзилари қурғоқчиликка, бошқалари шўрланишга чидамли ва х.к. Шунинг учун чидамлиликнинг хар ҳил тури: совуққа чидамлилик, шўрга чидамлилик, газларга чидамлиликва в. х. лар фарқ қилинади. Ўсимликларнинг мослашувчанлиги тарихан таркиб топган ва индивидуал ривожланиш жараёнида ўзгарган. Чидамлилик анотомик тузилиш хусусиятлари, махсус ҳимоя органлари, ҳаракатланиш ва физиологик реакциялари, ҳимоя моддалари ишлаб чиқарилиши билан таъминланади. Ўсимликнинг бир омилга чидамлилиги иккинчи омилга хам чидамлилигига (масалан, иссиққа чидамлилик ва қурғоқчиликка чидамлилик) сабаб бўлиши мумкин. Ноқулай шароит секин ортиб борса, организм унга асосан мослашади. Бу эса организмнинг чидамлилиги ортишига, яъни унинг чиниқишига сабаб бўлади. Ўсимликларнинг радиацияга чидамлилиги ва унинг механизмлари. Ўсимликларга радиациянинг бевосита ва билвосита таъсири фарқ қилинади. Бевосита таъсир – молекулалар нурланиш энергиясини ютган жойда радиацион кимёвий ўзгаришлар содир бўлишидан иборат. Молекулага бевосита тушган нур таъсирида у қўзғалган, яъни ионланган ҳолатга ўтади. Нурнинг зарарлантирувчи таъсири молекула ионланишига боғлиқ. Билвосита таъсир – бу таъсир молекулалар, органоидлар мембранаси, хужайраларнинг сув радиолизи маҳсулотлари томонидан зарарланишидан иборат. Нурланишда хужайрада бу махсулотлар миқдори жуда кўп бўлади.

Адабиётлар: 1. James E.Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p. 2. Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002. 3. Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр. 4. Алимова Р.А. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари: ўқув қўлланма. – Тошкент: ТошДАУ, 2000. – 95 б. 5. Алимова Р.А., Сагдиев М.Т. Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси: ўқув қўлланма. – Тошкент, 2013. – 320 б. 6. Бекназаров Б.О. Ўсимликлар физиологияси: дарслик. – Тошкент: ЎзМУ, 2009. – 480 б.

O'xshashlar

Ўсимликларни соғломлаштириш ва клонал микрокўпайтириш

Фотосинтез ва пигментлар фотосинтезнинг ёруғлик реакциялари

Ўсимликларни гормон системаси

Ўсимликларни тупроқдан озиқланиши

Доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланиш