Ўсишни бошқарувчи физиологик фаол моддалар ва уларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши - Botanika - Referatlar

Ўсишни бошқарувчи физиологик фаол моддалар ва уларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

339.2392578125 KB

Ko'chirib olish

Ўсишни бошқарувчи физиологик фаол моддалар ва уларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши Режа: 1. Фитогармонларнинг аҳамияти. 2. Табиий фитогармонлар ва ингибиторлар. 3. Сунъий физиологик фаол моддалар. 4. Ўсишни бошқарувчи моддаларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши.

Фитогормонларнинг аҳамияти Ўсимлик гормонлари ёки фитогормонлар - ўсимлик танасида жуда оз миқдорда ҳосил бўладиган фаол моддалар бўлиб физиологик жараёнларнинг бошқарилишида иштирок этади . Бу моддалар ёрдамида ҳужайралар , тўқималар ва органлар ўртасидаги ўзаро алоқа амалга ошади ҳамда ўсимликларнинг ўсиш жараёни тартибга солинади . Бу бирикмалар ўсимликларнинг ёш баргларида , поя ва илдизларнинг ўсувчи қисмларида ҳосил бўлади ва кейин ўсиш жараёнлари фаол жойларга кўчирилади . Улар ўз таъсирларини жуда оз миқдорда амалга оширади , яъни ўсимлик танасидаги бир қанча реакцияларда иштирок этади ва уларни бошқаради . Фитогормонларнинг муҳим хусусиятларидан бири бу уларнинг ўсимликларни бир қисмидан бошқа қисмларига ( юқоридан пастга ёки аксинча ) ҳаракатланишидир . Кейинги вақтдаги фан ютуқлари шундан далолат берадики гормональ система ўсимлик организмининг фукционал бир бутунлиги яъни яхлитлигини , унинг барча аъзоларини ( органларини ) ўзаро мутаносибликда ишлашини ва ривожланиш даврларининг ( фазаларининг ) кетма - кетлигини маълум қонуниятлар асосида бажарилишини таъминлайди . Ўсимликлар ўсишини бошқарувчи хозиргача маълум бўлган регулятор моддалар қуйидаги гурухларга бўлинади

Табиий фитогормонлар ва ингибиторлар Ауксинлар . Ўсимликларнинг пояси ва илдизининг ўсаётган учки қисмида хосил бўлиб , уларни ўсишини активлаштирадиган индол табиатли бир гурух кимёвий моддаларга ауксинлар деб аталади . Ўсимликларда кенг тарқалган ауксин β - индолин -3- ацетат кислотадир ( ИУК ). Бу бирикма кўпинча гетероауксин деб аталади. Ауксин ―а‖ - С 18 Н 35 О 5 Ауксин ―б‖ - С18Н30О4 Ўсимликлар органлари таркибидаги ауксин миқдори Ўсимликларнинг органлари Ауксин миқдори (нисбий бирлик ҳисобида) Бош куртакларда Ривожланувчи баргларда Поя учида жойлашган иккинчи баргларда Учинчи баргларда Тўртинчи баргларда 1,2 2,2 1,5 0,5 0,4

1. Поя - 10 -4 - 10 -5 (0,0001-0,00001) моль, 2. Куртак - 10 -8 - 10 -9 (0,0000001-0,00000001) моль, 3. Илдиз - 10 -9 - 10 11 (0,00000001-0,0000000001) моль. 1 Поя, илдиз ва баргларнинг ўсишини фаоллаштиради; Илдиз метаболизми фаоллигини тезлаштириш; Ёнбош куртаклар ўсишини тўхтатиш; Клеоптилнинг узайиши ва эгилишини таъминлаш; Фототропизм ва геотропизм жараёнларини бошқариш; Мева ва гулларни тўкилишдан химоялаш; Ўсимликларнинг ауксинлар тўплаган органлари ўзларига бошқа органлардан озуқа моддаларни тортиб олиш, қариш жараёнларини кечиктириш, мембраналарнинг фаоллигига таъсир этиш ва умуман ҳужайраларнинг сўриш қобилиятини ошириш каби хусусиятларга эга. 20-расм. Табиий ауксинлар 1 William G. Hopkins and Norman P. A. Huner 2009.323 р

21-расм. Ауксинларни таъсирида асосий новдадаги доминантликнинг йўқолиши Гиббереллинлар. Бу бирикмалар ҳам юқори биологик фаолликка эга бўлиб, ўсимликларнинг ўсишида муҳим роль ўйнайди. 1926 йилда япон олими Е. Куросава шолининг ҳаддан ташқари тез ўсиб кетишига (баканая), шолида паразит ҳолда яшайдиган гибберелла замбуруғининг танасидан ажраладиган моддалар сабабчи эканлигини аниқлади. 1938 йилда эса Ябута ва Сумикилар биринчи марта гибберелла замбуруғидан гиббереллинни соф кристалл ҳолида ажратиб олдилар ва гиббереллин (ГА) деб ном бердилар. Юксак ўсимликлар тўқимасида гибберелла ва гибберелласимон моддаларнинг борлиги М.Кедли ва Ц.Веста (1956) аниқлаганлар. Гиббереллин кислотанинг структуравий формуласини 1954 йилда инглиз олими Б.Кросс аниқлади. Ҳозирги вақтда гиббереллинларнинг 70 дан ошиқ хили борлиги аниқланган. Буларнинг ичида энг кўп ўрганилганлари : А1-С19Н24О6; А2-С19Н26О6 ; А3 -С19Н22О6; А4-С19Н24О5

Гиббереллинлар поя, илдиз, ёш баргларда синтезланиб, юқоридан пастга, пастдан эса юқорига ҳаракатланиши ва кучли концентрацияда ҳам заҳарсиз бўлиши билан ауксинлардан фарқ қилади. Гиббереллин таъсирида уруғ, куртак ва картошка туганаклари тиним ҳолатидан уйғонади. Каноп, зиғир, тамаки ва бошқа паст бўйли ўсимликларнинг бўйига ўсишини, гуллаш ва мева тугиш жараёнларини тезлаштиради. Лекин илдизларнинг ўсишига деярли таъсир этмайди. Гиббереллинлар таъсирида узун кун ўсимликларнинг қисқа кунда гуллаши тезлашади. Гиббереллин ноциклик фотофосфорланиш жараёнининг ўтишини тезлаштиради. Гиббереллинларнинг ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланишига таъсири уларнинг ўсимликлар организмида содир бўладиган модда алмашинувига таъсири билан узвий боғлиқдир. Улар таъсиридан фотосинтез жараёни жадаллашади. Нуклеин кислоталари, оқсиллар ва мембраналар таркибига кирувчи фосфолипидларнинг синтези ва бу жараёнларда иштирок этадиган ферментларнинг фаоллиги ҳам ошади.

22- расм . Гибберелинларнинг хужайрадаги биосинтез йўли Гибберелиндан фойдаланиш . Ҳозирги вақтда ҳамдўстлик мамлакатларида бир йилда 300 кг гиббереллин ишлаб чиқарилмоқда . Гиббереллинлар кўпроқ қимматбаҳо бўлган уруғсиз ( кишмиш ) узум навларининг ҳосилини оширишда муваффақият билан қўлланилмоқда . Гиббереллинларнинг ижобий таъсири шундаки , бу узум навларининг маҳсулотини сифати ёмонламаган ҳолда узум мевасининг катталиги кескин даражада (2-3 марта ) ортади . Токга гуллашини ўртасида ва охирида гиббереллин билан ишлов берилади . Гиббереллинни қўллашни меъёри 25-35 г / га ни ташкил этади . Ҳамдўстлик мамлакатларининг жанубида жойлашган республикаларда гиббереллинлардан картошка ўсимлигидан икки марта ҳосил олишда фойдаланилмоқда . Янги қазиб олинган эртаки картошка туганакларига гиббереллин эритмаси билан ишлов берилса , улар ўсишга бошлайди . Бунда

гиббереллинни қўллаш меъёри 1-2 г / га , гиббереллин концентрацияси эса 1 мг / л га тенг бўлишига эътибор бериш талаб этилади . Гиббереллинлардан бодрингнинг селекцияси ва уруғчилигида фойдаланил-моқда. Бунда гиббереллинлар этиленлардан фарқли ўлароқ эркак жинсларни намоён бўлишини кучайтиради. Чет мамлакатларида ноқулай об-ҳаво шароитларида гиббереллин А 1 ва А 2 аралшмасидан тайёрланган препаратдан олма ва нокнинг ҳосилини орттиришда қўлланилмоқда. Узумнинг ва резавор меваларга гиббереллин билан ишлов бериш (сепиш) орқали данаксиз (уруғсиз) партенокарпик мевалар олишда фойдаланилмоқда. Цитокининлар. Ўсимлик хужайрасининг бўлинишини жадаллаштирувчи, қаришга ва уруғнинг тиним давридаги жараёнларга таъсир кўрсатувчи хамда ўсишни бошқа томонларини бошқарилишида иштирок этувчи 6-аминопурин қаторига кирувчи органик моддаларга цитокининлар дейилади. Цитокинин эффекти биринчи бўлиб 1940 й Ф.Скуг томонидан кокос сутида аниқланган. Уларни 1955 йилда биринчи марта америкалик олимлар К.Миллер ва Ф.Скуг сельд тухуми суюқлигидан ажратиб олдилар. Бу бирикмалар кристалл ҳолда ажратиб олингандан кейин улар 6-фурфуроламинопурин (кинетин) эканлиги аниқланди (С 10 Н 9 N 5 О). Кейинчалик кинетин табиий цитокининлар гуруҳига кирмасилиги аниқланди. 1964 йилда Д.С. Летам маккажўхорининг хом донидан табиий цитокинин - зеатинни ажратиб олди. Уруғларнинг униши тезлашади. Куртакларнинг тиним ҳолатидан чиқиши тезлашади. Модда алмашинуви жараёнида ҳосил бўлган маҳсулотларнинг тақсимланиши маълум тартибда сақланади. Сарғайиб қолган барглар яшил тусга киради. Ўсимликларнинг қурғоқчиликка чидамлилиги ортади. Ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилиги ортади

Оқсил парчаланиши натижасида ҳосил бўлган маҳсулотлар ёш баргларга қараб ҳаракатланади. Цитокинин таъсирида меристема ҳужайраларининг ўсишини дифференциал фазасини ўтиши тезлашади. Цитокинин таъсирида каллус дан бутун бир ўсимлик тикланади. Цитокининни ауксин ва этилен билан бир жинсли гулли ўсимликларга таъсир этилганда урғочи гуллар, гиббереллин билан таъсир этилганда эса эркак гуллар ҳосил бўлади а б 23- расм . Цитокининларни тамаки тўқимасидан каллусни ривожланишига стимулловчи таъсири ( а ), бунда тўқимани ауксин + цитокининг билан ишлов бериш унда хам пояни , хам илдизни ривожланишига олиб келади . ( б ) ўсимликда галлаларни шаклланиши . Бунда бактерия ёки хашаротни ўсимлик тўқимасини шикастланиши унда цитокинин ва ауксинларни синтез бўлиш жараёнини тезлаштиради .

24- расм . Цитокининларни ўсимликларни стресс омилдан химояловчи таъсири Табиий ингибиторлар Этилен . Этилен ўсимликларда ҳосил бўладиган табиий бирикмадир . Этиленнинг ( СН 2 = СН 2 ) физиологик таъсирини биринчи марта 1901 йилда Д . Н . Нелюбов ёзган эди . Кейинчалик Ю . В . Ракитин табиий этиленнинг ўсимликлардаги физиологик аҳамиятини ҳар томонлама ўрганиб , у меваларнинг пишишида иштирок этадиган гормон , деган фикрни илгари сурди . Этилен меваларнинг пишишини , мева баргларнинг тўкилишини тезлаштиради поя ҳамда илдизларнинг ўсишини тўхтатади . Ҳужайраларнинг бўлиниш ва чўзилиш фазаларини сусайтиради , умуман қариш жараёнини жадаллаштиради . У асосан ўсимликнинг гулида , бундан ташқари қариётган баргларда ва меваларда кўп синтезланади . Абсцизинлар . Ўсимликлар баргини тўкилиши ва уларни тиним даврига кетишини бошқарувчи ёки ўсишни сусайтирувчи моддаларга абцизинлар ( дорминлар ) дейилади .

Бу бирикмалар биринчи марта 1961 йилда В . Лью ва Х . Карнс томонидан ғўзанинг пишган кўсакларидан кристалл ҳолда ажратиб олинган . Унга абсцизин ( инглизча - abscisson - ажралиш , тўкилиш ) деб ном берган . 1963 йилда Францияда ўстирувчи моддалар бўйича ўтказилган Халқаро конференцияда абсцизинларнинг мавжудлиги тўла тасдиқланди ва шу йилнинг ўзида абсциз кислотанинг ( АБК ) молекуляр структураси аниқланди : Абсциз кислота ( АБК ) ўсишни тўхтатувчи табиий бирикма бўлиб , бошқа ўсишни бошқарувчи фитогормонлар ( ауксинлар , гиббереллинлар ва цитокининлар ) каби ўсимликда ҳосил бўлади . Бутун танага тарқалади ва жуда оз миқдорда таъсир этади. Шунинг учун ҳам абсциз кислотаси - ўсишни тўхтатувчи гормонлар деб аталган. Абсцизинлар фенолли ингибиторларга нисбатан жуда кучсиз концентрацияларда ҳам таъсир этади. Улар ўсимликнинг ўсишини сусайтиришда, уруғларнинг унишини тўхтатишда, мева ва баргларнинг тўкилишида, гулларнинг кеч ҳосил бўлишида иштирок этади. Абсцизинлар айниқса ўсимликларнинг қариётган органларида (баргларда, меваларда, уруғларда) кўп миқдорда тўпланади. Улар нуклеин кислоталар, айниқса ДНК, оқсиллар, хлорофиллнинг синтезини сусайтиради. Этилен. Этиленнинг муҳим функцияси бу унинг таъсирида урғочи жинсли гулларнинг сонини ортишига ижобий таъсир қилишидир. Этилен таъсирида хом ҳолатда транспортировка қилиш мақсадида терилган меваларнинг охиригача пишишини тезлатишдан иборат. Масалан, банан ва бошқа цитрус ўсимликларининг меваларини тарнспортировка қилиш мақсадида хомроқ ҳолатда териб олинади. Шундан сўнг мазкур меваларни этилен тўлдирилган камераларда сақланганда улар тез ва бир текисда етилишга улгурадилар. Этилен моддаларига мисол қилиб 1946 йилда М.И.Кобачник ва П.А.Российскийлар синтез қилган 2-хлорэтилфосфон кислотасини кўрсатиш мумкин.

Ўтган асрнинг 60-йилларини охирларидан таъсир қилувчи моддаси этилен бўлган қатор препаратлар – этрел, этефон, компазан, хлордимекс, терпал, декстрел ва бошқалар қишлоқ хўжалиги амалиётида кенг миқиёсда қўлланила бошланди Гидрел ва декстрел помидор меваларини тез ва бир вақтда етилишига ёрдам беради. Бу эса ҳосилни комбайнлар ёрдамида бир мартанинг ўзида териб олиш имкониятини беради. Бунда етилган-тўла пишган томат меваларининг сони 3-4 марта ортиб 70-80% га етади. Кўпгина мамлакатларда этрел препаратидан шафтоли, цитруслар токнинг баъзи навлари, крижовник, қора смородина меваларини механизация ёрдамида йиғиб олишда фойдаланилмоқда. Этрел урғочи гулли бодринг ўсимликларини эркак жинсига айланишига йўл қўймайди ва бир вақтнинг ўзида бир нечта бир хил катталикдаги портенокарпик меваларни ҳосил бўлишини таъминлаб, ҳосилни бир мартанинг ўзида комбайн ёрдамида йиғиб олиш имконини беради Абсциз кислотаси жуда қимматли бўлиб, ҳозирчалик унинг арзон бўлган ва ҳамма сотиб олиш имкониятига эга бўлган сунъий аналоглари ишлаб чиқарилганча йўқ. Шунинг учун уни амалда қўллаш бўйича тавсиялари ишлаб чиқилганича йўқ. Цитокининларни амалда қўллаш бўйича талайгина тадбирлар ишлаб чиқилган. Уларнинг сунъий аналоглари ҳозирги вақтда ишлаб чиқаришда ҳар томонлама синовлардан ўтказилмоқда. Сунъий физиологик фаол моддалар Ретардантлар. Ўсимлик ҳужайраларининг бўйига ўсишига салбий таъсир қиладиган моддалар ретордантлар дейилади. Ретордантлар вегетатив ўсишни, биринчи навбатда асосий ва ён новдаларнинг чўзилишини секинлатувчи синтетик моддалардир. Бу

моддаларни қўллаш натижасида ўсимликларни бўйи калталашади-қисқаради, новдалари эса йўғонлашиб пишиқлиги ортади. Уларга хлорхолинхлорид ва 2-хлорэтилфосфон кислотасини мисол қилишимиз мумкин. Улар таъсирида: - Ўсимликларнинг бўйи паст, лекин бақуввут бўлиб ўсади, - ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилиги ортади, - Ўсимликларнинг қурғоқчиликка чидамлилиги ортади, - Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилиги ортади, - Ўсимликларнинг паст ҳароратни таъсирига чидамлилиги ортади, - Ғалладош ўсимликларнинг поялари ерга ётиб қолмайди. Пастки бўғин оралиғи ҳосил бўлган даврларда буғдойга хлорхолинхлорид билан ишлов берилиши ўсимликларнинг бўйини паст ва сомонини мустаҳкам бўлишига олиб келади. Бу ҳолат буғдой ҳосилини комбайн билан йиғишни осонлаштиради ва ғалланинг йўқолишини кескин камайишига имконият яратади. Хлорхолинхлорид билан олма ва нок дарахтларига сепиш билан ишлов берилганда уларнинг мева ҳосил қилишига эртароқ киришгани ва улар компакт шаклдаги гибитусга эга бўлганликлари аниқланди . Мазкур ўсимликларга ишлов беришни уларнинг кўчатларини эккандан 3-4 йил ўтгандан кейингина амалга оширилади. Ғўзани ТУР ёрдамида кимёвий чеканка қилиш катта эътиборга лойиқдир. Бунда ғўзага кўсаклар ҳосил қилиш даврининг бошларида 0,25-0,5 кг/га миқдоридаги ТУР билан ишлов бериш сезиларли даражадаги натижалар беради. Гербицидлар. Маданий ўсимликлар орасида ўсадиган бегона ўтларни ҳамда автомобил ва темир йўллари ёқасида, канал ва қурилиш майдонларида ўсадиган ўсимликларни йўқотиш мақсадида ишлатиладиган фаол бирикмаларни гербицидлар дейилади.

Ўстируви модда бўлмиш ауксинларнинг кучли эритмаси ҳам ўсимликларга салбий таъсир қилганини, яъни гербицидлар қаторига кирганлигини Н.Г.Холодний таъкидлаб ўтган эди. Гербицидлар кимёвий тузилиши ҳар хил бўлиши билан ўсимликнинг ўсиш конуси (нуқтаси) га ёки тўқималарига таъсир этиб уларни нобуд қилиш хусусияти бир хил. Ўсимликларга таъсир этиш табиатига кўра гербицидлар қуйидаги 2 гуруҳга бўлинади: 1. Барча ўсимликларга ялпи таъсир этувчи гербицидлар, 2. Танлаб таъсир этувчи (селектив) гербицидлар. Агар гербицидларнингконцентрацияси кучли бўлса, уларнинг ҳаммаси ҳам ялпи таъсир этувчи гербицидлар қаторига киради. Ўсимликларга таъсир этиш формасига кўра гербицидларни қуйидаги икки гуруҳга бўлинади: 1) Контакт гербицидлар, 2) Системали гербицидлар Ўсимлик тўқималарига бевосита ёпишган ҳолда таъсир қилса, уларни контакт гербицидлар дейилади. Ўсимликларнинг ўтказувчи найлари орқали ҳаракатланиб таъсир қиладиганлари системали гербицидлар (ДНОК, пентахлор, фенолят натрий) дейилади. Улар таъсир этса поя ва барг табиий ҳолатини йўқотиб мўртлашади Гербицидлар ўсимликларга барг ёки илдиз орқали таъсир этади. Гербицидлар эритма, кукун-парошок ёки паста ҳолида ишлатилади. Гербицидлар билан ишлаганда унинг концентрацияси, иқлим шароитига, ўсимлик турига ва агротехника тадбирларига амал қилиш лозим. Дефолиантлар (лот. de- — қайтариш ва folium — барг) — ўсимлик баргини тўкувчи моддалар хисобланади. Дефолянт сифатида кальций цианамид, магний хлорат қўлланилади. Гербицидлардан фарқли равишда

дефолиантлар ўсимликни нобуд бўлишига ёки ўсишини тўхтаб қолишига олиб келмайди. Кичик миқдорда ўсишни фаоллаштириш, катта миқдорда эса ўсишни тўхтатиш ва ўсимликни нобуд қилиши мумкин. Дефолиантлар билан сунъий барг тўкилганда, баргларда табиий барг тўкилгандаги каби моддалар алмашинувида ўзгаришлар содир бўлади. Дефолиантлар эритмалари барг тўқималарига кириб бориб ўсимликни олдиндан қариш жараёнларини кучайтиради. Десикантлар (лотинча - desiccantis – қуритиш), қишлоқ хўжалиги экинларини (кунгабоқар, картошка, канакунжут, ғўза хосиллари, лавлаги беда, карам, зиғир шингиллари, беда тўпгуллари) етилишини тезлаштириш, йиғиштириб олишни қулайлаштириш мақсадида ер устки қисмини сувсизлантириш-қуритиш мақсадида қўлланилувчи пестицидларнинг бир гуруҳи. Десикант сифатида тез таъсир қилувчи кантакт гербицидлар дикватдибромид (реглон, формула I) ва Mg(ClO 3 ) 2 .6H 2 O, паракват-дихлорид (IV), ДНОК (V, R = CH 3 ), диносеб [V, R = СН(СН 3 ) С 2 Н 5 ], пентахлорфенол ва пентахлорфенолят Na, H 3 AsO 4 .5Н 2 О, аметрин (VI), эндотал (VII) қўлланилади. Ўсишни бошқарувчи моддаларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши Ўсимликларнинг ҳаёт фаолиятида озиқ моддалардан ташқари, физиологик фаол моддалар, яъни витаминлар, ферментлар ва фитогормонлар алоҳида ўрин тутади. Бу моддалар ҳужайранинг бўлиниши ва чўзилиши фазаларида иштирок этади. Ўсишининг эмбрионал фазасида биосомаларкомплекс актив моддалар иштирок этади. Чўзилиш фазасида ауксинлар типига кирувчи ўстирувчи моддалар иштирок этади. Ауксинлар протоплазмага таъсир қилиб, ҳужайра қобиғининг чўзилиши ва

йўғонлашишини ҳамда ҳужайрага сув ва озиқ моддалар киришини таъминлайди. Ауксинларнинг оз миқдори ўсишни тезлаштирса, кўп миқдори ўсишни тўхтатиши мумкин. Ҳозирга кунда табиий стимуляторлардан гетероауксин – индолин ацетат кислота мавжуд бўлиб, ўсимликларни ўстиришда кенг қўлланилади. Гетероауксин ўсимликларнинг барги, илдизи ва поясининг эмбрионал тўқималарида ҳосил бўлади. Гетероауксин ўсимликлар поясининг учки қисмида илдизга нисбатан кўпроқ тўпланади. Поянинг учки қисми ўсиши вақтида ён куртаклар тиним даврида бўлади. Поянинг учки қисми узиб ташланса, ён куртакларнинг ўсиши тезлашади, сабаби гетероауксин оқими ён куртакларга қараб ҳаракатланади. Ўстирувчи моддалар ҳамма ўсимликлар учун умумий бўлади. Ҳозирги кунда қишлоқ хўжалигида синтетик ўстириш стимуляторлари кенг қўлланилмоқда. Улар ўсимликларни вегетатив кўпайтиришда, новда илдиз олишини тезлаштиришда, меваларнинг тўкилишига қарши, юқори концентрацияси эса бегона ўтларни йўқотишда ишлатилади. Новдани илдиз оттиришда гетероауксин кенг миқёсда қўлланилади. Бунда новда пастки учи стимуляторнинг сувли эритмасига ботириб қўйилади. Бу эритманинг концентрацияси ва унда сақлаш муддати новдаларнинг ҳолати қараб белгиланади. Озгина ёғочлашган новдани гетероауксин эритмасида (концентрацияси 100 мг/1 л сув) 16-18 соат, кўпроқ ёғочлашган новдалар 1830 соат давомида сақланади. Индолил мой кислота гетероауксиндан ёки марта кичик бўлган концентрацияда ишлатилади. Гетероауксин Rhizopus – ризопус замбуруғидан ажратиб олинади, унинг эмпирик формуласи С 10 Н 9 О 2 N - эканлиги аниқланган. Гетероауксин барча юксак ўсимликлар тўқимасида мавжуд бўлиб, ауксинларга нисбатан бир неча марта кучлидир. Гетероауксин ўсимликларда моддалар алмашинуви жараёнида триптофан аминокислотасидан синтезланади. Триптофандан дастлаб шиким кислота,

ундан эса гетероауксин ҳосил бўлади. Гетероауксин ўсиш жараёнини жадаллаштирса, шиким кислота, аксинча ўсиш жараёнига салбий таъсир этадиган ингибитордир. Ауксинлар ўсимликларнинг меристема тўқималарида синтезланиб, бошқа органларига юқоридан пастга қараб йўналади. Ўсимликларнинг ауксинга бўлган сезгирлиги ҳар хил эканлигини Н.А.Максимов аниқлаган. Унинг фикрича, поя учун ауксиннинг (0,0001 – 0,00001), яъни 10 -4 , 10 -5 концентрацияси оптимал бўлса, куртаклар учун 10 8 ,10 -9 ва илдизлар учун 10 -9 , 10 -10 моляр концентрацияси нормал бўлишини исботлаган. Ауксиннинг концентрацияси юқорида кўрсатилганлардан юқори бўлса, ўсишга салбий таъсир этиши мумкин. Ауксин ва гетероауксинлар таъсирида ферментлар фаолияти ва нафас олиш жараёнлари жадаллашиб, ҳужайрага сувнинг кириши ва оқсил синтезланиши тезлашади. Ўсишни жадаллаштирувчи бирикмалардан яна бири гиббереллин бўлиб, уни биринчи марта 1926 йилда япон олими Н.Куросова гибберелла фужикарои (gibberellafujikurou) замбуруғидан ажратиб олган ва унинг таъсирида, шоли ва маккажўхорининг ўсишини кузатган. Гиббереллинлар поя, барг ва илдизларда синтезланиб, юқоридан пастга, пастдан юқорига ҳаракатланиши ҳамда катта концентрацияда ҳам заҳарсиз бўлиши билан фарқ қилади. Гиббереллинлар таъсирида уруғ, куртак ва картошка тугунаклари тиним ҳолатидан уйғонади. Гиббереллинлар таъсирида узун кун ўсимликлари қисқа кунда гуллаши ҳам тезлашади. Гиббереллинлар фотофосфорланишни тезлаштиради. Ўсишнинг кимёвий бошқаруви бирикмалари меваларнинг бевақт тўкилишига қарши курашда ҳам ишлатилади. Ю.В.Ракитин бундай ҳолни ўрганиб, бунга сабаб табиий ўстирувчи моддаларнинг етишмаслиги эканлигини исботлади. Сунъий ўстирувчи моддаларни қўллаш натижасида партенокарпик мевалар, яъни уруғсиз мевалар олиш мумкин. Ўстирувчи моддаларни қўллаш билан ҳосилдорликни 25-50% га ошириш мумкин. Қуйидаги сунъий ўстирувчи бирикмалар мавжуд:

1. Новдадан илдиз оттиришни тезлаштирадиганлар. Мева ва ўрмон дарахтларини новдасидан илдиз оттириш учун новдалари индолил мой кислота ёки нафтилацетат кислота эритмалари пуркалади. 2. Партенокарпик (уруғсиз) меваларни ва мева ҳосил бўлишини тезлаштирадиганлар. Бунда иссиқхоналарда помидор, бодринг ва бошқа сабзавотларга сунъий ауксинлар пуркаб, чангламасдан мевани тугишини тезлаштиради. 3. Меваларни йиғиб-териб олишдан олдин тўкилишини камайтирадиганлар. Олма, нок ва бошқа мевали дарахтларга нафтилсирка кислота эритмаси пуркалади. Бунда меваларнинг пишиши секинлашиб, уларни сақлаш учун шароит яратилади. СН 2 - СООН 4. Бегона ўтларни йўқотишда ишлатиладиганлар. 2.4. Д ва бошқа хлорфеноксикислоталар 0,6-1,5 кг/га миқдорда ишлатилиб, йирик баргли бегона ўтларни йўқотилишда буғдой, шоли ва маккажўхори далаларида кенг қўлланилади. O-CH - COOH 2 Cld Cl 2.4.Д.–дихлорфеноксисиркакислота Гиббереллинларқуйидагиҳоллардакенгишлатилади: 1. Узумнинг уруғсиз навларини кўпайтиришда қўлланилади. Узумнинг «Кишмиш» нави майда бўлиб, унга гиббереллин пуркалганда, меваси йириклашади, гоҳо жуда йирик бўлади.

Эртаги картошка ҳосили йиғилгандан кейин уларга, гиббереллин кислота (1-2 мг/л) ёки тиомочевинанинг (20 мг/л) эритмаси пуркалса, кўзчаларидан тезда ўсимталар чиқариши кузатилади. Бу усул картошкани ёзги иккиламчи экишга тайёрлашда қўлланилади. Ретардантлар , яъни поянинг узайишини тўхтадиган сунъий моддалар. Бундай бирикмалар ўсимликлардаги гиббереллинлар синтезини сусайтиради. Хлорхолинхлорид ва Алар шулар жумласига киради. СН 3 СН 2  Сl  CH 2  N  C H 3 Cl  CH 3 хлорхолинхлорид O CH 3 || СН 2 - C – NH - N | CH 3 CH 2 -COOH Алар. Буғдой ётиб қолмаслиги учун, манзарали ўсимликлар ва буталарнинг ўсишини тўхтатиш мақсадида қўлланилади. Алар таъсирида мевалар тўкилишининг олди олинади. Этилен ғўра меваларнинг пишишини тезлаштириш мақсадида ишлатилади. Ҳар хил концентрациядаги пикрин кислотасини сабзавот, донли экинларга таъсири ўрганилган. Пикрин кислотасининг кичик концентрацияси самарали бўлди. Масалан, қалампирга – 0,00001%, помидорга – 0,00005%, бодригга – 0,00025%, сули ва буғдойга 0,0005-0,00025%, жўхорига – 0,00050,0001% ли ва ғўзага 0,00025%, ушбу концентрацияда ўсимликларнинг илдиз системасининг ўсишини тезлаштириш билан бирга ер устки қисмини ҳам ўсишини тезлаштирар экан.

Асосан, ўстиришни бошқарувчи препаратлар қанд лавлаги ва ем лавлаги ҳосилдорлигини ортишига ёрдам беради. +анд лавлагининг ўсиш регуляторларига реакцияси юқори бўлди. 25-расм. Гетероауксиннинг илдиз чиқаришига таъсир қилиши 26-расм. Этилендан мева пишишини тезлаштиришда фойдаланиш

Адабиётлар: 1. James E.Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p. 2. Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002. 3. Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр. 4. Алимова Р.А. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари: ўқув қўлланма. – Тошкент: ТошДАУ, 2000. – 95 б. 5. Алимова Р.А., Сагдиев М.Т. Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси: ўқув қўлланма. – Тошкент, 2013. – 320 б. 6. Бекназаров Б.О. Ўсимликлар физиологияси: дарслик. – Тошкент: ЎзМУ, 2009. – 480 б.

O'xshashlar

Ферментлар ва уларни қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидаги ўрни

Қишлоқ хўжалиги экинларида нафас олишни бошқарилиши ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши

Ўсимликларни гормон системаси

Пиёз етиштириш

Стресс омиллар ва уларга ўсимликларни жавоб реакциялари